Z kolei na globach wyschłych, jak Mars albo Merkury, zanurzonych w rażącym je wietrze słonecznym, tym oddechu rozrzedzonym, lecz bezustannie wiejącym od macierzystej gwiazdy, powierzchnie są pustynną martwotą, wszelkie dźwigane formy trawi bowiem płomienny żar, by obracać je w proch wypełniający kraterowe misy. Dopiero tam, gdzie panuje śmierć i wieczna, i spokojna, gdzie nie pracują ani sita, ani żarna doboru naturalnego, by wszelki stwór kształtować wedle rygorów przeżywania, otwiera się przestwór zdumiewających dzieł materii, która nie naśladując niczego, nikomu nie podwładna, wykracza w ludzkim oku poza granice ludzkiej wyobraźni. Właśnie dlatego fantastyczne krajobrazy Tytana okazały się takim zaskoczeniem dla jego pierwszych eksploratorów. Ludzie utożsamili porządek z życiem, a bezład z nudną martwotą. Trzeba było stanąć na zewnętrznych planetach, na Tytanie, największym z ich księżyców, by poznać cały fałsz tej apodyktycznej diagnozy. Dziwadła Tytana, czy względnie bezpieczne, czy zdradliwe, są, oglądane z dali i z wysokości, zwykłymi rumowiskami chaosu. Nie tak jednak przedstawiają się, kiedy zstąpić na grunt tego księżyca. Straszliwy mróz całego przestworu, w którym Słońce jeszcze świeci, ale już nie grzeje, okazał się nie dławnicą, lecz ostrogą materialnej kreacji. Wprawdzie spowolnił ją, lecz niejako właśnie przez to dał jej pole do popisu, dostarczył bowiem tego wymiaru, który jest dla przyrody, nie poruszonej życiem i nie przeżarzonej Słońcem, niezbędny jako przesłanka twórczości, skierowanej we wieczność: dał jej czas, w którym jeden milion wieków czy dwa nie mają żadnego znaczenia.

Tworzywem natury są tutaj te same zasadniczo pierwiastki chemiczne, co na Ziemi, lecz na niej poszły one, aby tak rzec, w niewolę biologicznej ewolucji i tylko w niej zdumiewały człowieka wyrafinowaniem zawiłych związków, sprzęgających się w organizmy i ich życiowo uzależnione hierarchie gatunkowe. Uznało się przez to, że wysoka zawiłość jest własnością nie wszelkiej materii, lecz tylko żywej, bo w nieorganicznym stanie chaos nie może wydać niczego prócz ślepych skurczów wulkanicznych, rzygających potopami lawy i deszczem siarkowych popiołów.

Krater Roembdena pękł niegdyś na północo-wschodzie swojego koliska. Potem wpełzł tą wyrwą lodowiec z zamarzłego gazu. Po następnych milionach lat cofnął się, by pozostawić na przeoranym obszarze osady mineralne — zachwyt i frasunek krystalografów i innych nie mniej zdumionych naukowców. W samej rzeczy było na co patrzeć. Pilot, teraz już kierowca wielkochodu, miał przed sobą, ujętą w oddalone zbocza gór, połogą równinę, zasłaną — czym właściwie? Jakby się nad nią rozwarły upusty nieziemskich muzeów i lapidariów, jakby runęły kaskadami kośćce, zewłoki i szczątki strupieszałych maszkar — a może ich niewydarzone, obłąkańcze projekty, jedne bardziej fantastyczne od drugich. Zdruzgotane fragmenty istot, którym tylko przez jakiś przypadek nie przyszło uczestniczyć w kołowrotach życia. Widział olbrzymie żebra, ale może kościotrupy pająków, skwapliwie obejmujących goleniami cętkowane krwawo, pałubiaste jaja, wczepione w siebie kryształowymi kłami żuchwy, kręgi talerzowatych stosów pacierzowych, jakby je rozsypały przedpotopowe gady rulonami po zgniciu. Tę niesamowitość widziało się w jej bogactwie najlepiej z wysokości Diglatora. Pobliże Roembdena zwali jego mieszkańcy cmentarzem — i doprawdy ten krajobraz zdawał się pobojowiskiem wiekowych zmagań, cmentarzyskiem nad wszelką miarę rozrosłych i próchniejących szkieletów. Angus dostrzegał wyślizgane powierzchnie stawowe, co by się mogły wysunąć z padliny górokształtnych poczwar i nawet było na nich znać rudziejące krwawymi skrzepami miejsca przyczepu ścięgien, a obok rozwłóczone pokrywy skórne z tęczującym włosiem, które łagodnie przeczesywał i układał w mieniące się fale wiatr. Przez mgłę majaczyły dalej wielopiętrowe członkonogi, wżarte w siebie do wzajemnego przeniknięcia się u skonu. Od graniastych, rozzwierciedlonych brył odstrzelały tak samo lśniące poroża, z bezładnie rozrzuconymi naokoło piszczelami i czerepami brudnobiałej barwy. Widział je i wiedział, że lęgnące się w mózgu aluzyjne obrazy i ich ponure sensy są tylko złudzeniem porażonego obcością wzroku. Gdyby starannie pogrzebał w pamięci, wspomniałby bodaj, jakie związki dawały w miliardoletniej chemii właśnie te formy, które poplamione hematytami, podszywały się pod okrwawioną kość, a które, wykraczając poza skromne dokonania ziemskich azbestów, utworzyły tęczującą puszystość najdelikatniejszego runa. Lecz pewne i solenne wyniki takich analiz okazywały się bezsilne wobec wrażenia narzucającego się oczom. Właśnie przez to, że tu nic, nigdy, niczemu nie służyło, że nie działał tu ów gilotynowy nóż ewolucji, amputujący każdej dziczce to, co nie wspiera przeżywania ani mu nie służy, właśnie dzięki temu, że natura, nie poskramiana ani rodzonym przez się życiem, ani zadawaną śmiercią, mogła zdobyć wyzwoliny, ujawniała właściwą sobie rozrzutność, bezgraniczne marnotrawstwo, jako brutalny przepych na nic, jako wiekuistą moc stwarzania bez celu, potrzeby, sensu — i ta prawda, z wolna przejmująca patrzącego była, rozumie się, niezrównanie srożej dotkliwa od wrażenia, że patrzy na kosmiczne panopticum trupiej mimikry, że tu naprawdę rozpostarły się pod burzowym nieboskłonem śmiertelne szczątki nieznanych stworzeń. Trzeba więc było niejako do góry nogami postawić całe przyrodzone i tylko w jednym kierunku zdolne iść myślenie: nie dlatego były te kształty podobne kościom, żebrom, czaszkom i kłom, ponieważ kiedyś służyły życiu — nigdy przecież — lecz tylko dlatego szkielety ziemskich kręgowców, ich sierść, dlatego chitynowe pancerze owadów i skorupy małży odznaczają się taką architektoniką, symetrią, gracją, albowiem natura umie to wytworzyć również tam, gdzie ani życia, ani właściwej mu celowości nigdy nie było i nie będzie.

