Седнев МасейI той дзень надыйшоў (на белорусском языке)

Масей Сяднёў

I той дзень надыйшоў

Раман

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

Мала карысьцi ад слоў, веры каторым няма

Мiкола Гусоўскi

Дзеля чаго яна назвала мяне Юзiкам i пры якiх абставiнах, я скажу пазьней, значна пазьней, калi яна ўжо будзе дарослай. Цяпер-жа яна яшчэ малая, ёй ня болей, як адзiнаццаць год, i, думаю, што яна ня ведае яшчэ, як мяне завуць наогул. Дый у яе няма нiякай патрэбы ведаць, як мяне завуць. Зрэшты, яна са мной дасюль яшчэ нi разу й не гаварыла - саромiцца. Пры сустрэчы апушчае вочы долу - глядзiць толькi на мае жоўтыя гарадскiя бацiнкi, у якiх я ўсё яшчэ хаджу, ня ськiдаю, хоць з Менску я прыехаў да сваiх бацькоў болей як тыдзень таму назад i мог-бы ўжо прывыкнуць зноў хадзiць босым, як i ўсе тут ходзяць. Яна таксама босая. Ёй, вiдаць, падабаецца, што я апрануты пагарадскому i, значыцца, не такi, як усе. Ёй таксама падабаецца, што я - студэнт, дадам адзiны на ўсю вёску. Я ўжо на той ступенi, што нават магу не хадзiць на працу ў калгас, не пеклавацца, як усе, магу хадзiць панiчом, прастойваць нямаведама чаго цэлымi гадзiнамi на нашым мосьце праз рэчку Сьвiнку, што прабягае памiж ейнаю i маёю вёскамi, разьдзяляе iх. На гэтым мосьце, бывала, сыходзiлася ў сьвяточныя днi моладзь з абедзьвюх вёсак - Мокрага Першага i Мокрага Другога. Цяпер, як настаў калгас, моладзь зьбiраецца тут рэдка - трэба i ў сьвяты працаваць.

Вось i сёньня я на мосьце толькi сам: рабочая-ж пара, пагодны дзень i ўсе - на полi. Гляджу, як унiзе, перад самым мостам, там, дзе глыбей, боўтаецца дзятва - адна малеча. Дае нырца, выплывае наверх, пырскаецца i як у гэтых пырсках ламаецца на аськепкi сонца. Дарослыя-ж будуць купацца-мыцца ўвечары, калi сьцямнее i можна будзе лезьцi ў ваду голым, бяз трусiкаў - такiх рэчаў тут нi ў кога няма.

Яна таксама - бачу па ёй - хацела-б плёхацца разам з малымi, каб толькi ў тым купеле былi адны дзяўчынкi i ня было хлопчыкаў. Яна стаiць там, унiзе на беразе, i прыглядаецца - дзiўна! - якраз да хлопчыкаў, асаблiва, калi яны, голыя i загарэлыя, вылазяць на бераг. Час-ад-часу - я гэта бачу - яна кiне на мяне няўпрыкмяць свой сарамлiвы погляд. Але я сябе ня выдаю, што прыкмячаю гэта. Яна там, унiзе, на поплаве, не адна - з ёю гусi, цэлы статак. У руках трымае доўгую хварасьцiну - кiруе ёю гусей. На галаве ў яе гарыць чырвоны банцiк, коскi зьвiсаюць да пояса. Зiрк - як у Божай Мацеры: выразьлiва ясны, кiдкi i як-бы задуменна-засмучаны. Гэта калi яна глядзiць прама на цябе. Зiркне-ж збочлiва - як апалiць. Яна ўся пайшла ў матку - у маткi-ж таксама лахматыя, з роськiдам, бровы, чорныя, як воранава крыло. З-пад iх зораць на цябе прадонныя вочы, гульлiва-мiтусьлiвыя. Завуць ейную мацi Хiмай. У Мокрым яна адна такая. Гавораць, што свой пачатак Хiма ўзяла ад маладога цыгана-ганчара, што езьдзiў па ваколiчных вёсках з гаршкамi i, бывала, спыняўся нанач у ейных, Хiмiных, бацькоў. Дачцы-ж, хоць яна й пайшла ў матку, дадалiся яшчэ й бацькавы рысы - выйшла прывабная харашуня, што й стаiць вось цяпер перада мною ўнiзе з статкам гусей i хварасьцiнай у руках.

Мой знаёмы, настаўнiк Вяркееў, з якiм я сябрую, неяк сказаў мне, што ў ягоным трэйцiм класе сярод дзяўчынак - яна самая прыгожая, хоць i не самая пасьпяховая i што з ёю трэба займацца дадаткова. (Бацькi вучняў казалi мне, што Вяркееў спамiж настаўнiкаў найбольш адукаваны чалавек, хоць дасюль у гэтым я ня мог пераканацца.)

Вяркееў угледзеў мяне на мосьце. (Ён чакаў майго прыезду, пытаўся ў бацькi, калi я буду.) Iмчыць з горкi ад школы. Вiтаецца:

- Што й ты пасьвiш гусi з маёй Дусяй?

Гэта мяне абыйшло - якая яна яго? Што толькi вучыцца ў яго? А, зрэшты, якая яна мая? Таксама-ж не мая. Але ўсё-ткi я ня ўзьлюбiў. што Вяркееў - мот назваў яе сваёй, ды яшчэ наўзьверх Дусяй. Дасюль яна была для мяне толькi "яна", без якога колечы iмя, як сымбаль, а цяпер яна была названая Дусяй, i гэтая канкрэтнасьць як-бы разьвянчала яе. Але гэта глупства. Вунь яна ўзьняла хварасьцiну - пагнала далей паўз рэчку сваю гаману i штосьцi засьпявала, мне падумалася - на разьвiтаньне са мною. Як-бы там нi было, я ўпэўнены, што яна сьпявае не для сябе, а для некага, i той "нехта" - цешу я сябе - гэта я, хоць i лаўлю сябе на тым, што ўсё гэта - хiмэра, хачу верыць, што я ўсё-ткi здольны ацэньваць рэчы рэальна, бачыць iх у сапраўдным сьвятле. Ды зноў-жа, я хачу, каб рэчы выглядалi прыгажэй, як яны ёсць на самай справе. Мне падабаецца падманьваць сябе.

Гусi ня надта слухаюцца яе - хутка, як качкi, уцякаюць у рэчку, гагочуць, як ашалелыя, б'юць паветра крыльлем. Яна канчае сьпяваць, пачынае - гэта вiдаць па ейнай паставе - гаманiць з iмi. Наiўная, угаварвае iх, непаслухмяных.

Гэта ўжо каторы дзень, як я прыкiпеў да гэтага моста - падоўгу стаю на iм, быццам любуюся хараством вясковага навакольля: жытам, што тут-жа, побач, направа ад нашай школы; нашаю рэчкаю; ветраком (налева ад мяне), што апусьцiў крыльле, задумны ў сваёй нярухомасьцi; а яшчэ далей - трымя стройнымi вязамi на даляглядзе. (Усё роўна, як я не маскуюся, можна заўважыць, што я стаю тут ня так сабе. Але няўжо можа нехта падумаць, што я любуюся ёю? Баюся, што магу праслыць дзiваком.)

Вяркееў мне перашкаджае - усё не адыходзiцца. Балбоча i балбоча. Яму, кажа, некуды дзецца - заняткаў у школе ўжо няма, на лета нiкуды не паехаў, прападае ў Мокрым. Асаблiва не па сабе яму ўвечары. Да дзяўчат пад хату дзеда Мельнiка, куды яны зьбiраюцца пасьля працы i да пазна валтузяцца з хлопцамi, Вяркееў ня ходзiць - кажа, "грубая матэрыя", хоць, як я пазьней пераканаўся, лiпне да гэтай "грубай матэрыi". Ён, кажа, любiць толькi дзявочыя галасы. Любiць, як яны сьпяваюць, як iхныя песьнi ў вечаровай ядранасьцi пакрываюць прастору на некалькi кiлямэтраў наўкруг, як, пачуўшы iх, у якой-небудзь суседняй вёсцы адгукаюцца iм сваёю песьняй. Дрэнна толькi, кажа, што перашкаджаюць дзяўчатам хлопцы - шчыплюць iх, i тыя тады верашчаць да зьнямогi. Але iх, дурнiцаў, сьцiшаюць хлопцы, каб яны не перашкаджалi спаць дзеду Мельнiку.

Далёка сваiх гусей яна не пагнала - вяртаецца ўжо назад да мосту. Яна тут круцiць iх цэлы дзень. Пабачаўшы, што я стаю тут не адзiн, а з Вяркеевым, ейным настаўнiкам, закрычэла на гусей. "Чаму ўсё-ткi ён назваў яе "сваёю Дусяй"? Я хацеў ужо загаварыць з ёю, але вось прыбег ён".

- Загляньма ў сельсавет, зачараваны! - i бадай не пацёг мяне, узяўшы пад руку.

Да сельсавету ад моста ня болей як трыста-чатырыста мэтраў. Побач сельсавету - Сельпо. У будынку сельсавету месьцiцца i нашая пошта. Там-жа сядзiць i фiнагент, мой далёкi сваяк. Сельсавет i Сельпо, з невялiкай памiж iмi добра падмеценай пляцоўкай, i становяць наш "Цэнтр". Побач гэтага "Цэнтру" стаiць i ейная хата. Гэтаю хатай i канчаецца вясковая вулiца. Сюды, у "Цэнтр", прыходзяць сяляне з ваколiчных вёсак - пачуць новасьцяў, купiць што-небудзь, або й проста "на людзей паглядзець i сябе паказаць".

Насустрач - бачу - iдзе ейная мацi. Можна сказаць - бяжыць. Босая. Рыхтык цыганка. Або не - грачанка. Я вызваляюся з-пад апекi Вяркеева i гатовы ўжо быў прывiтацца з ёю, Дусiнай мацi, як яна апярэдзiла мой намер i сама - яшчэ здалёк - прывiталася першай, выразна ськiроўваючы сваё вiтаньне да мяне. Вяркеева яна як-бы й не прыкмячае.

- Чула, што прыехаў, а ня бачылася яшчэ, - i падае мне руку. - Заўсёды-ж, як прыедзеш, бяжыш, коцiсься з горкi сюды. Цi нешта ўжо забыўся на нас?

"Бяжыш, коцiсься з горкi" гэта ў яе азначае месца, дзе стаiць нашая хата i адкуль я "бягу, качуся". На правым, вышэйшым беразе рэчкi, нашая хата й сапраўды выглядае як на горцы - узьнятай, паднесенай, асаблiва калi глядзець на яе зьнiзу, з моста. Я, калi трэба было ў Сельпо, у сельсавет, або яшчэ куды, сапраўды ня йшоў, а бег праз мост - якога ня мiнеш - i Хiма, мацi Дусi, магла бачыць мяне, бягучага, у вакно з свае хаты.

- Я-ж усiм i кажу, - недарэчы гаворыць яна, - што гэта за Масееў сын - ня ходзiць, а бяжыць i пры сустрэчы, ласкавы, кожнаму скажа "Добры дзень!" - i старому i малому.

Гэта яна ўжо гаворыць як-бы Вяркееву, а мне чамусьцi сорамна, што яна гаворыць гэта, пагатоў пры Вяркееве.

- Ня бачыў мае Дусi? - зноў зьвяртаецца да мяне. (Напэўна, назiрала, глядзела з вакна свае хаты, як я тырчэў на мосьце i думае, мусiць-жа бачыў ейную - хацеў падумаць маю - Дусю.) - Ды ня йдзе дзенецца - знайду. Накармiць-жа трэба. Худзенькая яна ў мяне. Бялюткая, дармо, што чарнушка - на адным малацэ жывець.

Разьвiтаўшыся, яна паймчалася шукаць Дусю, а мы пасьпяшалiся ў сельсавет: Вяркееў кажа - прыехаў з раёну нейкi ўпаўнаважаны.

Вяркееў адчапiўся ад мяне: нырнуў ў Сельпо, там - я ўпэўнены - ён раздушыць разам з капэратарам паўлiтэрка, балазе цяпер у крамцы нi душы, значыць цэлая раскоша для п'янчужак i iншых прыхлябацеляў, уключна з самiм старшынём сельсавету. Бывае нават, што яны зачыняюцца, каб нiхто не перашкаджаў iм "разгавецца", як яны ахрысьцiлi выпiўку нахаду.

Я застаўся адзiн пасярод вулiцы, ня ведаючы, куды мне пайсьцi. Сельсавет i розныя ўпаўнаважаныя мяне ня надта цiкавяць. Я аглядаюся назад, цi ня гонiць дахаты гусей Дуся. Яна ня мiнула-б гэтай дарогi, дзе я стаю цяпер - гэта якраз дарога да яе хаты. Да Вяркеева - ня ведаю, чаму - у мяне варухнулася няпрыязьнь, а то й варожасьць, i мне трэба было неяк збавiцца ад такога пачуцьця. Я хацеў заглушыць гэтае пачуцьцё стрэчаю з ёю. Я-ж i стаяў на мосьце, узвышаў сябе ёю, каб утаймаваць у сваёй душы разлад, якi я адчуў, прыехаўшы з Менску, разлад, што паўстаў у мяне цi то ад чытаньня розных - у тым лiку забароненых - кнiг, цi таму, што мне ў вёсцы няма чаго рабiць. Я ўжо адарваўся ад яе. Я не гарадскi i не вясковы. Я не магу глядзець на сваiх бацькоў i на сястру, як яны ўбiваюцца ў калгасе на агульных работах. Праўда, як я прыехаў з вучобы дахаты, бацьку ўжо не пасылаюць кожны дзень з касою, даюць лягчэйшую працу - вiдаць, лiчацца са мною.

Бацька з мацi ўвечары валочаць на сабе барану, абрабляюць за хатаю свае соткi. Мяне не чапаюць. Я магу не рабiць, я ўжо госьць, я нiбы ўжо чужы, i мне ад такога адчуваньня не па сабе. Мяне шкадуюць, але вонкава гэтага не выяўляюць.

Чытаньне - я й на канiкулах заўсёды чытаю - чытаньне перарабiла мяне, наставiла на нейкi iншы, больш iдэальны сьвет, на больш прыгожае ў сьвеце i я знаходжуся ў пошуках гэтага лятуценнага сьвету. Адсюль зьявiлася патрэба ў ёй.