Wpadłszy w trans podobnej zadumy filozoficznej młody pilot aż drgnął nagle, gdy wspomniał, skąd się tu wziął, w czym tkwi i jakie ma zadanie. A jego żelazny wehikuł posłusznie, w okamgnieniu utysiąckrotnił jego wahanie i drgnięcie wzwyciem pędni i dygotem całej swojej masy trzeźwiąc go i pogrążając zarazem we wstydzie. Zebrawszy się w sobie, kroczył dalej. Początkowo nijak mu było stawiać nogi, bijące jak młoty parowe, na niby-szkieletach, lecz próby lawirowania okazały się tyleż daremne, co kłopotliwe. Więc tylko niekiedy zawahał się, gdy drogę zastąpiło mu szczególniejsze spiętrzenie i obchodził je na koniec tylko, kiedy brodzenie w owych stertach i ich druzgotanie mogło sprawić fatygę nawet jego pokornemu olbrzymowi. Zresztą z bliska wrażenie, że depcze po niezliczonych kościach, że miażdży kaloty czaszek, użebrowania skrzydeł, odpękłe od łbów łuki jarzmowe i rogi, malało do zaniknięcia. Raz tak, jakby szedł po resztkach jakichś organicznych machin, więc tworów hybrydowych — półzwierząt, wynikłych od skrzyżowania życia z martwotą — sensu z bezsensem — a raz tak, jakby roztłukiwał irydowymi butami nadludzko rozkrzaczone klejnoty, szlachetne i nieczyste, co zaszły częściowo bielmami wzajemnych przeniknięć i metamorfizacji. A ponieważ z wysokości swego chodu musiał wciąż baczyć, gdzie i pod jakim kątem stawia wieżę nogi, ponieważ ten przemarsz pierwszego etapu trwał — z konieczności spowolniony — ponad godzinę, śmiech go brał, gdy pomyślał, jakich wysiłków imali się ziemscy artyści, żeby wykroczyć poza rubież ludzkiej, to znaczy usensowniającej wszystko, imaginacji, jak się ci biedacy tłukli między ścianami swych wyobraźni i jak niedaleko odstępowali od banału, do osłatka wyciskając mózgi, podczas kiedy tu na jednym akrze powierzchni więcej się pyszniło oryginalności niż na setce ich wystaw, zrodzonych troskliwą udręką. Że jednak nie ma takich bodźców, do których człowiek rychło nie nawyka, wnet już maszerował przez owe cmentarze chalkocytów, spineli, ametystów, plagioklazów, albo raczej ich dalekich, nieziemskich krewnych, jakby stąpał po zwyczajnym piargu, krusząc w ułamku mgnienia gałąź, co się wykrystalizowała w swój niepowtarzalny rozbieg przez miliony lat; nie z ochoty, lecz z musu obracał ją w szklistą kurzawę, bo go niekiedy na widok wspanialszego od innych wytworu tych wiek uistych prac brał żal, lecz one tak się wzajem tłumiły, tak gasiły się nieprzebranym nadmiarem, że go już jedno tylko poruszało do ostatka.

To mianowicie, jak mu się ta kraina — ale nie jemu jedynemu! — kojarzyła ze snem, z państwem majaków i szaleństwem rażonej urody. Słowa, że to jest strefa, w której natura śni, wcielając swoją wspaniałą grozę, swoje rozpętane koszmary wprost niejako, z pominięciem wszelkiej psychiki, w litą twardość materialnych ukształtowań, te słowa same mu się formowały na wargach. Tak samo bowiem jak we śnie, cokolwiek ujrzał, zdawało się zarazem całkowicie obce i absolutnie własne, wciąż coś przypominało i tym przypomnieniom wymykało się uparcie w następnej chwili, wciąż zdawało się grubym nonsensem, maskującym sobą jakiś cienki, aluzyjnie przewrotny sens — bo tu się wciąż jakby tylko od wieków zaczynało z świetną precyzją, ale nigdy nie mogło siebie dokończyć, wejść w pełnię ziszczenia, zdecydować się na finał — czyli na własne przeznaczenie.

Tak sobie dumał, oszołomiony i otoczeniem, i swymi refleksjami, jako że filozoficzne myśli nie były w jego zwyczaju. Już miał wzeszłe słońce za sobą, więc poprzedzał go teraz jego cień i było łaskotliwie dziwne dostrzegać w ruchach tego kanciastego kładącego się daleko w przód cienia jego maszynową, a zarazem swoją własną, człowieczą naturę — bo była to sylweta bezgłowego, jak okręt rozkołysanego w chodzie robota, który miał zarazem jemu tylko właściwe ruchy i demonstrował je jakby z ostentacyjną przekorą, bo w wyolbrzymieniu. Co prawda nie doświadczał tego widoku po raz pierwszy, lecz prawie dwugodzinny marsz po uroczysku jakoś uskrzydlił mu czy wysubtelnił wyobraźnię. Nie żałował też, że skręciwszy za Roembdenem bardziej na zachód, stracił łączność radiową z Roembdenowcami. Miał wyjść z radiowego cienia na trzydziestej mili — więc już niedaleko — lecz teraz wolał być sam, uwolniony od stereotypu pytań i meldunkowych odpowiedzi.

Na horyzoncie zaciemniały czarniawe sylwety — nie był zrazu pewien, czy chmur, czy gór. Angus Parvis, który szedł do Graala i przy całym przeżytym rozbiegu wyobrażeń ani raz nie skojarzył swego nazwiska z Parsifalem — człowiekowi najtrudniej zawsze wyjść ze swej identyczności umysłowej tak samo, jak wyskoczyć z własnej skóry, i to w mit — już odwrócił uwagę od pobliża marszowego, tym bardziej że sceneria udawanej śmierci, planetarnego theatrum anatomicum minerałów, rzedła. Już mijał takim roziskrzeniem przewrotne miejsca, jakby zastawione tajemnie na jego oczy, z nie udawaną obojętnością. Od chwili, w której podjął decyzję, zakazał sobie myśleć o tym, który tę decyzję spowodował. Nie sprawiało mu to trudu. Jako astronauta nauczył się być długo ze sobą sam. Maszerował kołyszącym się Diglatorem, bo kolos musiał się naprzemiennie chylić na boki, ale było mu to dobrze znane. Krokomierz wskazywał prawie trzydzieści mil na godzinę. Upiorne reminiscencje gadzich i płazich tańców śmierci ustąpiły miejsca łagodnym fałdom skały, pokrytej drobniejszym od piasku, lżejszym i bardziej miałkim wulkanicznym tufem. Mógł przyspieszyć, wiedział jednak, że sensacje, doznawane w pełnym chodzie, są trudne do długiego znoszenia, a czekał go wielogodzinny marsz i to w znacznie cięższym terenie, jeszcze przed depresją. Płasko pozębione kontury na widnokręgu już nie udawały chmur. Szedł ku nim, a jego cień płynął przed nim, pokraczny, gdyż przez wzgląd na ogrom masy wielkochód ma nogi równe tylko jednej trzeciej długości kadłuba: przynaglony do zwiększenia chyżości, musi, aby przedłużyć kroki, wyrzucać kolejno każdą kończynę w przód razem z biodrem, co jest wprawdzie możliwe, gdyż pierścienna osada nóg, a właściwie ich podwozia, odpowiadająca biodrom, jest ogromną ślizgową tarczą, w którą wpasowano kadłub. Jednakowoż do bocznych wychyleń przyłączają się wówczas podrzuty w górę i w dół całego wielkoluda i krajobraz zatacza się przed kierowcą jak pijany. Do biegu tak ciężkie maszyny nie są zdolne. Problematyczny jest dla nich już i zeskok z wysokości dwóch metrów na Tytanie. Na mniejszych globach i na ziemskim Księżycu swoboda poruszeń jest lepsza. Zresztą konstruktorzy nie dbali o szczególną szybkość tych maszyn, gdyż nie po to mają chodzić, by służyć jako środek komunikacji, ale by wykonywać ciężkie prace, a umiejętność marszu to dodatek, usamodzielniający pracowite kolosy.