Вось i яна сама - мусiць, мацi паклiкала яе на абед, i яна гонiць гусей дахады. Яны, паслухмяныя цяпер, iдуць стройнаю чародкаю самi - iх ня трэба падганяць. Яна йдзе за iмi ўсьлед. На адлегласьцi бачу яе - засяроджаную, спакойную, стройную, з коскамi i банцiкам, у лёгкай сукенцы. Бачу яе, невясковую, нiбы закiнутую сюды аднекуль з больш прывабнага сьвету.

Яна заўважыла, што я стаю на ейнай дарозе. Узрушанасьцi не паказвае - iдзе лёгкай, роўнай паходкай. Гусi, дайшоўшы да мяне, загагаталi, абмiнулi, нiбы якую перашкоду, што трапiлася на iхнай дарозе. А яна сама прост iдзе на мяне збочыць ня можа. Дайшла. Ужо ля мяне. Побач. Думаў затрымаецца, нешта скажа. Не. Лёгка ўсьмiхнуўшыся, пайшла. Я гукнуў яе, i яна, ужо з воддалi, памахала мне рукой.

Невядома адкуль, узьнiкла на дарозе i ейная мацi, з травою ў фартуху наскубла дзесьцi, мусiць, для свае каровы.

- Нясу во сваёй Красульцы. З поля прыходзiць галодная. Рыкае. Глядзiць мне ў вочы, цi ня дам чаго. Сваёй Дусьцы б'ю масельца, каб расла здаровенькая i прыгожанькая. Можа калi табе нявеста будзе. (Засьмяялася.) - Цi ў цябе мо гарадская завялася? Пайду. I стары-ж мой жджэ мяне там. Ага, наш Ягорка прыяжджае. Табе таварыш будзе - вучылiся-ж у школе разам. Заходзь да нас.

З канцылярыi сельсавету выйшаў фiнагент Даўгаль. Каб мацi не сказала, я ня ведаў-бы, што ў нас ёсць такая радня. Здароўкаецца.

- Ведаеш, я коратка. На хаду. Табой цiкавiцца ўпаўнаважаны. Цябе паклiча старшыня ў канцылярыю - будзь асьцярожны.

I схаваўся за дзьвярыма Сельпо - мусiць пайшоў "разгаўляцца". Iх, сяброў па выпiўцы, цэлая шайка - старшыня, сакратар сельсавету, фiнагент, Вяркееў i сам капэратар. Капэратара, кажуць, будуць судзiць за растрату.

Папярэджаньне фiнагента як-бы й ня тычылася мяне. Праўда я ўдаваў, што гэта мяне ня тычылася. На самай справе, паведамленьне агента апякло маё нутро, выклiкала трывогу. Толькi ўсё гэта я адганяў ад сябе. Я хацеў жыць бесклапотна. Хацеў жыць тым узвышаным пачуцьцём, што акрыляла мяне, той радасьцяй быцьця, што штурхала мяне на нейкi ўчынак, але, не знайшоўшы выхаду, згарала ва мне самiм, пакiдаючы ў душы салодкi смутак лёгкага рашчараваньня.

Я позна пачаў складвацца, як асоба. Маленства без якiх-небудзь асаблiвых выгодаў, праца з самых раньнiх год, адсутнасьць належнага школьнага выхаваньня ня вельмi спрыялi майму разьвiцьцю ў пачатную пару. Але ў нашай сям'i ўсё прадвызначаў лёс - ён кiраваў нас i мы сьлепа падпарадкоўвалiся яму. Падсьведамае вычуцьцё наканаванасьцi лёсу спарадзiла ў нас скрайнюю чульлiвасьць.

Лёс прадвызначыў i маю дарогу: хоць i спозьнена, я ўсё-ткi адарваўся ад сахi i пайшоў, скажам так - у навуку.

Але я быў народжаны не для навукi, як нечага рацыянальнага - нада мною запанаваў эмацыянальны пачатак, чульлiвы пачатак. З яго i пачалося афармленьне, складваньне мае душы, ейны рост. Якраз цяпер я i знаходжуся ў працэсе станаўленьня свае асобы, перадусiм ейнага эстэтычнага пачатку. Для яго, гэтага эстэтычнага пачатку, я й шукаю "яе". "Яна" можа быць кiм хочаце. Ну хоць-бы i Дусяй.

Выйшаў на ганак старшыня сельсавету i кiўком галавы паклiкаў да сябе. Калi я ўвайшоў у ягоны пакой, старшыня, нiправошта ў мяне не запытаўшыся, здаў мяне адразу ўпаўнаважанаму з раёна. Той папрасiў мяне прайсьцiся з iм, паказаць яму канцылярыю нашага калгасу - ён хацеў-бы бачыць там старшыню. - Гэта-ж, здаецца, i вам па дарозе. "Па дарозе" цi не па дарозе, а я змушаны быў iсьцi з iм назад праз мост, на другi бок рэчкi. Канцылярыя нашага калгасу знаходзiлася на самым процiлежным канцы вёскi i мне давялося прайсьцi з упаўнаважаным усю яе - з канца ў канец.

Ён не сказаў мне, хто ён такi, а я ня пытаўся - гэта ўсё для мяне было няважна. Мiнулi мост. Паказалася на ўзгорку нашая хата, i калi мы дайшлi да яе, ён запытаўся, дзе я жыву, у якой хаце. Я паказаў яму.

- Чуў, вы - на апошнiм курсе ўнiвэрсытэту. Канчаеце, значыцца. Вельмi добра. Будзеце выкладаць? Расейскую цi беларускую лiтаратуру? Я дазнаўся (ён усьмiхнуўся), што вы на лiтфаку i, пэўна-ж, будзеце выкладаць лiтаратуру - тую цi тую.

I бяз нiякай паўзы, без перадышкi, запытаўся, каго я найбольш люблю з беларускiх паэтаў i пiсьменьнiкаў - Пушчу, Гаруна, Дубоўку, Чорнага, Кляшторнага?

Я быў вельмi зьдзiўлены, што ўпаўнаважанаму вядомыя гэтыя прозьвiшчы. Гэта мяне насьцярожыла. Я вычуў, што ўпаўнаважаны пытаецца пра гэтых людзей ня так сабе - хоча праверыць маю iдэялёгiю. I я пачаў ганiць i Пушчу, i Гаруна, i Дубоўку, i Чорнага i ўсiх чыста, пра каго ўпаўнаважаны пытаўся, а хвалiць Андрэя Александровiча, пралетарскага паэта-камунiста. Упаўнаважаны прыкмецiў гэта было ня цяжка - што я самастрахуюся.

- Добра. Добра. Вельмi добра. I мы ня будзем пра гэта. Ясна ўсё.

I перайшоўшы на другое, спытаўся:

- У якiх вы дачыненьнях з Вяркеевым?

Я адказаў - у самых найлепшых.

- Ну i правiльна. З iм можна дружыць. Бо з кiм болей вы можаце тут дружыць?

Дайшлi да канцылярыi калгасу, i ўпаўнаважаны разьвiтаўся са мною, жадаючы мне посьпехаў, а я падумаў - гэта-ж ён зьбiрае дадзеныя пра мяне - навошта-ж бы спатрэбiўся яму наш старшыня калгасу.

Iдучы назад, я мiнуў сваю хату, пайшоў на мост i, перайшоўшы яго, зноў апынуўся ў "Цэнтры", г.зн. ля Сельпо i сельсавету.

З Сельпо якраз выходзiў фiнагент, па ўсiм вiдаць, добра "разгавеўшыся".

- Я з табою не гавару. Я iду толькi паўз цябе - ты стаiш на дарозе - i не размаўляю з табою: старшыня вунь глядзiць у вакно. Скажу толькi - уцякай! Зьедзь адсюль! Нiхто цябе ня будзе шукаць. Я з табою не гаварыў.

Як iшоў, гэтак i пайшоў, не затрымлiваючыся. Зачынiў за сабою дзьверы ў канцылярыю сельсавета.

Неспакойны, я ня ведаю, куды мне пайсьцi. У душы - несамавiта: эстэтыка мая церпiць крах. Сутыкнулася з рэальнасьцяй. "Яна" з гусямi i банцiкам-аганьком затушавалася наплывам iншага пачуцьця.

У дадатак дадзяе самотнасьць, сонная пустэча вулiцы: на ёй каб хто матнуўся - мёртва. Зiрнеш - толькi дзе-небудзь, седзячы пасярод вулiцы, якое малое сыплiць у сваёй несьвядомасьцi сабе пясок на галаву. Аж жудка.

Пайду да свайго колiшняга таварыша па школе, да Вусьцiна. Яго калоцiць, не адпушчае, цяцюха, i ён, напэўна, будзе ў хаце. Так i ёсьць - ня толькi ён, але й ягоная мацi i сястра-падлетак, што як толькi ўвайшоў я, схавалася за шырмай. Вусьцiнава мацi кiнулася прыбiраць на стале, запрашаючы мяне садзiцца, радая майму прыходу. Яна толькi што прыйшла з поля падаiць карову - дачка яшчэ ня ўмее. Пастух прыганяе кароў на цэлае абедзьдзе - сьпека. I выганяе толькi калi сьпека спадае.

Вусьцiн зайздросьцiць мне, што я вучуся, шкадуе, што пасьля чатырох класаў не пайшоў далей у навуку. У калгасе працаваць ня любiць, лаецца з брыгадзiрам, сваiм таварышам. Ягоная мацi прыслухоўваецца да нашай гутаркi i, незадаволеная сынам, не магла ўстрымацца, каб ня выказаць мне гэтага свайго незадавалення.

- Ляжыць во дзень-у-дзень, а прыйдзе вечар - бяжыць да сучкi. Прыходзiць дахаты, калi добрыя людзi iдуць на працу. Можа-б ты, Масеевiч, ушчуў яго як?

Вусьцiн не злаваўся на мацi, усьмешлiва пазiраў на мяне. Тое, што гаварыла яму мацi, успрыймаў як належнае i, вiдавочна, думаў, што ў маiх вачох ён не прайграе, а наадварот - выйграе.

Па сваiм прыезьдзе, у гутарках з вясковымi хлопцамi - маiмi аднагодкамi, я заўважыў, што амаль усе яны хваляцца сваiмi перамогамi на жаночым фронце. Я нiяк не камэнтаваў iхных дасягненьняў, хоць i слухаў iх уважлiва. Ад iх веяла на мяне нечым нячыстым, брыдкiм i няпрыемным, такое iхнае адкрытае прызнаньне выклiкала ў мяне нясмак, асаблiва калi яны падлiчалi на пальцах, колькi дзевак яны пазбавiлi цнатлiвасьцi. Я iм ня верыў, ведаў, што яны хваляцца, але разам з тым, недзе ў самым цёмным закутку душы, зайздросьцiў iм. Яны лiчылi мяне не дастаткова адважным, баязьлiвым, далiкатным, iнтэлiгентам, якi не апанаваў мэтадам, што вядзе да авалоданьня i - дзiўная рэч - прапаноўвалi мне свае паслугi ў гэтым, на iх думку, зусiм лёгкiм мастацтве.

- Калi хочаш, я завяду цябе сёньня ўвечары да аднэй - ламацца доўга ня будзе, - цiха, каб ня чула мацi, угаварваў мяне Вусьцiн.

У маiм Мокрым - дый ня толькi ў Мокрым - трываў яшчэ стары звычай "хадзiць да дзевак спаць". На цэлае лета - душна-ж, дый бацькi на перашкодзе - дзеўка выходзiць спаць на двор: у клець, пад павець, або й проста на калёсы, калi яны пад страхою. Застаюцца спаць у хаце толькi тыя, хто не спадзяецца на посьпех: надта няпрыгожыя i няўдалыя.

Гэты выхад з хаты разьлiчаны на тое, каб прынадзiць пажаданага хлапца i, калi ўсё пойдзе на лад - выйсьцi за яго замуж. Дзеўка ня пусьцiць да сябе нанач нiкога, хто ёй не падабаецца, колькi-б ён нi прасiўся, i не паддасца хлопцу - зялезны закон - калi вычуе, што з iм ня будзе будучынi. Канешне, бывае калi дзеўка памыляецца - аддасца хлопцу, а замуж той не бярэ, i тады рэпутацыю чэснай дзеўкi яна трацiць назаўсёды.

Мяне, як свайго, ды яшчэ студэнта, думаецца, пусьцiла-б да сябе любая з нашых дзевак, але я баюся iх: адпусьцiцца каторая, каб забрытаць цябе i тады канец усiм тваiм плянам, у тым лiку i вучобе, будзеш працаваць, каб магчы выплачваць алiмэнты. Але маглi цябе, такога свайго, i ня прыняць, ня пусьцiць у клець: я iм ня пара, а нашы дзеўкi - народ цьвярозы, яны шукаюць роўных сабе, i магло стацца, што, стоячы пад дзьвярыма, ты доўга прасiўся-б, каб табе адчынiлi. Ды, зрэшты, што я гавару - я такi-ж самы, як i яны: просты, адкрыты, дурны, такi-ж самы працаўнiк - на полi, на лузе, на таку, на гумне, у хаце усюды, дзе спатрэбiцца мазолiстая рука. Я толькi адарваўся ад iх i, адарваны, нажаль, станаўлюся чужым для iх.

У кожным разе, я падзякваў Вусьцiну за ягоную гатовасьць дапамагчы мне i зьбiраўся ўжо выйсьцi, як ягоная сястрычка - такога прыблiзна ўзросту, як Дуся - паказалася з-за шырмы i, танцуючы, выпалiла:

- А я чула, што вы гаварылi.

I пабегла зноў за шырму.

Вусьцiна гэта нiмала ня зьдзiвiла, i калi я ўжо ўзяўся за клямку, каб выйсьцi, ён нагадаў мне пра сваю гатовасьць прыслужыцца мне. Няпрыемна ўсiм гэтым уражаны, я рады быў апынуцца на свабодзе, у раздольлi ўсё яшчэ нязгаслага дня. Я не пайшоў дахаты, назад на мост, а павярнуў да добра знаёмага мне закутку-астраўка, што некалi ўтварыла нашая Сьвiнка, абмiнуўшы яго з абодвух бакоў, быццам пакiдаючы нам гэты астравок для схованак цi для адзiнотнага роздуму i адпачынку. На гэтым астраўку, акружаным вербалозам, густа расьлi краскi, гулi над iмi пчолы. Iхны гуд не парушаў той цiшынi, якая панавала тут, наадварот як-бы штосьцi дадаваў да яе, ствараў радасна-патаемную музыку iснаваньня. Тут адчувалася прысутнасьць духу, што няпрыкметна творыць усё. Каб трапiць на гэты астравок, трэба было перайсьцi невялiкi, але досыць хуткi струмень, i мне спатрэбiлася ськiнуць свае бацiнкi. Узяўшы iх у рукi, я пераскочыў струменьчык i бачу - ейныя гусi тут, шчыплюць траву. А дзе-ж яна сама? Аж бачу - сядзiць на палянцы, сярод красак, ўе вяночак, прымервае сабе на галаве. Мяне яшчэ ня бачыць. Такое ўражаньне, быццам, засяроджаная, яна ня ведае, дзе яна. Яна толькi сама з сабой, у нейкiм сваiм асобным сьвеце, i цi варта перапыняць яе ў гэтым ейным iснаваньнi. Цiкава, што яна думае? Нешта-ж яна думае. Як вяночак з красак, снуецца-ж, адначасна i вяночак ейных мар, толькi ёй адной вядомых. Гусi для яе не iснуюць. Яна, мусiць, забыла пра iх. Але яны ведаюць сваю пастушку - даюць ёй магчымасьць пабыць з сабой, у шкоду ня йдуць. Вяночак гатовы. Устаючы, надзела яго на галаву. Папраўляе. Забрала адзаду свае коскi i пералажыла iх на грудзi. Гэта надало ёй выгляд больш дарослай. Яна, канешне, ня раз наглядала, як дарослыя дзяўчаты, стоячы перад люстэркам, запляталi свае косы, перакiнуўшы iх наперад. Кароценькая, як сетачка, ейная сукенка, што не даходзiла ёй да каленяў, усё-ж сьведчыла пра ейную дзiцячую бясклопатнасьць i неспакушанасьць. А вось яна пабачыла мяне i дзiўна - нiколькi не зьбянтэжылася. У нейкi няўлоўны момант твар яе засьвяцiўся радаснай усьмешкай. Гледзячы на мяне, яна заставалася стаяць. Я падыйшоў да яе. Яна хутка зьняла з галавы вяночак. Вачэй не засланяла рукою, як гэта яна рабiла раней пры сустрэчы са мной.

- Навошта ты зьняла вяночак з галавы? Ты такая прыгожая ў iм.

- А без вяночка я няпрыгожая? - спыталася.

- Канешне, ты прыгожая i без вяночка.

- Дык я ня буду й надзяваць яго. Я зьвiла яго для цябе. Я ведала, што ты прыйдзеш сюды.

- Як ты магла ведаць пра гэта?

- Ты-ж ходзiш сюды чытаць. Ляжыш у траве. Я заўсёды бачу цябе тут. I я думала, што ты й сёньня будзеш тут.

- А я цябе нiколi ня бачыў тут.

- Бо я схаваўшыся глядзела на цябе. Таму ты й ня бачыў мяне. Я ведаю, чаму ты й на мосьце стаiш.

- Ну скажы - чаму?

- Каб глядзець на мяне.

- Чаму ты думаеш, што я гляджу на цябе?

- Бо ты кажаш, што я прыгожая.

Я быў зьдзiўлены ейнай сьмеласьцяй, а яшчэ больш - ейнай кемлiвасьцяй. Яна глядзела на мяне ня збочлiва, адкрыта, у ейных вачох гулялi здрадлiва-звабныя iскрынкi малой шэльмы. Мяне ўражала няпрыхаванае iмкненьне паказацца дарослай. У ёй прачыналася смутнае ўяўленьне нечага нязьведанага.

Я стаяў з вяночкам у руках, ня ведаючы, што з iм рабiць. Яна заўважыла маю нерашучасьць, у момант замкнулася, як-бы спалохаўшыся сябе самой. Падняла з долу хварасьцiну, сказала:

- Гусi разыйшлiся. Пайду шукаць i паганю двору.

- А вяночак?

- Калi ня хочаш узяць з сабой, пусьцi на ваду - няхай плывець. Я пушчаю вяночкi часта. Гляджу, дзе яны прыпыняцца.

Адыйшоўшыся, азiрнулася. Памахала мне рукой.

...Чапляюся-чапляюся, i нi за вошта не магу зачапiцца. Нi ў горадзе, нi тут. I там нядобра, i тут нядобра. Новасьпечаны iнтэлiгент! Рамантык! Якому трэба "яна"! Рашчараваны Вэртар! Сумуе ў глушы вясковай! Шукае прыгодаў! Нейкiх нязвычайных сустрэчаў! Эстэт! Паглядзець збоку - адно сьмяхоцьце! I канешне-ж сьмяюцца - Масееў сын запанеў цi з глузду з'ехаў - з дзецьмi забаўляецца.

Я баюся гэтага прысуду. Плюну на сваю рамантыку! Пайду разам з усiмi касiць! Пайду ў гурт! У калгас! Я пакажу сябе ранейшага - селянiна, якi ўмее ўсё: i касiць, i малацiць, i сеяць, i веяць. Ды што там - "пакажу"? Бацька вон як пяклуецца, дык стань побач i "пакажы"! Зарабi працадзень якi - з яго-ж жывуць цяпер усе! Пабыў гасьцём i досыць!

У хаце я не застаў нiкога. Мацi прыходзiла з працы i пайшла зноў. Справiлася з усiм: падаiла карову i справадзiла яе пастуху, згатавала нешта сабе, зьела, панесла абед бацьку i сястры на поле. Яны з нецярпеньнем чакаюць матчынага прыходу з абедам - з гаршчэчкамi ў махрачы. У гаршчэчках на першае суп, на другое - грэцкая каша. У мацi зьвiсае торба, цiсьне плячо. У торбе лыжкi, акрайчык хлеба, сьвежыя агуркi з свайго агароду. Поле тое за тры вярсты, i каб не пазьнiцца, мацi сьпяшаецца, аблiваецца потам. Бацьку-ж ня церпiцца, ён выглядае яе на дарозе, чакае, калi яна пакажацца, злуецца, калi яе ўсё ня вiдаць.

Для мяне-ж мацi пакiнула на стале смачнейшае - яешню i бульбяныя аладкi дранiкi, якiя, яна ведае, я люблю асаблiва. Мяне ўбiвае матчына дабрыня. Чым я заслужыў такое?

У хаце нязвычайна цiха ад таго, што ў ёй усё прыбрана i нiкога няма. Толькi звоняць у шыбы мухi, б'юцца ў шкло. Ад таго, што ў хаце нiкога няма i цiшыня, я лепш усьведамляю сябе, бачу сябе. Хачу нешта зрабiць для мацi, каб ёй, калi яна прыйдзе ўвечары з працы, лягчэй было ходацца па гаспадарцы. Але нiчога не магу прыдумаць. Узяўся за кнiжку. Але й кнiжку адкiнуў. Пацягнула да сшытку, куды я часам запiсваю, што мне набяжыць. Вось i набегла:

Цiхi захад у лагчынах

сонца тушыць.

Гонiць статак на спачынак

свой пастушка.

Жыта коласам багатым

дасьпявае.

Падганяе яна статак

i сьпявае.

Сьпеў лiецца i па полю

i па рэчцы.

Кiне яна быстры погляд,

усьмiхнецца.

Асядае пыл на плечы

i на косы.

У траву халодны вечар

ронiць росы.

Яркнуць радасьцяй нязнанай

яе вочы.

- Сенажацi, лес, паляны,

Добрай ночы!

Няўжо гэта пра яе? Дзiўна!

Сонца ўжо - бачу ў вакно - барабанiць залацiстым дажджом у дах школы, залiло сваiм бляскам усю сьцяну, промнямi, быццам якiм вастрыём, праколвае сасновы бор, заходзiць - хутка вечар. Пайду ў агарод, нарэжу бацьвiньня парсюку, пасяку, будзе чым кармiць, як прыбяжыць з поля. Накалю дроў, знайду смалякоў - мацi лягчэй будзе распалiць у печы сырыя дровы. Трэба-ж будзе нешта гатаваць на вячэру.

Бацька ўвайшоў на двор з касою на плячы - брыгадзiр усё-ткi i сёньня паслаў на касавiцу, ня даў, як абяцаў, лягчэйшай працы. Пагавару з iм зноў, а то й з самiм старшынёй - бацька выбiўся з сiлаў, ды й з страўнiкам нешта ў яго не ў парадку.

Мацi з сястрой жалi - прыйшлi з сярпамi. Бацька з двара ўвайшоў у хату, зiрнуў на мяне, але нiчога не сказаў, лёг адпачыць. Мацi з сястрой узялiся за сваю жаночую працу. А мне - сорамна, нiякавата. Пайду заўтра на працу касiць.

Мацi высыпала на стол - зварылася ўжо - з чыгунка бульбу. Пасыпала ўкропам. Ядзiм з кiслым малаком - смачна. Гэта i ўсё - нанач наядацца нельга.

Не пасьпелi вылезьцi з-за стала, як прыбег Вяркееў - ведаю, будзе запрашаць мяне некуды пайсьцi з iм на вечар.

- Лявонавiч (гэта ён да майго бацькi), намахалiся-ж за дзень касою, дык па аднэй не зашкодзiць, косьцi памякчэюць, - i дастаў з кiшэнi паўлiтра.

- Можа-б яно й не зашкодзiла, Сямёнавiч, ды нечым закусiць - цыбулька толькi.

Мацi засаромiлася: як бацька мог сказаць такое пры настаўнiку?

- Ды можа-ж знойдзецца што й да цыбулькi, - сказала яна.

Пасьпешна пачала прыбiраць на стол, запрашаючы Вяркеева садзiцца. Мацi ведала - бацька хоча выпiць. Гэта-ж рэдкi для яго дар. Калi такое зноў надарыцца? Купляць самому - купiла няма. Гарэлка стала дарагою ў капэрацiве. Бацька па гарэлцы не сумаваў - ня пiў. Толькi калi да якого сьвята гнаў яе, i ўжо тады, у кампанii, любiў выпiць i засьпяваць якую-небудзь, абавязкова сумную песьню. Маўклiвы, рабiўся гаваркiм i вясёлым. З бяды, ня гледзячы на свой страўнiк, бацька мог, што называецца, i запiць. Тады ён бунтаваўся, быў нязгодным, аж пакуль, ап'янелы, не расслабляўся сьлязьмi.

Вяркееў разьлiў свой паўлiтэрак на нас траiх (мацi нiколi нават на губы ня брала гарэлкi). Выпiлi. Я рады, што бацька загаманiў - мяне мучыла ягоная маўклiня. Але Вяркееў рваўся ўжо з хаты, увесь час сыгналiзаваў мне сваiмi вiрлiвымi вачыма.

- Ну, ваша дзела маладое. Iдзеце, гуляйце!

Невядома было, цi гэта тычылася толькi Вяркеева, цi й мяне. Мы выйшлi. Мацi толькi й пасьпела сказаць:

- Надта-ж не пазьнiся.

Пра сваю гутарку з упаўнаважаным я не сказаў Вяркееву, хоць, дапушчаю, ён ведае пра яе. Я нiчога не гаварыў пра гэтую гутарку i ў хаце.

- Ну, куды сьвiсьнем? - пытаецца ў мяне Вяркееў.

Я, канешне, i ня думаў заходзiць да Вусьцiна, каб ён завёў мяне да той, што "доўга не ламаецца", i адказаў Вяркееву:

- Куды хочаш сьвiшчы, я нiкуды не пайду. Глядзi, якая прыгожая ноч! А месяц! Такога болей нiколi ня будзе! Пойдзем да ветрака, адтуль, з вышынi, ты пабачыш, якое прыгожае ў месячным сьвятле Макранскае навакольле! Ты жывеш тут ужо колькi гадоў, а тутэйшага хараства i не прыкмячаеш. Гэта-ж проста зачараваны край, а ты ня можаш спазнаць яго. Хочаш пакiнуць гэты край.

Вяркееў, як-бы раззлаваўшыся:

- Табе ўсё высокая матэрыя, а мяне вабiць нiзкая матэрыя. Пройдзем на вёску, я адскочу на хвiлiнку, а ты пачакаеш.

- Што такое ў цябе?

- Ведаеш, калi на тое ўжо пайшло - прызнаюся табе - бяда. Папаўся. Але можа як яшчэ й абыдзецца.

I Вяркееў расказаў мне пра сваю Акулiну, маладую i, як ён сказаў "дзябёлую" дзеўку, прыбiральшчыцу ў школе. Напачатку Акулiна прыходзiла прыбiраць - мыць падлогу - разам з сваёю мацi, потым пачала ўпраўляцца сама. Прыходзiла Акулiна мыць падлогу ў суботы, калi ня было заняткаў. Вяркееў нiколi не зьвяртаў на яе нейкай асаблiвай увагi - няпрыгожая, "грубая матэрыя". Мые ну й мые - нехта-ж мусiць мыць. Ды аднойчы выйшаў Вяркееў з свае кватэры - невялiкага пакойчыку - на карыдор. Зьдзiвiўся: у ягоны клас адчыненыя дзьверы. Стаў у пройме адчыненых дзьвярэй i пабачыў... упяршыню пабачыў - Акулiна, нагнуўшыся, шаруе анучай падлогу. Павернутая да яго задам, шпарка ходзiць - туды i сюды. Кароткая сукенка на ёй, задраўшыся, лезе на сьпiну, агаляе ейныя пругкiя iкры. Яна не прыкмячае настаўнiка - робiць сваё, а ў Вяркеева памутнелi вочы - такой спакусы ён яшчэ ня бачыў. Заманiў Акулiну ў свой пакойчык i сталася тое, чаго не магло ня стацца.

Школа цяпер пустуе - лета, няма заняткаў, i Акулiне нязручна заходзiць у школу бяз дзела, а Вяркеева яна хоча мець. Выйшла з хаты спаць на двор, у iмшанiк, куды цяпер i хоча на хвiлiнку "адскочыць" Вяркееў. Ён хацеў-бы i збавiцца ад яе, але ня можа - цягне, ды й яна горнецца да яго ўсёй душой, жаркая, лiпкая. Пастанаўляе ня йсьцi да яе, а наступiць вечар - ня можа ўстрымацца, бяжыць да яе. Пагатоў, што яна быццам ужо зацяжарыла, i яму ўжо не адчапiцца ад яе - ухлёпаўся. А мо яна толькi пужае яго? Можа яно як i пройдзе.

- Я хутка спраўлюся, - гаворыць Вяркееў.

А мне не па сабе: чаму я мушу яго чакаць, пакуль ён "справiцца"? Мiжволi мяне ахоплiвае ўяўленьне таго, што чакае Вяркеева ў Акулiны.