Przez bodaj godzinę Angusowi zdawało się na przemian, że za parę chwil utknie w skalnym chaosie, to znów, że azymut został wytyczony wprost genialnie, gdy bowiem zbliżał się do kolejnego rumowiska, do płyt kamiennych, wspartych tak chwiejnie, jakby miał je byle powiew obrócić w grzmiącą lawinę, zawsze w ostatniej chwili pokazywało się dogodne przejście, nie musiał więc ani lawirować, ani wycofywać się z utykającej ślepo drogi. Co prawda uznał rychło, że na Tytanie najdoskonalszym kierowcą byłby człowiek zezowaty, skoro należało zarazem przepatrywać z wysokości teren przed maszyną i świetlisty wskaźnik kierunkowy, drżący jak igła zwyczajnego kompasu na tle półprzeźroczystej mapy. Jakoś to jednak szło i całkiem niezgorzej, gdy zawierzył i oczom, i busoli. Odcięty od świata szumem siłowych agregatów i rezonansowym dudnieniem, w jakie wprawiał cały kadłub ten ciężki marsz, widział przecież świat Tytana przez bezodblaskowe szyby swego szklanego pomieszczenia. Gdziekolwiek zwrócił głowę — a czynił tak, ilekroć pozwalał równiejszy teren — widział nad morzami mgieł grzbiety górskie, porozsadzane rozpękłymi wulkanami, martwymi od wieków. Idąc po chropawym lodzie, dostrzegał wtopione weń głęboko cienie, bomb wulkanicznych i niepojęte ciemniejsze kształty — jakby rozgwiazd czy głowonogów, zakrzepłych niczym owady w bursztynie.

Potem teren się zmienił: też groźny, lecz w odmienny sposób. Zdawało się, że planeta przeszła okres jakichś bombardowań i erupcji, które w ślepych wyskokach lawy i bazaltu wspięły się niebotycznie, aby zamrzeć bezruchem dzikim i obcym. Wkraczał już w te wulkaniczne wąwozy. Zwisy dalszych ścian zdawały się czymś niemożliwym. Cóż; takie było, niewyrażalne w mowie istot ukształtowanych planetą bardziej sielską, zdynamizowanie martwoty tych sejsmicznych zastygnięć, w rozmachu, spotęgowanym przez ciążenie, nie większe od Marsowego. Zagubionemu w tym labiryncie człowiekowi jego kroczący wehikuł przestał się wydawać olbrzymem. Malał, wprost znikomy wobec zerwisk lawy. W kilometrowych ogniospadach ściął je kiedyś kosmiczny mróz, a nim ostygły, lecąc w przepaście, rozciągnął w gigantyczne pionowe sople — monstrualne kolumnady. Widok ten czynił Diglatora mikroskopijnym insektem, wędrującym wzdłuż budowli, porzuconej po tyleż niedbałym, co mocarnym wzniesieniu przez prawdziwych olbrzymów planety. Gdyby ciężki syrop ciekł z krawędzi jakiejś i tężał w stalaktytowe sople — ze szpar podłogi widziany przez mrówkę. Proporcje były jednak przeraźliwsze. Właśnie w tej dzikości, w tym ładzie chaosu, obcym ludzkim oczom, że nie przywodził na myśl żadnych gór ziemskich, objawiała się okrutna uroda pustkowia, wyrzygniętego z planetarnych głębin i ściętego pod obcym słońcem z żaru w głaz. Pod obcym, gdyż Słońce nie było tu płomienną tarczą jak na Księżycu czy na Ziemi, lecz zimno rozpalonym gwoździem, wbitym w rudy nieboskłon, niewiele dającym światła i mniej jeszcze ciepła. Na zewnątrz było minus 90 stopni — temperatura wyjątkowo w tym roku łagodnego lata. W wylocie wąwozu dostrzegł Angus niebo w łunie — ta łuna wstępowała coraz wyżej, aż ogarnęła ćwierć firmamentu i nie od razu pojął, że to ani zorza, ani promień solektora, lecz macierzysty władca Tytana — wielkopierśoienny, żółty jak miód Saturn.

Ostry przechył, chybnięcie kabiny, nagły rozryk silników uprzytomniły mu, odparowane szybciej refleksem żyroskopów niż jego manewrem, że teraz nie czas na kontemplacje astronomicznej czy wręcz filozoficznej natury. Kornie spuścił oczy w dół. Osobliwe, dlaczego akurat wówczas zdał sobie sprawę z komizmu swych poruszeń. Wisząc w uprzęży, przebierał nogami w powietrzu, lecz odczuwał każdy gromowy krok, choć niby huśtał się jak dziecko w zabawie. Wąwóz stawał się stromy. Choć zredukował krok, maszynownia wypełniła się natężonym wyciem turbin. Znalazł się w głębokim cieniu i nim zapalił reflektory, w ostatniej chwili ominął wybrzuszenie skały, większe od Diglatora. Tendencja jego rozpędzonych wahadłowo mas, by słuchając pierwszego prawa Newtona, nadal poruszać się po prostej trajektorii, naruszona koniecznym zwrotem, rzuciła silniki w skrajnie przeleżenie. Wszystkie wskaźniki, dotąd spokojnie zielone, rozbłysły purpurą. Turbiny zawyły rozpaczliwie, dając ze siebie wszystko. Obrotomierz głównego żyroskopu zamrugał na znak, że jego bezpiecznik przepala się — i w takim pochyleniu kabiny, jakby Diglator padał, oblał go całego zimny pot, bo w koszmarnie głupi sposób zgruchoce powierzoną maszynę. Ale tylko lewy łokciowy kaptur zawadził o skałę ze zgrzytem statku partego na rafy, spod stali bryznęło dymem, kurzawą, snopami krzesanych iskier i wielkochód, dygocąc, odzyskał równowagę.

Pilot otrząsnął się. Był rad, że w wąwozie stracił radiową łączność z Gossem, bo samoczynny nadajnik ukazałby na monitorze jego przygodę. Wyszedł z głębokiego cienia i zdwoił uwagę. Wciąż czuł wstyd, przecież sprawa była elementarna i stara jak świat. Wszak i maszynista wie odruchowo z nawyku, że ruszyć z miejsca samym parowozem i ruszyć, gdy ciągnie sznur wagonów, to całkiem różne rzeczy. Więc kroczył jak na musztrze, a kolos był mu znów posłuszny aż dziw. Widział przez szkła, jak mały ruch jego ręki staje się natychmiast wymachem cęgowatego łapska, a kiedy stawia krok, wieżowa noga, wysuwając się do przodu, błyska tarczą kolana.

Od kosmodromu odsądził się już o pięćdziesiąt osiem mil. Z mapy, z satelitarnych fotografii, które studiował poprzedniego wieczoru, a na koniec z dioramy terenu, wymodelowanej w skali 1:800, wiedział, że droga do Graala dzieli się na trzy zasadnicze części. Pierwszą obejmowało tak zwane cmentarzysko i wulkaniczny wąwóz, który właśnie opuścił. Drugą już widział — była to wyrwa w masywie zakrzepłej lawy, przestrzelona seriami odpalanych ładunków termojądrowych, gdyż ten masyw, największy z wycieków orlandzkiego wulkanu, nie dał się inaczej pokonać przez stromiznę wałowatych stoków. Nuklearne eksplozje wżarły się w sejsmiczny górotwór, barykadujący przejście, i rozcięły go na dwoje jak rozgrzany nóż bryłę masła. Na tytanogramie kabiny ten przesmyk okalały wykrzykniki, przypominając, że nie wolno w nim opuścić wehikułu w jakichkolwiek okolicznościach.

Resztkowe promieniowanie wywołane przez termojądrowców było wciąż niebezpieczne dla człowieka poza pancerzem wielkochodu. Wylot wąwozu oddzielała od wejścia w przesmyk milowa równina, czarna, jakby obsypana sadzami. Mógł na niej znów usłyszeć Gossego. Zmilczał o zderzeniu ze skałą, a Gosse powiedział mu, że za przesmykiem Wielkiego Cypla, w połowie drogi, radiową opiekę przejmie nad nim Graal. Tam też rozpoczynała się trzecia, ostatnia część drogi przez depresję.

Czarny pył, zalegający równinę między dwoma wybrzuszeniami górotworu, pokrył nogi Diglatora wyżej kolan. Szedł w jego niskich kłębach szybko i sprawnie ku niemal prostopadłym ścianom przestrzeliny. Dotarł do niej przez gruzy, zeszklone na gładkich powierzchniach odpęknięć słonecznym żarem wybuchu. Odłamy te, twarde jak diament, miażdżone irydowymi podeszwami Diglatora, rozpadały się z hukiem wystrzałów. Ale dno przesmyku było gładkie jak stół. Szedł już między osmalonymi ścianami, w pogłosie gromowych ech stąpania, które stało się jego własnym: wrósł w maszynę i była jego cielesnym wyolbrzymieniem. Dostał się w mroczną głąb, tak nagłą, tak nieprzejrzystą, że musiał zapalić reflektory. Ich rtęciowe blaski walczyły w kotłowisku cieni, szamoczących się między filarami skalnej gardzieli, z zimnym, rudym, nieprzychylnym światłem nieba, jaśniejącego w bramie przesmyku, która stawała się tym większa, im bliższa. Na ostatnim odcinku przesmyk zwężał się, jakby nie miał już przepuścić jego wielkoluda, jakby musiał się zaklinować jego kanciastymi barami w kominiastym ścieśnieniu, lecz była to iluzja — po obu stronach zostawało kilka metrów luzu. Inna rzecz, że zwolnił, bo „Polluks“ wchodził w tym większe boczne kołysanie, im szybciej szedł i na to nie było rady. Kaczkowaty chód w przyspieszeniu wynikał z praw dynamicznie rozpędzonych mas i nie ze wszystkim udało się inżynierom pokonać wielkie momenty obrotowe. Końcowe trzysta metrów szedł znów coraz stromiej pod górę, uważnie stawiając stopy i trochę wychylał się ze swego wysoko zawieszonego miejsca, by dobrze widzieć, na czym stawia wieżową nogę. To przepatrywanie pobliża tak go zajęło, że dopiero gdy światło, otoczywszy go ze wszystkich stron, rozjaśniło kabinę, poderwał głowę i zobaczył zupełnie inny, nieziemski krajobraz.

Wielki Cypel trwał nad białym i rudym oceanem wełnistych chmur, samotny, czarny, smukły, jedyny na niebie po horyzont. Zrozumiał, czemu niektórzy nazywają go Bożym Palcem. Wyhamował z wolna kroki i zatrzymawszy się w tym najwspanialszym widokowo miejscu, spróbował — w ściszonym śpiewie turbin — wyłowić głos Graala. Nie usłyszał jednak nic, więc począł wzywać Gossego, ale i ten się nie odezwał. Był wciąż w radiowym cieniu. Zaszła wtedy osobliwa rzecz. Przedtem radiowy kontakt z kosmodromem był dlań jakoś przykry, zdawał mu się przeszkadzać, przez to chyba, że odczuwał nie w słowach, lecz w głosie Gossego skryty niepokój, jakby niedowiarstwo, czy da sobie radę, i w tym niepokoju tkwiło coś z chęci patronowania mu, czego wprost nie znosił. I oto teraz, gdy został prawdziwie sam, bo ani ludzki głos, ani automatyczne pulsy radiolatarni z Graala nie mogły go w tym bezkresnym białym pustkowiu podeprzeć, odczuł zamiast swobodnej ulgi taką niepewność, jak człowiek w pełnym cudów pałacu, który nie miał wprawdzie najmniejszej ochoty go opuścić, ale zobaczył, jak wrota, przedtem zapraszająco rozwarte, same się za nim zamykają. Skarcił się za bezowocny nastrój podobny do lęku i zaczął schodzić ku powierzchni obłoczonego morza po zboczu dość łagodnym, ale miejscami oblodzonym, prosto na Wielki Cypel, czarny, sięgający nieba i tak ugięty, jakby był palcem, który przyzywa go ku sobie.