Мы ўжо на Акулiнiным панадворку. Месяц сьвецiць, як назнарок, зырка. Нiякага ценю - нас могуць пабачыць з вокнаў бацькi Акулiны. Як праз мiннае поле, праскочылi панадворак. Апынулiся ў садзе. Вяркееў цiхенька стукае ў сьцяну, за якою сьпiць Акулiна. Чуткая, яна саскоквае (чуваць было) з свайго ложку - чакала, ня спала. Адсоўвае завал у дзьвярох, i Вяркееў нырае ў тыя дзьверы, як у якую ямiну. Я толькi цяпер усьведамiў, у якiх дурнях я апынуўся. Хаваюся ў цень разложыстай грушы. Ды сад, увесь залiты месячным сьвятлом, здрадлiвы, выкрывае мяне. Мне трэба было пакiнуць Вяркеева, не чакаць яго пакуль ён "скончыць". Але мне ўявiлася ў гэты момант Акулiна - у кароткай ночнай сарочцы, i я стаю, ня йду, чакаю Вяркеева.

Вось Вяркееў ужо "справiўся", выходзiць ад Акулiны.

- Выбачай. Здаецца, я не забавiўся надта. Каб яна мяне хутчэй адпусьцiла, я сказаў, што ты ждэш мяне.

Мяне, як апякло - нашто ён сказаў, што я тут. Асыстую, цi што?

Пачулiся дзявочыя галасы - зацягнулi песьню, такую сумную i павольную, што, здавалася, некага недзе хаваюць.

- Сядзяць яшчэ, дуры. Ня йдуць спаць, - азваўся Вяркееў. - Зайшоў-бы й ты да якой, а то глытаеш сьлiнькi.

Мяне гэта раззлавала, але я змоўчыў. А чаму "раззлавала"? - запытацца-б. Сьлiнькi я-ткi глытаю. У яго ўсё проста, а ў мяне - складана.

Падыйшлi да дзяўчат. Яны, як i заўсёды, на сваiм мейсцы, пад хатаю дзеда Мельнiка. Мельнiк iх ня гонiць. З нашым прыходам дзяўчаты сьцiхлi - сумелiся.

- Дзеўкi, во яшчэ два жанiхi прыйшлi. Не зявайце. Запрашайце ў клець. Добрыя хлопцы.

Гэта жартуе Вусьцiн. Ён сядзiць памiж дзяўчат, шчыплiць iх, лезе з рукамi куды ня трэба. Абараняючыся, яны калоцяць яго кулакамi, невядома - напраўду, цi ўяўна.

- А можа яны ўжо былi ў клецi i другi раз можа не захочуць, - адказала Вусьцiну нейкая, вiдаць, самая баявiтая.

- Калi-б былi ў клецi, рана так-бы ня выйшлi.

- Зашмат ты ведаеш, мой ты Вусьцiнчык, - кпiла з Вусьцiна баявiтая i абнiмаючы яго, прыгаварвала:

- Дай я цябе, мiленькi, пацалую.

- Вытры перш свае лыпы... тады, - падняўся Вусьцiн i падыйшоў да мяне. Я насьцярожыўся - што ён скажа? Вусьцiн узяў мяне за плячо, адвёў у бок i цiха, каб не пачулi, прамармытаў:

- Пойдзем. Завяду. Да Агапкi. Яна хоча цябе.

А потым:

- Чаму ты не зайшоў да мяне?

- Вусьцiн, пакiнь мяне, прашу, - адказаў я ў злосцi i мяне пачулi дзяўчаты.

- Ня хоча! - як адсек Вусьцiн.

Дзяўчаты выбухнулi сьмехам.

Абсьмяяныя, мы ня ведалi, як адыйсьцiся ад iх. Ды гонар загаварыў у нас i мы пайшлi.

- Узыйдзем да ветрака? - запытаўся я.

- Не. Пайду спаць. Правядзi мяне да моста i я пайду. А ты йдзi да ветрака.

Я рады быў, што ён пайшоў. Але мне сумна аднаму. Мне не хапае некага. Некага, хто мог-бы быць разам са мною. Вяркееў ня быў са мною. Ён быў з сабою, далёкi мне. Я быў з iм, але мая душа адварочвалася ад яго, баранiлася. Вяркееў кажа, што я нерэальны, а я ня люблю яго, рэальнага.

Вяркееў пайшоў, а я застаўся адзiн на мосьце. Ад месячнага сьвятла мяне баронiць, хавае ў свой цень сьхiленая над мостам разлогая вярба. Месяц залiў, напоўнiў сваiм сьвятлом усю паднебную прастору. Куды нi зiрнеш - усюды сьвятло. Я люблю такую ноч. Ад месячнага сьвятла вочы ня жмурацца, як ад сонца. Зрок вайстрэйшы, больш пранiклiвы. Месячнае сьвятло хмелiць, п'янiць, узьнiмае сiлу i табе хочацца загаварыць з цэлым сусьветам.

З моста я ўзьняўся на свой узгорысты, дзе школа, бераг. Адсюль, з узгорку, пабачыў агеньчык у ейным вакенцы. Гэтак позна? Агеньчык выдаўся мне гэткiм цёплым, мяккiм. I мне захацелася пайсьцi на гэты агеньчык. Спусьцiўся зноў на мост. Перайшоў яго. I я пад ейным вакном. Гляджу - сядзiць за сталом. Твар асьветлены лямпай. Засяроджаная. Вейкi апушчаныя - чытае. Вось яна прыўзьняла галаву - кiдкi пагляд. На ёй - узорыстая ночная кашулька, адкрытая на грудзёх. Што яна чытае? Вось яна вылазiць з-за стала, звабная, стройная. Тушыць, дзьмухнуўшы ў пузырок, лямпу. I я больш ня бачу яе. Застаўся ў вачох толькi ейны вобраз.

Назаўтра, прачнуўшыся (гэта была нядзеля) даведаўся, што мае адбыцца нейкi важны сход калгасьнiкаў i што дзеля гэтага перапыняюцца ў калгасе ўсе працы, нягледзячы на тое, што пагода стаiць добрая i можна было-б шмат чаго надрабiць у полi. Мая пастанова пайсьцi сёньня касiць ня зьдзейсьнiцца.

У хату ўваходзiць старшыня калгасу - чаго гэта ён? - ветлiва вiтаецца, загаварвае з бацькам.

- Я, Лявонавiч, гэта да сына твайго.

I ўжо да мяне:

- Масеевiч, сёньня ты нам патрэбен. Пушчаем на подпiс "Лiст беларускага народу таварышу Сталiну". Лiст напiсалi беларускiя паэты, дык каму яго чытаць i тлумачыць, як не табе. Ты-ж сам, можна сказаць, пiсьменьнiк i добра ведаеш iхныя рыфмы. Гэта табе будзе як грамадская нагрузка. А як-жа, ты-ж студэнт, дзяржава цябе вучыць, дык мусiш ёй адплачваць. Ня ўсё-ж табе лынды бiць.

Старшыня ўручыў мне "Лiст", сказаў падрыхтавацца да выступленьня на дванаццатую гадзiну. Сход будзе на вулiцы, ля нашай-жа хаты. Вынясуць для прэзыдыюму стол, а людзi расьсядуцца дзе як хто, не вялiкае панства.

"Лiст" я ўжо чытаў у пэрыядычным друку. Напiсаны ён беларускiмi паэтамi калектыўна, на чале з Янкам Купалам. Першымi напiсалi вершаваны лiст Сталiну грузiны, i ад iх пачалi браць прыклад iншыя рэспублiкi, адна перад адной навыперадкi, сьпяшаючыся засьведыць сваю адданасьць правадыру, усхваляючы яго на ўсе лады, выказваючы яму падзяку за ўсе дасягненьнi, якiх ня было-б без яго. Усё забавязанае ягонаму генiю. У "Лiсьце" было намалёвана самае бязбеднае жыцьцё ў Беларусi. Асабiстыя подпiсы беларусаў павiнны пацьвердзiць гэта.

I вось я за сталом у прэзыдыюме. Побач мяне старшыня, Вяркееў, брыгадзiры, рахункавод, кладаўшчык. Наўкола разьмясьцiлiся калгасьнiкi - мужчыны i жанчыны, хто дзе: на прынесеных лаўках, услончыках, на жэрдзях пад плотам, а найбольш - на зямлi, падмеценай i цьвёрдай, як ток. Дзяўчаты купкамi стаялi наўзбоч. Перад сталом, унiзе, паселi малыя.

Для слова адкрыць сход падняўся старшыня. Гоман прыцiх: што ён скажа? Чаго гэта так сагналi ўсiх?

Старшыня - ён быў ужо выпiўшы - пачаў:

- Ну, чаго вы разьвесiлi вушы? Манны ад мяне чакаеце, цi што? Бачу, сабралiся сюды дружна, ня так як на працу, вашу... Ну ды ладна. Наш паважаны студэнт, пiсьменьнiк, наша, можна сказаць, кроў, Мiкола Масеевiч, прачытае вам зараз лiст нашаму дарагому Сталiну. Слухайце i ня сьмейцеся, такую вашу... Падпiшаце ўсе, як адзiн, гэты лiст - умее хто цi ня ўмее стаўляць каракулi. Круцiць хвастамi, прашу, ня круцiць. Вашы подпiсы пойдуць у сельсавет, у раён, а там i далей, аж да саменькага Сталiна. Прашу, Масеевiч.

Я пачаў чытаць. Прызнаюся, што ня так, як трэба было-б. Я чытаў занадта хутка, гнаў - як-бы перада мною сядзелi самi паэты, якiя яго напiсалi. Чытаў з запалам, натхнёна, спадзяючыся, што такiм спосабам я дасягну найбольшага эфэкту. Ды ня тут тое было. Напачатку, можа якую хвiлiну-дзьве, мяне слухалi ўважлiва, а потым, калi стамiлiся ад майго малачэньня, перасталi слухаць, пачалi гаманiць, кiдаць рэплiкi, якiх я не разумеў, смяцца. Каб гэта быў нехта iншы, напрыклад прадстаўнiк з раёну, цi хто з сельсавету, яны церпялiва слухалi-б, а я быў свой, мяне не баялiся, мяне можна й ня слухаць.

Старшыня, рашчырванелы, заклiкаў да парадку, але гэта яму мала ўдавалася (ён таксама быў свой). Чытаньне маё перарывалася. Вяркееў падказваў мне, каб я чытаў павальней, не сьпяшаўся, больш тлумачыў. Ды ўжо сход выйшаў з-пад кантролю, i яго цяжка было наструнiць. Дзяўчаты пырскалi ад сьмеху, нешта паказвалi мне на пальцах, а я яшчэ болей бянтэжыўся: я ўпяршыню выступаў на такiм людным сходзе. Асаблiва я быў зьбiты з тропу, калi дайшоў да таго месца ў "Лiсьце", дзе апiсвалася заможнае жыцьцё калгасьнiкаў. Узьняўся яшчэ большы гоман, сьмех, пайшоў у ход досьцiп, i я ня ведаў, як мне быць. Ды мае аднавяскоўцы, вiдаць, шкадуючы мяне, трохi ўгаманiлiся, далi мне магчымасьць чытаць далей. Але зноў-жа не маглi стрымацца, калi я дайшоў да радка "i дзяўчаты ходзяць у шаўку". Выбухнуў сьмех. Дзяўчаты, што стаялi збоч, былi ня толькi не ў "шаўку", а босыя. "Глядзеце, як надзеў iх Сталiн - прост вулiцу мятуць шоўкам". "Чытай, чытай, Масеевiч, далей - што там яшчэ?" Яны пачалi ўважлiва слухаць мяне, але я, зьбянтэжаны, пачаў зьбiвацца, чытаць нявыразна, рабiць памылкi быццам бачыў гэты тэкст упяршыню. Неяк дачытаў. Сеў, засаромлены. Вяркееў кiнуўся ратаваць справу, зьвярнуўся да калгасьнiкаў з словам пра значэньне "Лiста", сказаў, што кампанiя па збору подпiсаў праводзiцца па ўсёй Беларусi i што працоўныя рэспублiкi з энтузыязмам ухваляюць "Лiст", кладуць свае подпiсы пад iм. Гаварыў, што "Лiст таварышу Сталiну" натхняе працоўных на далейшыя зьдзяйсьненьнi. Падпiсацца ўсiх настойлiва заклiкаў i старшыня калгасу. Але шмат хто не хацеў падыходзiць да стала падпiсвацца.

- Як нашы подпiсы пойдуць у сельсавет, у раён i далей, дык я не падпiшуся, хоць вы тут трэсьнiце. Я ня ведаю, што там зробяць з маiм подпiсам. Як на яго паглядзяць.

Гэта сказала Хадоска, удава, што не прапусьцiць нiводнага сходу i не пасаромiцца сказаць, што ёй узбрыдзе на вум. Любiць "шарахнуць", як пра яе гавораць.

- Нiчога з табой ня станецца, як падпiшышся. Як не падпiшышся, во тады... - даймаў яе старшыня.

Старшынёва папярэджаньне было ўспрынята сходам, як пагроза, i ўсе падпiсалiся пад лiстом Сталiну.

Я страшэнна быў незадаволены сабой. "Называецца, выступiў". Пайшоў у хату - мацi гукала есьцi.