Raz i drugi podeszwowa płyta wielkochodu obśliznęła się z tępym zgrzytem, bijąc w dół gromadami głazów wyrwanych z lodowego okucia, ale te poślizgi nie groziły upadkiem. Stawiał tylko nogi, żeby wbijać każdą stopę zadziorami pięty w zaskorupiałą szreń, przez co poruszał się wolniej niż dotąd. Schodził wybrzuszonym stokiem między dwoma żlebami, uparcie i przesadnie tupiąc, aż fontanny bryzgów lodowych obtłukiwały mu nagolenniki i tarcze kolan, coraz to rzucając oczami dalej, w głąb doliny, której dno przezierało już przez rozziewy mgieł, a im niżej schodził, tym bardziej górował nad nim znad odległych, mlecznie jaśniejących chmur czarny palec Wielkiego Cypla. Dotarł lak do strefy puszystych obłoków, płynących równo i wolno jak po niewidzialnej wodzie; opływały go już po uda, po krętarze bioder, jeden owiał go wraz z kabiną, lecz znikł jak zdmuchnięty. Przez kilka chwil Czarny Palec majaczył jeszcze nad pierzastą bielą — jak skalna maczuga, stercząca nad arktycznym oceanem, nieruchoma wśród piany i kry, aż znikł jak z oczu nurka, który zstąpił na morskie dno. Przystanął nasłuchując, bo mu się wydało, że słyszy przerywany, słaby, piskliwy ton. Zwracając Diglatora raz w lewo, raz w prawo, czekał, żeby ten zawodzący śpiew, wcale wyraźny, zabrzmiał mu w obu uszach jednakowo. Nie słyszał samego Graala, lecz kierunkową radiolatarnię Cypla. Miał iść wprost ku niej, a gdyby zboczył z drogi, przerywany sygnał rozdwoiłby się podług zboczenia: biorąc się nazbyt w prawo, a więc w zgubną stronę depresji, posłyszałby w prawym uchu ostrzegawczy skowyt, a jeśliby zmierzał z przeciwnym odchyleniem, ku nieprzebytym ślepym ścianom, sygnał odezwałby się nie aż tak alarmowym, choć też wskazującym błąd basem. Krokomierz pokazał setną milę. Większą, technicznie trudniejszą, część drogi zostawił za sobą. Mniejsza, zdradliwsza, spoczywała przed nim, okutana w mgielną toń. Lite chmury ciemniały teraz wysoko, widoczność sięgała kilkuset metrów, aneroid zapewniał, ze tu rozpościera się właściwa niecka depresji, a dokładniej, jej uczciwie twarde obrzeże. Szedł zdając się zarazem na słuch i na wzrok, gdyż okolicę rozjaśniały śniegi, zamarzłego dwutlenku węgla oczywiście i bezwodników innych skrzepłych gazów. Z rzadka wystawały spod ich bieli narzutowe głazy, ślady lodowca, który kiedyś wtłoczył się od północy w rozpadlinę wulkanicznego masywu, pogłębił ją na południe pełznącym cielskiem, przeorał, wziął w denny lód odłamy skalne, a potem, cofając się czy topniejąc od magmatycznego podgrzewu, idącego z głębin Tytana, powypluwał i zostawił morenę, rozrzuconą w chaotycznym odwrocie. Krajobraz odwrócił się, jakby rozpostarł dołem zimowy dzień i przykrył go ciemną od chmur, nocną stroną. Angus nie miał już za towarzysza nawet własnego cienia. Stąpał pewnie, zagłębiając oproszone kryształkami żelazne buty w śnieg, a w panoramicznych wstecznych lusterkach mógł widzieć własne ślady, godne tyranozaura, tego największego z dwunogich drapieżców mezozoiku, i sprawdzał tymi zerknięciami, czy pozostawiony trop jest wciąż jednako prosty. Jednakowoż od niewiadomego czasu poczęła mu się zdawać dziwna rzecz, którą odganiał jako niemożliwą: odnosił coraz silniejsze wrażenie, że nie jest w kabinie sam, że za jego plecami znajduje się drugi człowiek, a obecność tego człowieka poznawał po jego oddechu. Tak osaczyło go wreszcie to złudzenie — a nie wątpił, że ma do czynienia z iluzją, wywołaną może zmęczeniem słuchu, stępiałego od monotonii radiowych sygnałów, że wstrzymał oddech. Wtedy tamten przeciągle, wyraźnie westchnął. O złudzeniu nie mogło chyba być mowy. Osłupiał, potknął się, kolosem zatoczyło. Angus poderwał go w rozbłysku wskaźników i zawyciu turbin, hamował, szedł coraz wolniej, aż stanął. Tamten przestał dyszeć. A więc jednak był to pogłos z maszynowych studni Diglatora? Stojąc omiótł wzrokiem całą przestrzeń, aż ujrzał na bezmiernych ścieliskach śniegowych czarną kreskę, wykrzyknik, zarysowany tuszem na bieli horyzontu tam, gdzie jasność nie wyjawiała, czy jest wałem nawianych zasp, czy obłoków. A chociaż nigdy nie widział w podobnej scenerii zimowej wielkochodu z milowej dali, owładnęła nim pewność, że to jest Pirx. Ruszył więc ku niemu, nie dbając ani trochę o nasilające się rozdwojenie sygnału w słuchawkach. Przyspieszył chodu. Czarny znak drobiący u samej ściany bieli był już figurką, mrowiącą przez to, że też szybko maszerował. Po kilkunastu minutach jęły się ujawniać jego rzeczywiste rozmiary. Dzieliło ich pół mili, może nieco więcej. Dlaczego nie odezwał się, nie wzywał go nadajnikiem? Sam nie wiedział, ale nie śmiał. Wpatrzony do łez, dostrzegał już w szklistym okienku, sercu kolosa, maleńkiego człowieczka, który w zawieszeniu poruszał się niczym pajacyk na nitkach. Trzymał się za nim i obaj szli zostawiając za sobą długie pyłowe kity, niczym statki, z których każdy ciągnie za sobą spienioną bruzdę farwateru. Angus doganiał go, zarazem koncentrując uwagę na tym, co się działo przed nimi, a działo się, bo w oddali falowała łopocząca biało kłębiasta zamieć, której prześwity łyskały jaśniejszą nad śnieg bielą. To była strefa zimnych gejzerów. Wtedy okrzyknął gonionego, raz, drugi, trzeci, a że tamten, zamiast odpowiedzieć, przyspieszył kroku, jakby usiłował umknąć przed ratownikiem, zrobił to samo gnając coraz większym rozkołysem tułowia i wymachami potężnych ramion w bliskość zagłady. Krokomierz drgał u czerwonego kresu — 48 mil na godzinę. Angus nawoływał ściganego ochrypłym z podniecenia głosem, który zamarł mu nagle na ustach, bo czarna postać poszerzyła się puchnąc, wydłużyła, jej kontury straciły ostrość i nie człowieka w Diglatorze już widział, lecz wielki cień, rozpraszający się w bezkształtną plamę, aż rozwiany sczezł. Był sam i samego siebie usiłował dogonić — fenomen dosyć rzadki, lecz znany i na Ziemi — jako widmo Brockenu w Alpach. Własne odbicie, powiększone, na tle jasnych chmur. Nie on — to jego ciało, porażone odkryciem, w pełni okrutnego rozczarowania, napięte wszystkimi mięśniami, w zadyszeć w gorzkim przypływie wściekłości i rozpaczy chciało stanąć jak wryte, od razu, bez zwłoki, a wtedy w ryku, jakim buchnęły trzewia kolosa, targnęło nim do przodu. Czujniki łysnęły jak rozprute żyły krwią. Diglator cały zadygotał niczym okręt, co uderza kadłubem w skałę podwodną, korpus skłoniło rozpędem i gdyby Angus go nie podtrzymał, nie wyprowadził z rzucenia w przód serią stopniowo po wolniej ących kroków, pewno by runął na grunt. Chóralny protest tak nagle przeciążonych agregatów uspokoił się, a on, czując, jak po rozpalonej twarzy ciekną mu łzy zawodu i gniewu, stał na rozkraczonych nogach dysząc, jakby sam z takim wysiłkiem przebiegł ostatnie kilometry. Ochłonął, otarł miękką wewnętrzną wyściółką rękawicy pot, którym nasiąkły brwi, widział, jak olbrzymia łapa wielkochodu, powiększając ten odruchowy gest, podnosi się, przesłania okno kabiny całą szerokością przedramienia i trafia z łomotem promiennik, osadzony na bezgłowych barach. Zapomniał odłączyć prawicę z obwodu wzmacniaczy! Ten kolejny idiotyczny postępek ocucił go całkowicie. Zawrócił, żeby się wycofać własnym śladem, bo tony kierunkowych sygnałów rozstroiły się ze wszystkim. Należało wrócić na szlak, iść nim, jak długo się da, a w wypadku oślepienia zawieją, pędząc od strefy gejzerów — zapamiętał jej wygląd w gonitwie — zdać się na promiennik. Jakoż odnalazł miejsce, na którym lustrem z chmur i gazów fatamorgana otumaniła go do pełnej zatraty orientacji. A może zgłupiał wcześniej, kiedy uległ nie optycznemu, lecz akustycznemu złudzeniu i przestał porównywać marszrutę, wskazywaną przez radio, z jej odpowiednikiem na mapie terenu w kabinie? Tam, dokąd zaniosło go własne widmo, nie bardzo daleko od wyznaczonej drogi — podług krokomierza wszystkiego dziewięć mil — podług mapy nie było żadnych gejzerów. Ich front przebiegał bardziej na północ — wedle ostatniego rozpoznania terenu, jakie ukazywała mapa. Na podstawie meldunków zwiadu lotniczego i radarowego, zdjęć wykonanych przez ORSANa, Marlin polecił przemieścić szlak z Roembdena do Graala tak dalekim obchodem południowym, aby biegł kłopotliwie, lecz pewnie, przez wnękę depresji, nigdy dotąd nie zalapianą, choć zasypywaną śniegiem gejzerów. Podłoże owej wnęki mogło zostać w najgorszym razie zatarasowane wydmami dwutlenkowego śniegu, lecz Diglator miał dostateczną moc, by przebrnąć i przez zaspy pięciometrowej grubości, a gdyby w nich utknął i dał o tym znać, Graal mógł skierować ku niemu bezludne spychacze, zdjęte z kopalnianych robót. Sęk tkwił w tym, że nie było wiadomo, gdzie przepadły kolejno trzy wielkochody, ponieważ nieprzerwaną radiową łączność dopuszczała depresja na starym szlaku, porzuconym po uprzednich katastrofach, natomiast południowej niecki krótkie fale nie dosięgały wprost, a z ich odbicia nie dało się korzystać, gdyż Tytan nie posiada jonosfery. Należało użyć satelitarnych przekaźników, lecz w paradę wszedł już przed tygodniem Saturn, ogonem swej burzliwej magnetosfery zagłuszając wszelką emisję prócz laserowej, a lasery Graala przebijały wprawdzie pokłady chmur i mogły tym samym dotrzeć do patrolowych satelitów, te jednak, nie wyposażone w przemienniki fal z tak szerokim zakresem, nie mogły przekodować impulsów świetlnych w radiowe. Mogły co prawda kolimować odbierane błyski i słać je w depresję, niestety daremnie. Po to, by przebić gejzerowe burze, przyszłoby pchnąć laserami moc, która stopiłaby lustra satelitów. Wprowadzone na orbity, gdy Graal się dopiero szykował do robót, lustra uległy powolnej korozji i przymgliwszy się wchłaniały zbyt wiele energii promienistej, zamiast odbijać ją z 99-procentową dzielnością. W ten splot niedopatrzeń, źle pojmowanej oszczędności środków, pośpiechu, transportowych opóźnień i zwykłych głupstw, właściwych ludziom wszędzie, więc i w Kosmosie, dostały się jeden po drugim zaginione wielkochody. Twardy grunt południowej wnęki miał się stać ostatnią deską ratunku. O tym jednak, czy naprawdę jest taki twardy, Angus miał się niebawem przekonać. Jeśli liczył na wykrycie tropu swych poprzedników, rychło utracił nadzieję. Szedł zgodnie z azymutem i zawierzył mu, bo teren podnosił się, aż wyprowadził go z kurniawy. Po lewej widział zaryte w chmury zbocza starej magmy, odwianej ze śniegu. Trawersował je z rozwagą. Szedł po kamieniołomie, w poprzek zalodzonych żlebów, lecz ich lód zawierał w sobie pęcherze nie zamarzłego gazu. Gdy raz i drugi żelazna stopa przebiła lodową skorupę zapadając się w pustą głąb, szum silników znikł, a uszy napełnił mu taki grzechot i trzask pękającego lodu, jaki słyszy chyba tylko wachtowy lodołamacza, taranującego w grzmotach polarne torosy. Troskliwie obejrzał potem nogę, wydobytą z załomu, nim ruszył dalej i mozolił się tak, aż radiowy dwugłos, tej samej barwy i wysokości, zająknął się. Prawy zaniósł się świstem, a lewy zeszedł w bas. Skręcił więc, aż tony zabrzmiały jednakowo. Jakoż otwarło się dość szerokie przejście między spiętrzonymi płytami kry, o której wiedział, że nie jest lodem, lecz skrzepłymi węglowodorami. Po suchym, gruboziarnistym piargu zstępował hamując kroki, ile mógł, tak parło z pochyłości tysiąc osiemset ton wielkochodu. Wulkaniczne ściany w chmurach otwarły widok na kotlinę i zamiast pewnego gruntu ujrzał las Birnam.

Chyba tysiące gardzieli biło ciasnymi ujściami naraz, wyrzucając w trującą atmosferę strugi amonowej solanki. Rodniki amonu, utrzymywane w wolnym stanie potwornym ciśnieniem skał, kipiąc strzelały ku ciemnemu niebu i obracały je w odmęt. Wiedział, że nie miały dotrzeć aż tu, eksperci uznali to za wykluczone, lecz nie myślał o nich: należało albo zawrócić od razu do Roembdena, albo iść za przewodnim śpiewem, niewinnym, choć fałszywym jak śpiew syren Odyseusza. Brudnożółte chmury rozpływały się leniwie i ciężko nad całą depresją, aby padać dziwacznym, lepkim, ciągnistym śniegiem, krzepnącym w birnamskie lasy. Nazwano je tak, bo one idą. Nie są to zresztą żadne lasy i tylko z wielkiej odległości przypominają zawaloną śniegiem puszczę. Zaciekła gra chemicznych rodników, wciąż podsycana nowymi dopływami, bo poszczególne grupy gejzerów biją, każda własnym, uporczywie miarowym rytmem, tworzy chrupkie porcelanowe dżungle, dochodzące ćwierćmilionowych wyżyn, gdyż ich wzrostowi sprzyja słaba grawitacja, tak że są to rozdrzewienia i gęstwy szklistej bieli, nakładające się na siebie kolejnymi warstwami, aż wreszcie denne nie mogą już podtrzymać wspinającego się wciąż w niebo masywu koronkowych rozgałęzień i zapadają się z przeciągłym, zgrzytliwym łomotem jak planetarny skład porcelany, kiedy go miażdży trzęsienie ziemi. Tak zresztą, „trzęsieniem porcelany“, nazwał ktoś niefrasobliwie te obwały lasów birnamskich, które oszałamiającym i niewinnym widowiskiem są jedynie oglądane z lotu ptaka — czy raczej śmigłowca. Taki las Tytana i z bliska zdaje się konstrukcją ulotną, koronkową i białopienistą, toteż nie tylko wielkochód, lecz i człowiek w skafandrze może się przedzierać przez jego zakrzepłe poszycie. Nie można się co prawda zagłębiać łatwo w tej lżejszej od pumeksu, zastygłej pianie, która jest czymś pośrednim między rozdętą w zlodowaceniu śnieżystą mazią i koronką, uplecioną z najcieńszych porcelanowych włókien. Nie sposób czynić to szybko, ale można przecież iść naprzód, bo ów ogrom jest prawdziwie zakrzepłą chmurą, utworzoną z żyłkowanych pajęczyn we wszystkich odcieniach bieli, od perłowo opalizującej po oślepiająco mleczną. Lecz choć iść w las można, nigdy nie wiadomo, czy właśnie ta jego połać nie znajduje się już u kresu wytrzymałości i nie zapadnie się grzebiąc wędrowca pod kilkusetmetrowym pokładem samodruzgocącego się szkliwa, tylko w odpryskach lekkiego niemal jak puch.

Już przedtem, gdy był na trawersie, zapowiedzią białych lasów, skrytych jeszcze, czarnym występem górskiego zbocza, był biały brzask w tej stronie, jakby miało tam wzejść słońce. Brzask był taki sam. jak jasność kładąca się na chmurach ziemskiego oceanu północnego, kiedy statek, płynąc jeszcze otwartymi wodami, zbliża się do lodowych pól.

Angus szedł na spotkanie lasu. Wrażenie, że stoi na statku, albo raczej sam nim jest, potęgował miarowy rozkołys niosącego go olbrzyma. Póki schodził ze stromizny, sięgał wzrokiem po horyzont, obrysowany jasną linią dali, a las wyglądał z wyżyny jak przypłaszczona na gruncie chmura, której cała powierzchnia wzdyma się, targana niezrozumiałym mrowieniem. Szedł kołysząc się, a chmura przed nim rosła niby czoło lądolodu. Już rozróżniał odchodzące od niej długie, kręte jęzory, jak śnieżne lawiny, poruszające się w niesamowicie spowolnionym tempie. Gdy ledwie kilkaset kroków oddzielało go od śnieżystych skłębień, począł rozróżniać ziejące w nich otwory, jak wyloty jaskiń, aż po drobne jak nory. Ciemniały w splątanym lśnieniu puszystych gałązek i rosochatych konarów z pół mętnego, pół białego szkła, aż pod jego żelaznymi butami zachrzęścił gruz ostry i łamliwy, chrupiący przy każdym stąpnięciu. Radiowy dwugłos wciąż go zapewniał, że idzie we właściwym kierunku. Więc szedł, słysząc przez wzmożony poszum silników, które zwiększały obroty, by pokonywać rosnący opór, skrzekliwy charkot rozłamywanego kolanami i korpusem gąszczu, wyzbywszy się pierwszej tremy, bez cienia strachu, lecz w sercu z rozpaczą, bo pojmował aż za dobrze, że już prędzej odnalazłby igłę w stogu niż chociażby jednego z zaginionych. Nie mogło być w tym gąszczu żadnych śladów przejść, bo wciąż bijące z gejzerów fontanny zasilały chmurę, przez co każda wyrwa i wyłom zarastały się rychło jak bliźniejąca rana. Przeklinał w duchu otaczające go może jedyne na świecie piękno. Ten, kto nazwał je zapożyczywszy się u Szekspira, był pewno estetyczną naturą, ale nie do takich skojarzeń skłaniał się teraz Angus w Diglatorze. Las Birnam Tytana przez splot znanych i nie znanych przyczyn na przemian cofa się i postępuje wewnątrz depresji, na tysiącach, dziesiątkach tysięcy jej hektarów — a same gejzery nie są w nim zbyt groźne, gdyż dostrzega się ich obecność z dala, zanim jeszcze je widać jako wibrujące w niebosiężnym wytrysku słupy gazów utwardzonych podziemnym ciśnieniem, a sam ich ryk, tak gromowy i tak przeraźliwie świszczący, jakby w porodowych mękach z bólu czy z wściekłości ryczała sama planeta, wprawia w ruch przyziemie i z pomocą trąby powietrznej kładzie naokoła cały roztrzęsiony, łamiący się, pryskający zastygłym już szkliwem gąszcz. Trzeba by nadzwyczajnego pecha, by wpaść do ujścia gejzeru, który między jedną a drugą erupcją pada w chwilową martwotę. Lecz łatwo przychodziło omijać w bezpiecznym dystansie właśnie te, co oznajmiały swą aktywność ciągłym świszczącym gromem i dygotaniem dookolnego poszycia, jego drżącej przedśmiertelnie bieli. Natomiast wybuch niespodziewany, choćby niezbyt bliski, najczęściej stawał się przyczyną gigantycznego obwału.