Толькi селi за стол, як прыйшла Агапка, нашая вясковая дзяўчына. Яна скончыла сямiгодку, i нiбыта хоча параiцца са мною, куды ёй паступiць далей. Але ейны прыход быў успрыняты iнакш - яе цiкавiць не вучоба, а нешта iншае. Гэта ўжо ня першы раз, што яна прыходзiць да нас у хату, робiць мне нязручнасьць, запрашае мяне куды-небудзь пайсьцi з ёю - то ў калгасную канцылярыю рабiць насьценную газету, то на танцы, то проста пагуляць, прайсьцiся з ёю па вулiцы. Але я не магу прыняць нiводнай ейнай прапановы: не хачу з ёю зьвязвацца. Аднойчы было й пагадзiўся, выйшаў з ёю на вулiцу, дык яна адразу мяне пад руку, шчыльна тулiцца, а мне ад сораму хоць праз зямлю правалiся - я нiколi нi з кiм не хадзiў пад ручку, ды яшчэ па вулiцы, каб усе глядзелi на цябе. Гэта толькi яна можа вытрымаць, ня гнуцца пад позiркам усёй вулiцы. I я зарокся - нiкуды не хадзiць з ёю. Але й не хацеў яе крыўдзiць. Я-ж студэнт i мушу абыходзiцца з ёю культурна, не паказваць сябе дзiкуном. Яна бяз мала таксама студэнтка, калега мне. Пасвойму мне нават шкада яе. Вось i цяпер - сядзiць на лаўцы, спрабуе загаварыць, але нi бацька, нi мацi, нi сястра ў гаворку з ёй ня ўступаюць. Маўчу i я. Ветлiвасьць вымагала-б запрасiць яе за стол, але гэтая традыцыя была парушаная ў дачыненьнi да яе: бацькi ня лiчылi яе роўнай мне i паставiлiся да яе досыць няпрыхiльна. Ёй няёмка, яна ня ведае, як ёй быць, круцiцца, ёрзае на лаўцы. Я сяджу, як на вуглёх, раблю перад бацькам выгляд, што ня цiкаўлюся ёю. Мне здаецца, што мацi добра ведае, чаго яна прыйшла, i гэта яшчэ больш бянтэжыць мяне. Мне сорамна, што дзяўчына сама завiтала да мяне ў хату гэтак адкрыта. Трывае нязносная напружанасьць i маўчанка, толькi чуваць, як бацька сярдзiта сёрбае, паскорана сiляючы з мiскi капусту. Нарэшце, мы скончылi есьцi. Я вылажу з-за стала, яна злазiць з лаўкi, гэстамi i рухамi выводзiць мяне з хаты. За дзьвярыма ўлавiла маю руку i, разагрэтая, зiхатлiвая, у нецярпеньнi мала ня цягнiць мяне праз варотцы ў наш сад, дзе яшчэ з мiнулага лета стаяў будан: бацька начаваў там, калi дасьпявалi яблыкi, каб нiхто не абтрос iх. Агапкiны бацькi - нашыя суседзi, iхны i наш двор перагароджаны толькi нявысокiм плотам i канешне-ж Агапка ведае пра iснаваньне ў нашым садзе гэтага будана. Ашчаперыла мяне аберуч за шыю i сунецца задам, цягне да будана. Пры самым уваходзе ў яго, падае наўзнач. Самлелая, цiха ляжыць, як у няпрытомнасьцi. Я маруджу... Рыпнулi варотцы мацi. Я ўскочыў. Мацi ўжо выходзiла праз заднiя дзьверцы ў поле, як-бы нiчога не пабачыўшы. Агапка, узьняўшыся, аплявушыла мяне з усяго маху. Пайшла прэч, не азiрнуўшыся.

Куды мне дзецца цяпер? Я прапаў. Як мне паказацца на вочы бацьком? Што яны падумаюць? Шануюць, шкадуюць, вераць у маю чысьцiню.

Гэта ўжо ня першы выпадак са мной. Было ўжо i раней... Сямiгодка, у якой я вучыўся, была за дванаццаць кiламэтраў ад нас, i я прыходзiў да хаты толькi на выхадныя. У панядзелак рана, з хатулём за плячыма, вяртаўся назад у сваю школу. Калi было разводзьдзе, бацька, надзеўшы боты з высокiмi халявамi, прыносiў мне харч сам - мацi баялася, каб я, замачыўшы ногi, не прастудзiўся. Амаль кожны раз - туды i назад - са мною разам хадзiла ў тую-ж самую школу адна дзяўчына з Мокрага Другога, старэйшая за мяне на пару гадоў. Заходзiла да нас у хату, калi была гатовая ў дарогу раней, як я, чакала пакуль мяне зьбярэ мацi, i мы, ужо гатовыя, выходзiлi з хаты, накiроўваючыся ў нашу далёкую школу. Або я заходзiў да яе, чакаў пакуль яна зьбярэцца. I так узапар колькi год. Я лiчыў яе прыгожай, паважаў i мне як-бы не хапала яе, калi я ня бачыўся з ёю. Па дарозе ў школу мы ўвесь час няспынна гаварылi, у нас заўсёды было пра што гаварыць. Мы iшлi i праз лес, i праз поле, праз сенажацi, пераходзiлi рэчку - прыгожа было, лёгка, асаблiва вясною. Ня чулi сваiх хатулёў за плячыма. Аднойчы, калi мы вярталiся з школы дамоў (была якраз вясна), яна (яе звалi Наташай), з кветкамi ў руках, што яна назьбiрала па дарозе, з нейкай асаблiвай пяшчотай разьвiтвалася са мной перад нашай хатай i мая мацi бачыла ў вакно гэтае нашае разьвiтаньне. Невядома што мацi здалося. Толькi, калi я ўвайшоў у хату, мацi адразу папрасiла мяне за стол, дала есьцi. Я бяруся за лыжку i ем. Мацi то падыйдзе да стала, пакладзе нешта, адыйдзе, то зноў вернецца. Я гэтага не заўважаю - гэта для мяне звычайна. Ды чую мацi нешта сказала - я ня ведаю дакладна што яна сказала, але мяне тое пачутае раптоўна апякло, абдало ўсяго гарачынёю, градам брызнулi сьлёзы. Кiнуў лыжку, выскачыў з-за стала: мацi ўпiкнула мяне Наташай. I я перастаў разам з ёю хадзiць у школу.

Я цяпер разумею, як аберагала мяне мацi, баючыся, што, недасьведчанага i неспакушанага, мяне можна лёгка спакусiць. Вось тое самае i з Агапкай. Дурнота i ўсё.

Рашчулены, бягу, куды вочы глядзяць. Забягаю на могiльнiк, што недалёка ад нашае хаты. Там высокiя, гонкiя сосны. Такiх соснаў нiдзе няма. Таемны шум-гоман. Услухайся ў яго. Гэта табе яны шэпчуць, шумяць, гамоняць. Пытаюцца, цi ты з iмi заадно, цi ты чуеш iх. I я сапраўды чую iх, ад iхнай гамонкi мне лягчэй. Я прыракаю iм, спагадным, што я чысты, i ад мяне, чыстага, яны прыймаюць споведзь. Я спавядаюся перад iмi i яшчэ... перад мацi. Я ўпэўнены, мацi ведае, якi я - спакусьлiвы, але неспакушаны... Нехта ўсё-ткi звалiў тут сасну. Падаючы, яна памалацiла дрыўляныя крыжы. Угары, дзе яна даставала сваёю галавой неба, цяпер прагалiна: адышла адна з сясьцёр i болей ня вернецца. Можа таму гэтак тужлiва шумяць сосны на могiльнiку.

Шыбую да моста - можа яна там. Не, няма. Няма нi яе, нi гусей, нi хлапчукоў. Яны купалiся, калi пякло сонца, цяпер-жа яно нiзкае i купаньне скончылася. Можа яна на астраўку з гусямi? Але нашто яна мне? Не, мне яна патрэбная. З яе я зрабiў сабе казку. Ад гэтай казкi харашэе мая душа, ясьнее, расьце, удасканальваецца. Але што гэта я пляту? Гэта-ж зусiм ня тое, што я хачу сказаць. Гэта-ж лiтаратура, а лiтаратурай ня выкажаш душы, усё будзе толькi прыблiзным, а, значыцца, несапраўдным. Будзе лiтаратура. У мяне няма адзiных, сапраўдных слоў. Усё гэта толькi цьмяны адбiтак iх. Я ня люблю сябе за сваю няздольнасьць адтварыць найменшы рух свае душы i можа таму, што не магу гэты рух улавiць i ўсьведамiць. Ты хочаш быць абсалютна праўдзiвым, хочаш сказаць пра сябе ўсю, поўную праўду, а ня можаш - усё-ткi нешта хаваеш. Баiшся гэтай поўнай праўды. Думаеш, калi скажаш, тады ўжо ня будзе цябе, гэта будзе ўжо нехта iншы, ня той, кiм ты сябе выстаўляў, цябе разлюбяць i пакiнуць, ты проста перастанеш быць чалавекам. Няўжо чалавеку трэба маскавацца, каб быць чалавекам? Думаю, што так. Я, напрыклад, адкрыты чалавек, нават больш, чымся трэба, i таму часта станаўлюся лёгкай здабычай iншых. У кожным разе, усё, што я цяпер пiшу - гэта толькi напоўпраўда. Поўная тады, калi я выварачваю сябе, крытыкую, адмаўляю сябе, не баючыся паказаць самае адмоўнае ў сабе.

Я ў нашым "Цэнтры". Тут сёньня пуста. Праўда, Сельпо адчынена - iдзе рэвiзыя. Цi дакладней, капэратар рыхтуецца да рэвiзыi, зводзiць канцы з канцамi, махлюе, хоча, калi прыедуць рэвiзоры, выкруцiцца, паказаць, што ў яго ўсё чыста-гладка. Тут-жа i фiнагент - дапамагае. Гэты ўбачыў мяне. Выходзiць.

- Шкадую цябе, таму i гавару. Чуў, што ты ня ўправiўся з "Лiстом Сталiну". Кажуць, каб не Вяркееў, быў-бы поўны правал. Сход быў-бы сарваны i нiякiх подпiсаў пад "Лiстом" ня было-б Гавораць, ты чытаў "Лiст", а сход сьмяяўся. Нейкi ты нехлямяжы... I чаго ты тырчыш тут? Ня змываешся? Не разумею.

Адбрыў i пайшоў назад, у лаўку. Адкуль ён даведаўся пра той сход? Вяркееў цюкнуў?

Сонца зьнiжаецца павольна, але прыкметна. Калi пастаiш з хвiлiну цiха, бачыш, што яно асядае. Вятрак на ўзгорку ўвесь у золаце. Гарыць. Як падсьвечаны. Цiха стаяць задумнай сьцяною на левым баку рэчкi жыты. Вечарэе i ўсё супакойваецца.

Да Вусцiна не пайду. А куды? Дахаты? Не. Праходжу паўз Дусiну хату. Забачыўшы мяне, стукае ў шыбiну ейная мацi i рукою паказвае, каб я зайшоў. Заходжу - прыехаў Ягор. Два гады ня бачыў яго, з таго часу, як ён паехаў у Вiцебск, у ФЗУ. Вiтаемся. Але хто гэта яшчэ з iм? Ягор, радасны, вясёлы, знаёмiць мяне. Яна называе сябе Эмай. Значыць, ня тутэйшая - гарадская. У нас такiх iмёнаў няма i ня можа быць. Хачу дзеля ветлiвасьцi сказаць нешта "Эме", але не магу - ня выходзiць. Я не чакаў тут нiякай Эмы.

- Праходзь, праходзь, даражэнькi, - гаворыць мне Дусiна мацi. - Я-ж табе казала, што прыедзе наш Ягорка, дык, бачыш, i прыехаў. I не адзiн, бачыш, а i з нявестай - свадзьбу будзем спраўляць. Яны-ж зразу i ад'яжджаюць. Прыехалi паказацца нам, старым, а там i наўцёкi. Во як, мой ты даражэнькi. Хацелi толькi запiсацца ў сельсавеце, а я не - свадзьба! Была-б царква, дык i ў царкву... Ды што ета я загаварылася? Праходзьце, чаго ета мы ў парозе стаiм? Каб-жа я знала, лiтру купiла-б. Цяпер ужо лаўка закрыта. Ты недзе, стары, прыхаваў... Ёсьць у цябе недзе бутылка якая? Гналi-ж нядаўна. Ня выпiў-жа ўсю.

Эма загаворвае з бацькам Ягоркi, прыглядаецца да Дусi. Ягор дастае з свайго куфэрку нейкiя рэчы - падарункi для мацi i бацькi. Я стаю i гляджу. Дуся чакае, што дасьць "брацiк" ёй.

- Табе дасьць нешта Эма.

Эма выцягвае з свайго "багажу" (яны яшчэ не распакавалiся) прыгожую блюзку:

- Надзень-ка, цi падыйдзе.

- Ськiнь-жа перш кашульку, - сказала Дусi ейная мацi.

Дуся ня слухаецца.

- Ну пасьля прымераець. Саромiцца Масеевiча. Грудкi вунь пайшлi ўжо, сказала Хiма.

Узяла з рук Эмы блюзку, павесiла ў шафе. Захадзiлася па хаце, пачала, сьпяшаючыся, рыхтаваць - i тое, i другое, i трэцяе, накрываць на стол, садзiць гасьцей, у тым лiку i мяне. Ейны "стары" дастаў з падпольля дзьве бутэлькi "сiвухi", свайго вырабу самагонку. Запалiлi вiсячую над сталом лямпу. Сьвятло ўпала на белы, чысьцюсенькi абрус, настала сьвята. Хiма ўжо ўсiх усадзiла за стол, толькi я стаю - мне трэба дахаты, мяне там чакаюць. Гадаюць, дзе я? Што са мною? Не вячэраюць - ждуць мяне. А мяне тут садзяць. Дусiна мацi ўгаворвае мяне, я аднекваюся. Я мусiў-бы быць ужо дома. Стаю, не саджуся за стол. Няўгледна Дуся (дзiўна, я называю яе ўжо Дусяй i мне стала гэта падабацца) пасьпела ўжо надзець блюзку, што ёй падаравала Эма, i цяпер, седзячы за столом, уся зiхцiцца, прычэсаная, зыркая, радасная. Хiма ўсё-ткi ўгаварыла сесьцi мяне за стол i якраз усадзiла мяне побач Дусi. Насупраць мяне, праз стол, сядзiць Эма, Дусiн бацька з Ягоркам сядзяць на покуце. Дусiна мацi пачала падаваць на стол. Сама не садзiлася яшчэ. Сказала, яна прымосьцiцца дзе-небудзь як управiцца, - "кыла сваёй дарагой нявестачкi". Гаспадар налiў у шклянкi гарэлкi - усiм, апрача Дусi. Ёй мацi прынесла малака з белым хлебам, што, вiдаць, прывёз Ягорка з Вiцебску. Выпiлi за прыежджых, за гасьцей. У лiк гасьцей Дусiн бацька залiчыў i мяне. Пiлi ўжо па другой, заядаючы. Я саромiўся, што са мною гэтак блiзка сядзiць Дуся, ня мог з ёю гаварыць. Распачаў гаворку праз стол з Эмай. Ад гарэлкi язык мой разьвязаўся. Эма была радая, што я зачапiў яе - разгаварылася са мною, як-бы з даўнiм знаёмым. Выклала ўсё: i дзе яна нарадзiлася, i хто ейныя бацькi, i дзе яна вучылася, i што яна робiць, i як яна пазнаёмiлася з "сваiм Ягорушкай". Дусiна мацi прысела да яе i ўважлiва слухала, вывучала "нявестачку". Гаспадар гаварыў найбольш з сынам, не забываючы частаваць гасьцей сваiм "першаком", самай моцнай гарэлкай, што iдзе з апарату на самым пачатку. Пазьнейшая гарэлка - гэта адгон. Ён слабейшы. "Пяршак" гарыць, як сьпiрт, адгон - не. Хiма зацягнула на вокнах "гардыны" з мяшка. Стала больш утульна. Хоць гэтая ўтульнасьць пачулася хутчэй ад "першаку". Стол ужо загаманiў, гудлiва, працяжна, голасна. Асаблiва была звонкай Эма, яна заглушала ўсiх, ня слухала, што гавораць iншыя, зьвярталася толькi да мяне, выцягваючы сваю доўгую, белую шыю i кладучыся на стол сваiмi адвiслымi грудзьмi. Глядзела на мяне як-бы спадыспаду - зьнiзу ўгору, на мае грудзi, а ня ў вочы мне. Хiма пазiрала на яе з нейкiм зьдзiўленьнем - думаю, Эма рабiла на яе хутчэй адмоўнае ўражаньне. Я гавару з Эмай, але чую каля сябе Дусю, што, прытаiўшыся, слухала маю з Эмай гаворку i быццам шукала зручнага моманту перапынiць яе. Эма, пабачыўшы, што я станаўлюся няўважлiвым да яе, павярнула сваю гаварыльню да свае сьвякрухi i было вiдаць як Хiма ўжо здаволiлася ёю, сваёю, можна ўжо сказаць, нявесткай: глядзела на яе ўсьмешлiва-ласкава, датыкалася да ейнага пляча рукой, нахiлялася да яе, калi гаварыла ёй нешта на вуха. Ягор, захоплены, выглядала, увайшоў з бацькам у нейкую дзелавую гутарку i не зьвяртаў увагi на iншых. Мяне для яго як-бы ня было. Я ўзяўся за сваю шклянку, пацягнуў яшчэ раз. Адчуў цяплыню. Гарэлка пайшла па жылах. У вушох зашумела. I мне было гэтак добра - ад шуму-дажджу ўнутры, ад таго, што выпiў i ад таго, што побач Дуся. Яна сядзела каля мяне, як пад крылом i, сьцiшаная, маўчала, быццам слухаючы мяне. Ейны бацька (пара-ж яго ўжо назваць) Пiлiп, што дасюль, можна сказаць, не зьвяртаў на мяне нiякай увагi, i, здавалася, быў ня надта задаволены маёй прысутнасьцяй, прывiтаў мяне, быццам толькi цяпер, угледзеўшы мяне за сталом:

- Што там чуваць у тваiм Менску? Там-жа ўсе новасьцi, у нас тут нiчога не пачуеш, - на вайну не заносiцца?

Я сказаў, што не, не заносiцца.

- Ну дык во й вып'ем за тое, што не заносiцца. Пабяруць-жа вас, калi што. I цябе, майго Ягорку, i ўсiх.

Пiлiп ужо быў п'яны. Праз нейкую паўзу загаварыў зноў:

- А ты, чуў, нешта пiшаш у газэты, Масеевiч? Але што ты можаш напiсаць, малакасос? Ты-ж ня ведаеш жыцьця. А выдумаць - што ты можаш выдумаць? Нiчога. А калi й выдумаеш, дык гэта будзе няпраўда. Вы ўсе цяпер пiшаце няпрўду. Хочаш, я табе раскажу адну праўду. Нiдзе - нi ў кнiжках, нi ў газэтах гэтага ня знойдзеш.

I ўжо хацеў быў пачаць...

- Татачка! - закрычэла Дуся. - Зноў пра ката будзеш?

Спалохалася, з мальбою ў вачох, зiрнула на мацi.

- Ды кiнь ты, стары дурань, ката свайго. Людзi абсьмяялi цябе i нас з табою - дражняць катом тваiм.

- Ды я хачу Масеевiчу расказаць, ён гэта ў газэце прапiша, i нас з табою, дура ты гэткая... Вот-жа, Масеевiч, наш кот, можна сказаць...

- Тата! Любенькi! Ня трэба. Ня будзем слухаць! - зноў занепакоiлася Дуся i сваёю даланёй накрыла бацьку рот. - Ня дам табе гаварыць, папачка!

Эма была запярэчыла: "Не мяшайце-ж чалавеку - няхай раскажа". Але Ягор махнуў ёй рукой: "Ня трэба! Сядзi там!"

Ягор найболей цярпеў ад бацькавага ката. Кожны дзень, бывала, калi ён прыходзiў у школу (у Мокрым яшчэ), вучнi пыталiся ў яго нiбы сур'ёзна:

- Ну, колькi ваш кот налавiў сёньня ўночы рыбы пад мостам? Усю прынёс дахаты, цi з'еў i табе нiчога не засталося?

На школьнай дошцы ў класе рысавалi ката, мост, рэчку. Кот апушчае свой хвост у ваду i на яго бярэцца рыба. Пад рысункам надпiсвалi: "Кот-рыбалоў". А побач рысавалi Ягорку з торбай праз плячо, гатовага класьцi злоўленую катом рыбу.

Даймалi ў школе гэтым катом-рыбаловам i Дусю. А пайшло ўсё ад таго, што Дусiн бацька - Пiлiп - выпiўшы ў кампанii, заўсёды пачынаў сваю байку пра ката-рыбалова, якi ня толькi сам кармiўся рыбаю, а й забясьпячаў ёю сям'ю свайго гаспадара. Кот выходзiць уначы на рэчку i там вудзiць - замест вудзiльна - сваiм хвастом. Есьць сам i дахаты прыносiць. Мяўкае пад дзьвярыма (з рыбаю), каб адчынiлi яму.

Пiлiп апавядаў пра свайго ката гэтак красамоўна, цiкава, праўдападобна, што яму можна было нават паверыць. Гэтым сваiм мастацтвам Пiлiп, Дусiн бацька, праслыў на цэлую ваколiцу. Да Пiлiпа ставiлiся паблажлiва, i пры кожнай нагодзе прасiлi яго расказаць пра свайго нязвычайнага ката. Пiлiпавы слухачы перамiргвалiся, сам-жа ён гэтага не заўважаў i з усёй пераканаўчасьцяй, захоплены сваiм апавяданьнем, выхваляў мастацтва свайго вучонага ката.

Вось i цяпер Дуся i Ягор баялiся, што ён зноў, як i заўсёды, пачне пра свайго ката.

- Як вы ўжо гэтак закрычэлi, дык я, халеры, паддамся вам. Вып'ю во. А ты чаго гэта прылiпла да чалавека? - строга зiрнуў Пiлiп на сваю дачку. - Дыхнуць свабодна не дасi.

Дуся страпянулася, як пракiнуўшыся ад сну.

- Ну, чаго ты накiнуўся на дзiцё? - заступiлася Хiма за дачку.

- Дзiцё... - прамырмытаў Пiлiп.

Я хачу пайсьцi, ды чамусьцi не магу адважыцца вылезьцi з-за стала. Сяджу. Каб я ня быў выпiўшы, я ўжо пайшоў-бы - у мяне не хапiла-б адвагi сядзець гэтак доўга за чужым сталом... пагатоў побач Дусi. Разабрацца-б, што мне Дусiна сям'я? Што мне Дуся сама? Што мне Ягор? Чаго я прыйшоў сюды? Мяне паманiлi i я - гатоў?

Вылажу з-за стала. За мной вышмыгнула i Дуся. Разьвiтваюся - спачатку з гаспадыняй, потым з Эмай. Дуся думае, што я падам руку i ёй - чакае. Зiрк вачэй - цёплы, ласкавы, прыхiльны. Ягор з бацькам застаюцца яшчэ на покуце. Няхай сядзяць. Падыходжу да парогу, каб ужо выйсьцi. Ягор з-за стала ўзьняў руку:

- Пачакай - правяду.

- I я з табою, - сьмела сказала Дуся.

Узяла брата за руку, вядзе да парогу, тулiцца да яго. Далучылася да нас i Эма. Мы выйшлi. Мы iдзём на мост - яны праводзяць мяне. Iдзём i не гаворым. Каб што-небудзь сказаць, Дуся пытаецца ў мяне:

- А ты пушчаў мой вяночак на ваду? Ён плывець?

- Плывець, - ня думаючы, адказаў я.

Ягор i Эма не разумелi, пра што гаворка. Далi мне "Добрай ночы". "Добрай ночы" сказала i Дуся. Якая яна ўсё-ткi добрая дзяўчынка! - падумалася.

У вокнах маёй хаты сьвятла ўжо няма - ляглi спаць. Не дачакалiся мяне. Як мне ўвайсьцi ў хату, каб не пачулi? Мацi чуткая. Скрыпну - прачнецца. А мо яна й ня сьпiць? Чакае, каб калi я прыйду, сказаць, дзе я магу знайсьцi сабе нешта зьесьцi. Яна ў нас такая, хлiплiвая. Душа ў яе хлiпцiць па кожнаму, можа найболей - па мне.

Чую - нейкiя галасы, рогат на вулiцы. Недзе каля калгаснай канцылярыi. Успомнiў - сёньня-ж наш старшыня дазволiў моладзi танцаваць у канцылярыi. Гэта адзiнае, прыгоднае для гэтага мейсца. Хлопцы папрасiлi ў старшынi яшчэ на сходзе, калi падпiсвалi "Лiст" Сталiну. Я чуў, як адзiн з iх угаворваў яго: "Падпiсалi-ж лiст, значыцца зарабiлi, дык пусьцi ў сваю багадзельню патупаць". Дзяўчаты пляскалi старшынi ў ладкi, што дазволiў. Дык вось гэта яны там i "тупаюць". Пайду, можа там i сястра, з ёю лацьвей потым будзе зайсьцi ў хату. Заходжу. Дзяўчаты заўзята пяраць аб дрыўляную падлогу сваiмi босымi, бацькоўскiмi падэшвамi: танцуюць. Былi на сходзе босыя i тут на танцах босыя. Высока пад стольлю пыхцiць лямпа, уздрыгвае ад тупаценьня. Грае гармонiк. Б'юць у бубен. Да мяне падбягаюць хлопцы. Адзiн з iх просiць мяне "разлучыць" з iм адну, самую прыгожую пару, што цяпер кружыцца ў танцы: колькi да гэтай пары нi падыходзiлi хлопцы, каб "разьбiць" яе i танцаваць, але "харашуняў" нiяк не расшчапiць, кружацца, сашчэпленыя, самi з сабой, ведай пагарджаюць табою, iм давай нейкiх асаблiвых хлопцаў.

Калi зачынаюць граць танец, у круг, на пляцоўку, звычайна, выходзяць танцаваць першымi дзяўчаты i ўжо толькi тады iх "разлучаюць" хлопцы. Iх рэдка запрашаюць, калi яны, яшчэ ня выйшаўшы ў круг, стаяць недзе на ўзбоччы. Гэта было-б занадта iнтэлiгентна, пагарадскому.

Я адмовiўся ад прапановы "разлучыць" ганаровую пару. Угледзеў у кутку сваю сястру з... Агапкай. Сястру запрашае старшынёва дачка i яны выходзяць танцаваць. Той-жа самы хлопец просiць мяне "разьбiць" iх. Дзеля сястры я пагадзiўся. Танцую з старшынёваю. Агапка скоса i злосна зыркае на мяне, калi я з сваёю партнёршаю iду па кругу паўз яе.

Сястра радая, што я тут. Тая ўвага да мяне, як да студэнта, перападае i ёй. Брат i сястра на танцах - гэта добра: брат можа заступiцца за сястру, калi-б якi п'янчуга прыставаў да яе, або дзеля яе памiж хлопцамi паўстаў-б якi-небудзь канфлiкт.

Нам яшчэ тут гуляць i гуляць, ды я прашу сястру пайсьцi дахаты - заўтра-ж панядзелак, дый позна ўжо. Мы выходзiм. Сястра пытаецца, дзе я прападаў, сам-жа стараюся даведацца ў яе, што i як у хаце, цi мацi ня злуецца, што я ня прыйшоў на вячэру.

З сястрой я ўваходжу ў хату сьмялей. Сястра нi ў чым ня вiнаватая. Яна запрацавала сабе танцы. Упоцьмах яна намацала нешта з ежы на стале, просiць i мяне ўзяць што.

Я доўга ня мог заснуць. Мяне турбавала Агапкiна дзела. Як я заўтра пакажуся мацi на вочы? Канешне, мацi мне нiчога ня скажа, але як выстаiць самому перад ёй? Калiсьцi мацi магла папракнуць мяне Наташай, тады для мацi я быў яшчэ малы i яна лiчыла сваiм абавязкам аберагаць мяне ад спакусы. Цяпер ня тое - я дарослы, сказаць ёй што-небудзь мне ня так ужо лёгка, мацi разумее гэта, ды ўсё-ткi яна i цяпер, не спадзяючыся на мой розум, баiцца, каб я ня зьбiўся з дарогi, заставаўся чыстым, як i дасюль, да тэй пары, калi стану жыцьцёва дасьведчаны i буду магчы абраць сабе спадарожнiцу паводля развагi, а ня толькi паводля iнстынкту. I толькi тады, па закону, магу сабе дазволiць адпусьцiцца. Боязь бацькоў, асаблiва мацi, здiўным спосабам перадалася i мне я й сам баяўся ўлiпнуць дзе-небудзь, бярогся, ня йшоў на зблiжэньне да такой ступенi, калi мог-бы ўжо пераступiць мяжу дазволенага. Канешне, было тут i iншае - iдэалiзацыя жанчыны, як катэгорыi чыста эстэтычнай. Змалку бачыў у ёй толькi нябеснае, не цялеснае, толькi прыгожае, да чаго нельга дакрануцца, псаваць. I ўжо будучы дарослым, хоць i даведаўся аб жанчыне болей, - не хацеў разбураць, разьвенчваць створанага мною раней вобразу. Мiж iншым, Дуся падтрымлiвала ў мяне такi вобраз. Бацька нават турбаваўся маiм такiм настаўленьнем да жаночага роду. Уначы я неяк падслухаў (не цяпер, раней, калi я спаў у вадным з iмi пакоi) шэпат бацькi з маткай: "Што ты робiш з яго баязьлiўца, ён-жа будзе тады ўсяго баяцца". "Гэта не я, ён сам такi". "Ну дык i дрэнна". Я доўга думаў над тым, што казалi бацькi, хацеў зразумець сэнс пачутых словаў, асаблiва бацькава "ну дык i дрэнна". Цяпер я разумею - мяне навучыла Агапка.