Angus przylgnął omal twarzą do pancernej szyby i patrzał, stawiając powoli, powoli krok za krokiem. Widział białomleczne pnie najgrubszych zastygłych pionowo strumieni i jak wyżej rozdrzewiają się migotliwym kłębowiskiem, bo zwarte i masywne były tylko u spodu. A na zlodowaciałej dżungli przyziemia rosły następne, coraz bardziej lotnymi kondygnacjami, krzepnąc w szkieletowate, pajęczyniaste wypustki, kokony, gniazda, niby-widłaki, wiciowce, skrzela odartych z ciała ryb, ale oddychające jeszcze, bo wszystko, wszędzie mżąc rozpełzalo się, owijało, z grubych okiści wysnuwały się cienkie iglaste pędy, łączyły się w zwoje, osiadały, spływały, znów zachodziły na siebie marznącym, bezustannie siąpiącym z niewiadomych wysokości, kleistym mlekiem. Żadne słowo, powstałe na Ziemi, nie mogło sprostać owej pracy, w białym, odmytym z cieni, jasnym milczeniu, tej ciszy, spoza której dochodził daleki jeszcze, budzący się dopiero pomruk, świadectwo podziemnego napływu, wtłaczanego w kominy gejzerów, i kiedy stanął, aby nasłuchiwać, skąd idzie ten głośniejący pogrom, dostrzegł, jak birnamski las zaczął go w siebie wchłaniać. Nie podszedł do niego jak las w Makbecie, lecz jakby znikąd, z powietrza, zupełnie tutaj nieruchomego, wyłaniały się mikroskopijne płatki śniegu, który nie padał, lecz zjawiał się na ciemnych płytach pancerza, na spawach naramiennych tarcz, już cały wierzchni korpus miał przyprószony tym śniegiem, który zatracał podobieństwo do śniegu, bo nie padał ulegle na metalowe płaszczyzny kadłuba, nie zbierał się sypko w jego zagłębieniach, lecz lgnął jak biały syrop, kiełkował, wypuszczał mlecznowłókniste nici i Angus ani się obejrzał, jak obrósł śnieżnym futrem, które tysiącznymi pasemkami ciągnąc się i grając światłem pokryło go i zmieniło kadłub Diglatora w olbrzymią białą pałubę, w dziwacznego bałwana. Wtedy wykonał niewielki ruch, szarpnięcie, i oto zakrzepłe odlewy jego żelaznych kończyn, nagolenników, runęły ogromnymi kawałami, obrócone upadkiem w stosy delikatnych drzazg. Blask wyłaniał z chwiejnej kipieli fantasmagoryczne kształty i raził, lecz nie oświetlał gruntu, więc teraz dopiero ocenił Angus właściwie korzyść, jaką dawał mu włączony promiennik. Jego niewidzialny żar wytapiał w gąszczu tunel, którym szedł, słysząc to z prawej, to z lewej strony donoszące się z uczepionej podścieliskiem chmury odgłosy gazowych strumieni, jak wystrzały armatnie, a w pewnym momencie minął targany wściekłymi zrywami, biczujący otoczenie pióropusz niedalekiego gejzeru. Nagle śnieżysty las zrzedł, tworząc jakby polanę pod pęcherzowato wydętą gałęzistą kopułą. Pośrodku leżał czarny ogrom, ukazując mu dna sczepionych żelaznych stóp i skręcony bokiem korpus, w skrócie podobny do okrętowego wraku na mieliźnie. Lewe ramię, górne, wchodziło między białe pnie, z garścią przesłoniętą ich krzaczastym gąszczem, prawe wgniótł w grunt kadłub przy upadku. Żelazny olbrzym spoczywał skręcony, lecz jak gdyby nie pokonany ze wszystkim, gdyż prócz oszronionych kończyn był wolny od śniegu. Powietrze drżało nieznacznie nad wypukłością tułowia, ogrzewane wciąż płynącym z wnętrza ciepłem i Parvis skamieniały przed bliźniaczym wielkochodem nie śmiał wprost uwierzyć oczom, że przecież zaszedł niewiarygodny cud — spotkania. Już chciał się odezwać, gdy dwie rzeczy spostrzegł jednocześnie: pod obalonym Diglatorem rozciekła się szeroko kałuża oleiście żółtawego płynu — z pękniętych przewodów hydraulicznych, co oznaczało chociażby i częściowe porażenie ruchów. Nadto przednia szyba kabiny, teraz tak podobna do owalnego okna okrętowego, ziała rozbita i tylko z listew obramowania sterczały izolacyjne poduszki. Ten otwór, pełen mroku, parował, jakby gigant nie mógł wydać w agonii ostatniego tchnienia. Triumf, radość, dziękczynne zaskoczenie pilota zastąpiła zgroza. Zanim ostrożnie i pomału pochylił się nad wrakiem, wiedział, że jest pusty. Jakoż jego reflektor obiegł wnętrze z przewodami zwisającymi bezładnie i doczepioną do nich metaliczną skórą — nie mogąc już nachylić się bardziej, z trudem zazierał we wszystkie kąty opuszczonej kabiny w nadziei, że rozbitek, uszedłszy w skafandrze, zostawił jakąś wiadomość, znak, ale odkrył tylko wywróconą skrzynkę narzędziową i klucze, które się z niej wysypały. Dość długo próbował domyślić się, co zaszło. Diglatora mógł powalić obwał, a kierowca przytłoczony gruzem, gdy wysiłki podźwignięcia maszyny spełzły na niczym, wyłączył system bezpieczników ograniczających dopuszczalną moc i w rezultacie pękły przewody od zbytniego ciśnienia oleju. Szyby w kabinie nie rozbił sam, mógł przecież wydostać się włazem udowym lub awaryjnym na grzbiecie. Raczej strzaskała się przy obwale, gdy wielkochód runął i pierwotnie leżał na płask. Na bok obrócił się w toku zmagań z masywem, który go przytłaczał. Trująca atmosfera wypełniwszy kabinę zabiłaby człowieka szybciej niż mróz. Jeśli tak, obwał nie zaskoczył nie przygotowanego. Gdy sklepiony gąszcz naparł z góry na maszynę, widząc, że nie ustoi, kierowca zdążył włożyć skafander. Tym samym został zdany na awaryjne sterowanie, bo pierwej musiał ściągnąć z siebie elektroniczną skórę. Jego Diglator nie miał wysokocieplnego promiennika, więc uczynił jedyną rozsądną rzecz, dobrze o nim świadczącą. Wziął narzędzia, wpełzł do maszynowni i stwierdziwszy, że nie uda mu się naprawić hydrauliki, bo popękało zbyt wiele rurociągów i wyciek okazał się też nadto wielki, odłączył przekładnie lokomocyjne od reaktora i wrzucił go na całą prawie moc. Wielkochód uznał słusznie za stracony, ale żar nuklearnego stosu, choćby poprzepalał wnętrze siłowni, albo raczej właśnie przez to, że je rozgrzał do czerwoności, wydzielał się przez pancerny kadłub i roztapiał tym samym górę gruzowiska. Tak powstała owa jaskinia z zeszklonymi ścianami, świadcząc ich wyglądem o temperaturze bijącej z wraku. Angus sprawdził odtworzone wypadki, zbliżywszy do grzbietu kadłuba Geigery. Od razu zaterkotały ostro. Stos na szybkich neutronach już roztopił się od własnego żaru i pewno chłódł, ale zewnętrzny pancerz był i radioaktywny, i gorący. Kierowca opuścił więc swój wehikuł przez rozbite okno, porzucił bezwartościowe narzędzia i poszedł pieszo w las. Szukał jego śladów w rozlanym oleju, a nie znalazłszy żadnych, okrążył metalowego trupa wypatrując otworów w ścianach błyszczącej pieczary, dość obszernych, by przepuściły człowieka. Nie było takich nigdzie. Angus nie potrafił wyliczyć w głowie, ile czasu mogło upłynąć od katastrofy. Dwaj ludzie zginęli w lesie przed trzema dobami, Pirx jakieś dwadzieścia do trzydziestu godzin później. Różnica w czasie jako zbyt nikła nie dawała podstaw do ustalenia, czy trafił na wrak któregoś z operatorów Graala, czy Pirxa. Stał, żywy w żelazie nad martwym żelastwem i z zimną rozwagą zastanawiał się co począć. W którymś uchyłku tego wytopionego gorącem bąbla niechybnie ział przełaz, wykorzystany przez kierowcę, lecz się po jego odejściu zasklepił. Porcelanowa blizna powinna być dość cienka. Z Diglatora by jej nie wypatrzył. Unieruchomiwszy go, przebrał się jak mógł najszybciej w skafander, dudniąc po stopniach zbiegł do udowej klapy, osunął się po drabince na stopę i zeskoczył na szklisty grunt. Wytopiona w obwale jaskinia wydała mu się natychmiast znacznie większa, czy też raczej on sam jakby nagle zmalał. Obszedł ją dokoła — prawie sześćset kroków. Przybliżał hełm ku przejrzystszym miejscom, opukiwał je, było ich niestety wiele, a kiedy młotem, wziętym ze sterówki, jął kuć wnękę między iście dębowymi filarami, trzasła jak szkło, a zarazem zaczął się nań sypać gruz ze sklepienia. Leciał ciurkiem, potem zatrzeszczało i oberwała się na niego istna chmura lekkich brył i szklanego pyłu. Zrozumiał wtedy, że to na nic. Tropów tamtego nie odnajdzie, a sam tkwi w nie najlepszej pułapce. Wyłom, przez który wstąpił w głąb nadtopionego obwału, już się zasklepiał białymi soplami, już tężały jak słupy soli, ale nieziemskiej, bo rozkrzewiającej się grubszymi od ramienia splotami. Nie było rady. Co więcej, nie było i czasu na ostrożny rozmyśl, sklepienie siadało bowiem i omal już dotykało kopuły promiennika na barach jego wielkochodu, jakby stawał się Atlasem dźwigającym na sobie cały ciężar skrzepłych w górę gejzerowych wytrysków. Sam nie spamiętał, jak znalazł się na powrót w kabinie, już nieznacznie pochylającej się razem z kadłubem, zginanym milimetr po milimetrze, jak wciągnął elektroniczny strój i przez mgnienie ważył jeszcze myśl, czy włączyć promiennik. Lecz tutaj we wszelkim poczynaniu tkwiło ryzyko nie do przewidzenia; nadtopiony strop mógł równie dobrze poddać się, jak runąć; odnalazł kilkoma krokami miejsce tuż przy czarnym wraku, z którego mógł wziąć rozpęd, i całą mocą taranował zamarzły wyłom, nie aby haniebnie uciec, lecz wydostać się ze szklistego grobowca. A potem się zobaczy, co dalej.