Засынаючы, мне прысьнiўся Вяркееў - вобраз ягоны быў няясны, я ледзьве пазнаваў яго. Выразным быў толькi ягоны голас, званчэйшы, чымся ў сапраўднасьцi. Вяркееў быццам перадаваў мне сваю Акулiну, сплаўляў, а сам хацеў зьехаць ад яе. Я не пагаджаўся ("Нашто яна мне такая!") i ён крычэў на мяне з усёй сiлы. Доўга вярзлося мне ўсякае, пакуль не заснуў. А прачнуўшыся ранiцою, першае, што я пачуў - бацька клепiць касу на двары. Бацька зьдзiвiўся, што я так рана прачнуўся. Бо яшчэ мацi была не падняўшыся.

- Чаго ты гэтак усьпёрся?

- Хачу з табой пайсьцi касiць.

Бацька, седзячы за кляпаньнем, зiрнуў на мяне.

- Калi табе так захацелася - пойдзем. А можа-б пагуляў яшчэ?

Я вычуў - бацька рады, што я йду з iм, i толькi для прычэльля гаворыць, каб я пагуляў яшчэ.

Цi гаварыла яму мацi пра ўчарашняе? Хiба што не: вочы яго не паказалi гэтага.

Касiць мы пайшлi бяз сьнеданьня. Сьнеданьне нам прынясе сястра пазьней. Цяпер яшчэ рана сьнедаць. Касцы не чакаюць на сьнеданьне ў хаце. Трэба сьпяшацца пакуль раса. Сонца прыпячэ - трава ня будзе рэзацца. Замудохаесься.

Вось мы й на лузе, на залiўным. Стаiць яшчэ туман - ня ўзьняўся. Iдзём расяная трава хвошча па нашых штанiнах - у Супырыцу, на ўчастак, дзе бацька касiў у суботу. Яму яшчэ брыгадзiр не замяраў скошанага, не падлiчыў сотак, казаў зробiць гэта ў панядзелак. Бацька кажа - можа выкасiў цэлы гэктар. На лузе яшчэ нiкога - мы першыя. Ня спынiў яшчэ свайго занятку i драч - дзярэ на ўсю сваю моц.

Бацька адмыслова праверыў маю касу, як яна насаджана, цi ў кругу яна цi вонках яго, цi правiльна сядзiць "пупок", ня нiзка i не завысока, прыгледзiўся да "банькi", як у ёй сядзяць клiнкi, - агледзеўшы ўсё, бацька пайшоў наперадзе, я за iм. Лажыўся пракос за пракосам. Пры заходзе бацька радзiў мне не забiраць шырока, як ён, - можна падарвацца. Але я хацеў, каб мой пракос быў ня вузейшым за бацькаў - я хацеў быць у касьбе на роўнi з iм. Касiлi з ахвотай, без пярэдыху. Пакуль найшло болей касцоў (ня ўсе калгасьнiкi ўстаюць цяпер рана), мы ўжо з бацькам звалiлi цэлую плаху. Пракосы, як валы, разьлеглiся роўнымi радамi на вялiкай - як вокам кiнуць - прасторы, збрытай цяпер, зваяванай.

Сястра прынесла нам сьнеданьне, калi сонца было ўжо высока ўзьняўшыся. Калi мы зьелi, сястра пасьпяшалася назад, дахаты, каб пасьпець на сваю працу. Мы-ж з бацькам зноў узялiся за сваё, шчыравалi да самага паўдня, калi ўжо немiласэрна пачало пячы сонца i трава стала цьвёрдай. Косы прытупiлiся, на iхным палатне прыстыла зялёная смага - цяжка соўкаць касой. Трэба кляпаць. Вастрыць. Патрэбны адпачынак.

Мы леглi ў цяньку пад вярбой. Стомлены, я хутка заснуў. Ня чуў нават, як бацька кляпаў, адбiваў косы. Калi я прачнуўся, косы былi ўжо наведзеныя i ўторкнутыя цаўём у зямлю. Бацька закурыў i ўпяршыню, як пачалi касiць, кiнуў на мяне вачыма - бачу хоча са мною загаварыць. "Пра што? Няўжо мацi сказала яму?" Не, бацька мой не такi - ён лiчыць мяне дарослым i пра такое глупства ня будзе гаварыць, ня будзе саромiць мяне. Мы - мужчыны. Пра што-ж тады?"

- Я ня ведаў, куды ты пайшоў учора пасьля сходу. Шукаў цябе - ты быў мне патрэбны. Кыла Сiльпо цябе ня было. Пайшоў быў назад дахаты, аж нагнаў мяне Даўгаль, фiнагент. П'яны. Дый кажа: пылнамочны з табой гаварыў. Дык што ён табе казаў? Нешта дрэннае? Чаму, казаў мне Даўгаль, табе трэба ўцякаць? Цi ты што зрабiў?

Я ўсё расказаў бацьку. Сказаў, што я нiчога не зрабiў. Сказаў, што iдучы да калгаснай канцылярыi (упаўнаважаны там хацеў старшыню пабачыць), прайшоўся з iм па ўсёй нашай вулiцы (бачыў, як у некаторых хатах кiдалiся ў вокны паглядзець, з кiм гэта я йду). Сказаў i пра тое, што ўпаўнаважаны пытаўся, дзе я жыву i што я паказаў яму нашу хату.

Бацька ўстрывожыўся, кiнуў навотмаш недакураную папяроску.

- Сын мой, дык гэта-ж ты на заметцы. Бачыш, ён кiнуў ужо сваё вока i на нашу хату. А для чаго? Можа ты нешта сказаў - тут цi там, у Менску? Цi напiсаў што дрэннае? Ня можа-ж быць, што-б так, з бухты-барахты. Кiнуў-бы ты сваю пiсанiну - згубiць яна цябе. Нашто табе пэцкацца?

У бацькi ад перажываньня перасмыкнулiся, скрывiлiся вусны. Я ведаю, што ў яго цяпер на душы. Ён бачыць, што ўсё ягонае прапала: нада мною навiсла бяда, ягоныя спадзяваньнi - пабачыць мяне. нарэшце, на нейкай службе правалiлiся. Бацька ўжо бачыў мяне сярод тых, хто вылез ужо наверх. Жыў ужо гэтым. Уяўляў, як людзi будуць хвалiць мяне, зайздросьцiць, як яму ад гэтага будзе прыемна. Маiмi посьпехамi бацька спадзяваўся некаму - невядома каму - адпомсьцiць: ага, ня толькi вы там, навярху, цяпер мы й самi там. I вось цяпер гэтай надзеi ўжо няма. "Яны там, на вярхох, нешта задумалi супраць мяне".

- Можа-б ты паехаў да цёткi ў Хабараўск? Можа-б уцалеў i за што-небудзь учапiўся-б там?

Каб як заспакоiць бацьку, я сказаў:

- Бацька, ня кiдайся гэтак у панiку. Я ня думаю, каб нешта са мною сталася. Трэба-ж мне дакончыць навуку. Вучыўся-вучыўся i цяпер кiдаць, уцякаць?

- Глядзi, каб цябе яны не дакончылi.

Прынесла сястра абед - касцом павага, яны ўстаюць на сьвiтаньнi, апаўднi iм трэба адпачыць, паляжаць, а то й прыснуць у цяньку, каб, падсiлкаваўшыся, зноў пайсьцi штурмам на бясконцую зялёную роўнядзь i да вечара, ужо пры халадку, збрыць яшчэ якога паўгэктара.

I мы ладна такi прасунулiся - дакасiлi да самай дальняй зьвiлiны ракi. Там абцерлi вехцем травы свае косы - на сёньня досыць. Прыйшоў i брыгадзiр замяраць. Цiкава, колькi мы скасiлi? Я заглядваю ў паперчыну, на якой робiць падлiчэньнi брыгадзiр. Бацька стаiць наводдалi. Ён спакойны: пры мне брыгадзiр не ашукае, ня скруцiць. Не аднiмiць ад цябе якую сотку i ня прыпiша яе каму-небудзь iншаму, хто яму больш даспадобы. Бацька заўсёды няпэўны: правiльна яму падлiчыў брыгадзiр, цi не.

Ужо шарэе. Iдзём дахаты. На дарогу да нас з усiх бакоў узыходзяць касцы грамадой рушым дахаты, у вёску, да якой ня менш як тры кiлямэтры. Каса ў мяне на плячы муляе, робiцца цяжкой. Рук ня чую, ногi - як не свае. Бацька ледзьве валачэцца. Я гатовы ўзяць на сваё плячо i ягоную касу, але ведаю - нв аддасьць. Калiсьцi, як я толькi пачынаў касiць, яшчэ вучыўся, бацька заўсёды, як вярталiся дахаты, нёс i маю касу - бачыў наколькi я стомлены. Цяпер я дужэйшы за бацьку i хацеў-бы паднесьцi бацькаву касу. Ды ён ня хоча паказацца перад людзьмi слабым.

Агапкiн бацька iдзе побач нас, здаравейшы за майго бацьку.

Мой бацька з iм не гаворыць, iдзе моўчкi.

- Ну што, каса - гэта табе ня кнiжка, - зачапляе мяне Агапкiн бацька. Хоць што я гавару, ты ў нас малайцом - аднолькава здольны i да кнiжкi, i да касы.

- I ты думаеш, гэта ўсё, на што ён здольны? - пачаў пад'яжджаць пад яго Рыжы Карпа, вядомы ў вёсцы сваiмi жартамi, войстрым слоўкам i нахабствам.

- Гэтага я ўжо ня ведаю, - нiбы абараняецца Агапкiн бацька.

- Вось тое яно i ёсьць, што ня ведаеш.

- Ну а што ты ведаеш, разумнiк такi? - знайшоўся што сказаць Агапкiн бацька.

Рыжы Карпа не чакаў такога адпору ад цiхманага чалавека, якiм быў Агапкiн бацька. Асекся i змоўк, а я сваiм парадкам абрадваўся, што Карпавы жарты не атрымалi далейшага разьвiцьця.

Мы ўжо з бацькам у хаце. Вячэра гатова - мацi прыйшла з поля сёньня раней i пасьпела ўжо нешта згатаваць. Я з мацi яшчэ ня сустракаўся вачыма. Яна запрашае нас за стол. Бацька запальвае лямпу, а я баюся сьвятла - зараз зiрнець на мяне мацi. Якiмi вачыма? Але мацi спакойна стаўляе на стол мiскi. Вочы апушчаныя - на мяне не глядзiць i ўжо гэтым самым было ўсё сказана. Я прыцiх. Не гаварыў. Перажываў i еў, як не сваiм ротам. Мацi бачыла гэта i ёй стала шкада мяне. Запыталася, цi я хацеў-бы яшчэ што зьесьцi. Я нiчога ня мог сказаць - яшчэ больш бянтэжыўся. Гэта было для мяне найбольшым пакараньнем пакараньне дабрынёй.

Прыбег, як на зло, Вяркееў. Запрашаць куды-небудзь пайсцi з iм. Але я нiкуды сёньня не пайду, скажу - стомлены. Я так i сказаў яму. Ён - вiдаць было - зьлёгку пакрыўдзiўся, але стрымаўся, не паказаў гэтага. Я быў упэўнены, што ён пойдзе да Акулiны. Балазе ўжо коўтнуў - дыхаў сьпiртам. П'яным ён заўжды iдзе да яе.

Доўга не затрымлiваючыся, Вяркееў выйшаў. Бацька зiрнуў на мяне - хiба не ўхваляў, што я абыйшоўся так з настаўнiкам.

- Правёў-бы. Можа што сказаў-бы табе. Нюхаецца-ж з старшынёй i ад яго ён мог што дазнацца аб табе.

- Iншым разам запытаюся, - адказаў я бацьку.

Мацi сказала, што яна ўжо паслала мне пасьцель - канешне, яна ўхваляе маю пастанову нiкуды ня йсьцi сягоньня. Напрацаваўся-ж, трэба адпачыць. А заўтра-ж зноў на працу.

Я лёг, i ў цiшынi, якая запанавала ў хаце, чуў кожны шорах, плынь самой цiшынi, чуў нават дыханьне каровы ў хляве за сьяною. Ад гэтай цiшынi я ня мог заснуць. Стомленасьць аднак няўпрыкмець адыйшла, адчуў у сабе лёгкасьць, зараiлiся думы i гэта ўсё падняло мяне з пасьцелi. Я выйшаў з сянец, i, не баючыся сустрэцца з кiм-небудзь, пайшоў на мост, проста так, каб на ўсе грудзi ўдыхнуць водар ночы, упiцца зорнасьцяй неба, адчуць, шырыню, размах прасторы, цёплы ўздых зямлi, нагрэтай за дзень. Я адчуў у сабе прыток сiлы, вырастаў, гатовы на нейкi нязвычайны ўчынак.

Няхай яркнуць зоры, няхай вечар

прыпынюся, стану на рагу.

Прычакаю радаснай сустрэчы,

цёплую усьмешку зьберагу.

Як сяброў сваiх, вясёлы вечар

сабiрае хлопцаў на лагу

i сузор'i радасную стрэчу

ў залатых суценях берагуць.

Цэлы дзень ты ў полi жыта жала,

я касiў траву з густой расой.

Майго смутку гостранае джала

адкляпанай рэзаў я касой.

А цяпер от вечар. Ты са мною.

Мо сумуеш? Хочаш - запяю:

"Б'е ключом крынiца пад гарою"

песеньку ўлюбёную тваю.

Няхай яркнуць зоры, няхай вечар

прыпынюся, стану на рагу.

Прычакаю радаснай сустрэчы,

цёплую усьмешку зьберагу.

Глупства гэты верш. Яе са мной няма. Яна толькi ў маiм уяўленьнi. Учора на гэтым мосьце на разьвiтаньне са мной яна падала мне руку i - я чуў - яна выразна затрымала сваю руку ў маёй. Яна хацела быць толькi са мной? Але з ёй былi брат i Эма. Хоць - можа ўсё гэта я выдумляю. Хутчэй за ўсё, што так. Гэта мая выдумка. Але што-ж, выдумка - гэта таксама праўда. Яна цяпер сьпiць. Усе сьпяць. Толькi я ня сплю. Але i мне пара спаць. Дый робiцца зябка, ноч зорна-халодная. Я сыходжу з моста. Зыйшоўшы, глянуў унiз, пад мост - цi ня ловiць Пiлiпаў кот рыбу?