Siłownia zagrała turbinami. Wzdęta naciekami biel ściany zarysowała się, uderzona dwojgiem stalowych garści, te czarniawe rysy poszły gwiaździście w górę i na boki, a zarazem huknął zewsząd grom. To, co się stało, zaszło zbyt szybko, by nadążył z rozumieniem. Poczuł udar z wysoka tak potężny, aż otaczający go gigant wydał jeden basowy skowyt, zatoczył się, lecąc przez rozpękły wyłom jak kartka papieru, i wyrżnął pod lawiną brył, stłuczek, miału tak nagle w grunt, że wbrew wszystkim amortyzatorom zawieszenia Parvisowi wnętrzności wbiły się wprost w gardło. Zarazem ostatnia faza runięcia była niesamowicie powolna: gruzy, zaścielające drogę, którą przyszedł, zbliżały się, widziane przez szyby, jakby nie on padał, lecz ta śnieżna gładź, bombardowana gradem ruin, stawała przed nim dęba; z piętrowych wyżyn zbliżał się ku tej bieli, okutanej obłokami kurzawy, aż poprzez wszystkie wręgi kadłuba, wyjące silniki, ich osady, ochronne płyny pancerza dotarł do niego ostatni, grzmiący cios. Leżał oślepły. Szyba nie pękła, lecz wryła się w hałdę gruzowiska, którego właściwą masę czuł na sobie, na grzbiecie Diglatora. Turbiny wyły już nie pod nim, lecz za nim na jałowych obrotach, bo w szczycie przeleżenia same się wysprzęgliły. Na czarnym jak sadza tle okna czerwono płonęły wszystkie wskaźniki. Powoli prawe zbladły, poszarzały, przeszły w seledyn, lecz te z lewej gasły już jeden po drugim jak stygnące kostki węgla. Spoczywał w porażonym lewostronnie wraku. Wraku — ruchom ręki i nogi z tej strony nie odpowiadało nic. Świecił tylko zarys drugiej symetrycznej połowy wielkochodu. Wciągając kurczowo powietrze, wyczuł w nim woń gorącego oleju: stało się. Czy można choć pełzać w połowicznie sparaliżowanym Diglatorze? Spróbował. Turbiny posłusznie unisono od razu zagrały, lecz wtedy znów błysły purpurą ostrzeżenia. Obwał rzucił nim nie ze wszystkim do przodu, lecz wysuniętą przy padaniu bakburtą, która wzięła na siebie pierwsza cały impet zderzenia. Oddychając głęboko, z rozmyślną powolnością, oślepły, włączył wewnętrzne oświetlenie i wyszukał awaryjny interoceptor wielkochodu: żeby rozpoznać położenie wszystkich kończyn i kadłuba z pominięciem agregatów napędowych. Obrysowany zimnymi liniami wizerunek ukazał się od razu. Obie stalowe nogi sczepiły się, a właściwie skrzyżowały; tak więc staw kolanowy lewej pękł. Lewa stopa zaszła za prawą, lecz i tą nie mógł nawet drgnąć. Musiały tam wciąć się w siebie występy konstrukcji, a resztę zrobiło ciśnienie obwału. Zapach rozgrzanej cieczy z hydrauliki drażnił mu już natarczywie nozdrza i piekł. Raz jeszcze jął się szamotać, przełączywszy całą olejonośną sieć na daleko słabszy, awaryjny obwód. Darmo? Już coś rozgrzanego, śliskiego, miękko opływało mu stopy, golenie, uda — w białym brzasku świetlówki nad głową, leżąc na szybie, zobaczył wciekający do kabiny olej. Nie było innego wyjścia. Otwarł zatrzask, wysunął się z elektronicznej otuliny, klęcząc nago otwarł szafkę ściany, która obróciła się w strop, i aż stęknął pod skafandrem, co wypadł nań uderzając w pierś tlenowymi butlami, a za nim białą kulą spadł w kałużę oleju hełm. Trykoty ociekały płynem hydraulicznym. Bez wahania, nagi, w sztucznym spokojnym świetle, wlazł do skafandra, otarł nasadę hełmu, bo i ją otłuściło, nałożył go, ściągnął zaczepy i na czworakach polazł studnią, teraz już poziomą jak tunel, do udowego włazu.

Zarówno zwykły, jak awaryjny nie dały się odemknąć. Nikt nie wie, jak długo przebywał potem w kabinie, kiedy zdjął hełm i ułożywszy się na zaolejonej szybie, podniósł rękę ku czerwonemu światełku, żeby rozbić plastykową kopułke i z całej siły wcisnąć w głąb przyszłości zaklęsły guzik witryfikatora. Nikt też nie może wiedzieć, co myślał i co czuł, gotując się na lodową śmierć.