Дусiн бацька любiць апавядаць пра нешта нязвычайнае, як хоць-бы пра гэтага самага ката, любiць выдумляць пра нешта мала падобнае на рэальнасьць, хоча зьдзiвiць свайго слухача гэтай нязвычайнасьцяй, для яго няважна - верыць яму хто, цi не, яму падабаецца само мастацтва прыгожай хлусьнi, хоць тое, пра што ён апавядае, ён анiяк ня лiчыць хлусьнёй. На яго глядзяць найменей як на дзiвака, каб не сказаць - як на чалавека, у якога не хапае ў галаве аднэй клёпкi. Нельга сказаць, аднак, каб яго не паважалi. Наадварот, калi яго няма ў грамадзе, без яго сумна. Прыходзiць ён, яму адводзяць самае пачэснае месца. Але ёсць людзi, што лiчаць яго разумным чалавекам, якi бачыць усiх i ўсё наскрозь, толькi прыкiдваецца дзiваком, каб можна было сьмяцца ў душы над намi. Ён нiколi ня злуецца i ня лаецца, i дзеля гэтага яго падганяюць пад сьвятога. Усе ягоныя асаблiвасьцi i якасьцi пераносяць чамусьцi i на ягоных дзяцей, нават на жонку. От нейкая асаблiвая сям'я, з адхiленьнем ад нармальнага. Што робiць ягоную сям'ю ў вачох iншых усё-ж цiкавай, па свойму адметнай i ўрэшце добрай - гэта прыгажосьць, якой гэтая сям'я надзелена. Дуся была зайздросным водпрыскам гэтай прыгажосьцi. Але кажуць прыгажосьць, звычайна, надзелена i такой якасьцяй, як глупота. Прыгажосьць i глупота добра суiснуюць мiжсобку.

Позна ўжо. Iду дахаты. Неба адшугала зорамi i на зямлю пала суцемень. Падыходжу дахаты, бачу - пералазiць праз плот, пад самым маiм носам - з Агапкiнага двара Вусьцiн.

- Ты што тут робiш? (Мяне гэта нямала зьдзiвiла.)

- Нiчога. Хацеў да Агапкi - ня пушчае ў клець. Добра ты ёй мазгi закруцiў.

- Так табе й трэба. Не хадзi ў маю зону.

- Нiчога. Зайду яшчэ куды.

На гэтым мы разьвiталiся, i я пайшоў спаць.

Сон мой быў моцны, i я ня мог прачнуцца ранiцою - мацi ўзбудзiла мяне, калi сонца было ўжо досыць высока. Брыгадзiр не загадваў нам сёньня касiць. Мацi мне сказала - бацьку ён паслаў крыць страху, трэба рыхтаваць пуню пад сена, а мне наказаў iсьцi з дзявочай брыгадай сушыць сена, "вяршыць копы". "Вяршыць капу", завяршыць яе можа толькi мужчына - у яго ёсьць для гэтага адпаведны спрыт i дастаткова сiлы ў руках, каб закiнуць вiламi цi граблямi сена на самую макушку капы, надзець на яе шапку, завайстрыць, закруглiць верх гэтак, каб - на выпадак дажджу - ён абцякаў па бакох i не пранiкаў у сярэдзiну, iнакш - згнiе. Капа мусiць быць, як яечка. Па тым, як чалавек капнiць сена, стаўляе копы, вершыць iх, судзяць аб ягонай здатнасьцi, вызначаюць ягоную вартасьць. З гэтым мастацтвам я спраўляюся добра - ня ўпяршыню, i не баюся сплямiцца. Я цалкам задаволены сваiм сёньняшнiм прызначэньнем. Мацi падала сьнеданьне. Са мною абыходзiцца, як звычайна далiкатна-ўважлiва, але мне здаецца ня так свабодна, як раней: нешта ўсё-ткi ў ёй засталося ад маёй "афэры", i таго "нешта" яна ня можа перамагчы.

Я сьпяшаюся выйсьцi на вулiцу. Мяне, "вяршыцеля коп", чакала ўжо дзявочая брыгада. Я ў iх нiбы за брыгадзiра. Пабачыўшы мяне, невядома чаго - сьмяюцца, жартуюць. Яны - хто ў чым: у лёгенькiх, рознага колеру сукенках, у бязрукаўках, у прыгожа павязаных, таксама рознага колеру, хустках, з граблямi на плячох.

Рушылi ў Супырыцу, дзе мы ўчора з бацькам касiлi. У дарозе ўжо наганяе нас, таксама падкiдаць, сушыць сена, Агапка. Я ня надта рады бачыць яе тут таго глядзi, на людзях асаромiць.

Вось мы ўжо i ў Супырыцы. Ходзiм уперад i назад доўгай шарэнгаю падкiдваем, разьбiваем валы сена; сонца сьпякотнае дзень гарачы, але правеўны; граблi ходзяць у руках лёгка, прывычна, iдзем у вадзiн бок, потым у другi; пры завяртаньнi зьмяняецца i палажэньне рук на грабiльнiшчы: налягае на яго то правая, то левая рука, i так бясконца, пакуль не раськiдаем, не разаб'ём усiх пракосаў, што залеглi зялёнымi валамi-хвалямi на вялiкай - як вокам кiнуць прасторы; цяпер-жа няма ўжо палосак-шнуроў - калгас, бязьмежнае поле, шырыня, i дзеля гэтага здаецца - працы нiколi ня будзе канца, колькi нi рабi - усяго ня зробiш i, урэшце, табой апаноўвае якаясь нехаць, дармо, што ўзялiся напачатку шчыра, з энтузыязмам; пазьней энтузыязм гэты спадае; невядома адкуль у тваёй падсьведамасьцi паяўляецца сумлеў адносна калектыўнай працы. Хораша, прыгожа глядзець, як мы арудуем граблямi, спрытна, з усьмешкай i жартамi, але ўсё-ткi нам выдаецца наша праца як-бы ня цалкам сур'ёзнай, мы як-бы не працуем, а забаўляемся, як-бы на чужой, а не на сваёй палосцы. Гэта толькi так здаецца, што ў гурце праца спорная, на самай справе яна стратная. Але мы працуем заўзята. Дайшлi ўжо да калгаснай гранiцы - скончылiся пракосы-валуны. Заходзiм зноў, адкуль пачалi - павяртаць сена на другi бок; яно сохне хутка, неўзабаве можна будзе зграбаць, ссоўваць у копы.

Сонца ўжо на паўднi. Сена болей варочаць ня будзем, няхай паляжыць, падсохнець, а мы тымчасам папалуднуем, хто чым, хто што ўзяў з сабою. Сядзiмо гуртам. Каля мяне блiзка нiхто не садзiцца - ня ведаю, паважаюць, цi саромяцца. Мне, аднаму мужчыне сярод iх, нiякавата, i мае паводзiны ненатуральныя. З iмi мусiў-бы быць нехта баявейшы. Знайшлася адна, што зачапiла мяне:

- Узяў-бы ты каторую ды, адкацiўшыся трохi далей...

- Ну дык вазьмi i адкацiся, калi ўжо табе так засьвярбела, - ткнула ёй iншая.

- А табе не сьвярбiць?

- Засьвярбiць - знайду каго. Ня бойся.

Шчапiлiся самыя старэйшыя ў брыгадзе, пачалi адна адную выкрываць.

- Ты ўжо мела аднаго бугая. Хадзiў-хадзiў дый кiнуў, дык захацелася яшчэ.

- Хадзiў, ды не нахадзiў, а ты ўжо пасьпела ськiнуць i цяпер во зноў пуза падцягваеш, хаваесься.

Дзяўчаты прыцiхлi. Iм цiкава паслухаць пра грахi сваiх старэйшых кампанак. Праўда, некаторыя з iх затыкалi вушы - удавалi, што iм брыдка слухаць скаромнiну, цi мо й сапраўды iх чыстае, неспакушанае сэрца абаранялася ад нячыстасьцi.

Да мяне падыходзiць Агапка. Садзiцца.

- Во адна ўжо падсела. А што-ж? Сьмялейшая хутчэй даб'ецца.

Агапка, не зьвяртаючы ўвагi на рэплiку, пытаецца, цi яшчэ мне балiць.

- Ведаеш, ня можаш - не раздражняй. Але я не пра ета. Як думаеш - прыймуць мяне ў Менскi пэдтэхнiкум? Я не хацела-б быць настаўнiцай, але ў мяне малыя шансы паступiць яшчэ куды: ня вытрымаю ўступных экзаменаў. А ў пэдтэхнiкумах недабор, дык могуць узяць i мяне. Былi-б з табою ў вадным горадзе. А ў калгасе не хачу заставацца. Дык парадзь што-небудзь.

Я не спадзяваўся пабачыць Агапку такой разважлiвай. Пагадзiўся з ёю, што ёй лягчэй будзе паступiць у пэдтэхнiкум. Трэба хутчэй падаваць заяву.

Сонца здорава зьвярнула ўжо з паўдня. Трэба зграбаць сена, стаўляць копы.

От як-бы адкуль насунулася цямнуха ды пасыпала дожджыкам - узьнялiся-б угору граблi дый дахаты, i ўсё-б было з копамi.

Як цуда якое - на захадзе, сапраўды, паказалiся першыя, абрысы цёмнай хмары, што ўвачавiдкi павялiчвалася i, як пагроза, паволi сунулася з-за лесу на нас. Мы спахвацiлiся, кiнулiся зграбаць, дружна, пасьпешлiва. Мяне закiдваюць ахапкамi сена, падносяць да месца, якое я абiраю для капы. Капа вырастае ўвомiрг, я ледзьве пасьпяваю вяршыць, крычу, каб не рабiлi вельмi малых копаў - прагнiюць датла; зьмятаем, агаляем прастор за прасторам, а хмара - шырокая на паўнеба - усё блiжэй i блiжэй, чуцён ужо ейны дых; сьцiхла ўсё навокал, прырода стаiлася ў чаканьнi нечага няўнiкнёнага, пакорлiва аддаючыся таму, што мае вось-вось наступiць. I яно наступiла - залапатаў буйнымi кроплямi дождж, а мы ўсё яшчэ бяжым з ахапкамi сена, каб закончыць незакончаныя копы. Дождж ужо спаласаваў нашыя сьпiны i мы, мокрыя, хаваемся ў копы. Тулiмся адзiн да аднаго. Да нас у капу бяжыць i Агапка, ды ў нас няма ўжо мейсца, i яна, крутнуўшыся, шмыгнула недзе ў iншую капу.

Дождж усё ня сьцiхаў, спорны, цёплы, грыбны. Ды хмара, вытрэсеная ўжо, адыходзiць ад нас, кропячы наша нязгрэбенае сена. Шабаш. Вылазiм з копаў, радыя дажджу, што перапынiў нашую працу. Аж нечакана выблiснула як абмытае сонца, нiзкае i нейкае калматае. Але мы ўжо рушылi дахаты - што нам цяпер сонца: сёньня яно ўжо ня высушыць нашага сена.

Бацька ўжо быў у хаце - дождж прагнаў з страхi i яго. Мацi пайшла падглядаць у агародзе маладую бульбу на вячэру. Сястры яшчэ няма - яна чысьцiць з жанчынамi гумны, дождж iм не перашкаджае. А вось бачу iдзе i яна, радасная, з пiсьмом у руках - вiдаць, атрымала ад свайго Мiшкi, што працуе ў МТС, i ўсё ня прыяжджае дамоў, толькi сыпiць пiсьмамi. Пэўна, нехта ўручыў ёй пiсьмо, калi яна йшла дахаты i вось цяпер яна сьпяшаецца прачытаць яго, сеўшы ў кутку на свой ложак.

Сонца яшчэ не зайшло, хлiпае, разгарэўшыся, за пагоркам, гатовае схавацца за край зямлi.

У вакно, бачу, iдзе да нас Ягор з сваёю Эмай i Дусяй. Угледзеўшы iх, сястра, сьпяшаецца прыбраць на стале, змахнуць рушнiком на лаўках. Я здагадваюся - Ягор будзе запрашаць на вясельле. Ягоная-ж мацi гаварыла, дый сам ён, што вясельле мае адбыцца гэтай нядзелi. Хiма ня хоча, каб ейны сын ад'ехаў у свой Вiцебск, не паказаўшыся на людзях з сваёй суджанай, такой прыгожай i мiлай. Часу да нядзелi застаецца мала, i Хiма з сваiм Пiлiпам рыхтуюцца да ўрачыстасьцi, можна сказаць, дзень i ноч. Запрашаюць гасьцей сваякоў i несваякоў, знаёмых i незнаёмых, хочаць, каб вясельле было громкае, шумнае, на ўсю ваколiцу.

Ягор ужо на парозе. Убраны. Асаблiва Эма. Дуся таксама - у лёгкай, блакiтнага колеру сукенцы, зiхатлiвая, з заплеценымi коскамi. Прыйшла, каб пабачыць мяне? Прост у хату, у якой яна яшчэ нiколi ня была? Сэрца маё азвалася сполахам, радасьцяй i нейкiм спадзяваньнем. Учора на мосьце, як разьвiтвалiся, яна падала мне сваю руку, i я пачуў, як па ёй прабег ток, ад чаго ў мяне закружылася галава i перарвалася на iмгненьне сьвядомасьць. Я не магу цяпер спакойна затрымаць на ёй свайго погляду: яна глядзiць на мяне, як iконка. Ягор знаёмiць бацьку i сястру з сваёй нявестай. Мая сястра - Дар'я запрашае гасьцей садзiцца, яны дзякуюць, гавораць, што яны не надоўга. Тымчасам прыходзiць з агароду i мацi. Ягор пачынае запрашаць, саромячыся, з нейкай няпэўнасьцяй у голасе. Просiць нас усiх ушанаваць сваёй прысутнасьцяй ягонае "ачалавечаньне". Бацька й мацi падзякавалi за запросiны, але прыйсьцi не абяцалi: iм, старым, тырчэць на вясельлi не да твару. Людзi будуць сьмяяцца. Сястра палiчыла такi адказ ня надта ветлiвым, i каб Ягор з Эмай не пакрыўдзiлiся, усяляк старалася згладзiць адмову бацькоў, распачала гутарку з Эмай, пыталася, як iм жывецца ў Вiцебску, нарэшце запрасiла гасьцей прысесьцi на хвiлiнку за стол, i калi тыя "прыселi", спахвацiлася, што гасьцей няма чым частаваць. Вячэра яшчэ не гатова, а таго, што належалася-б у такiм выпадку пiтва - у хаце, сястра ведала, няма. На дапамогу ёй прыйшла мацi - прынесла некалi прыхаванага ёю паўлiтра самагонкi. Бацька запалiў над сталом лямпу, як выглядала - задаволены такому выхаду з палажэньня. Бацька чокнуўся з Ягорам, пажадаўшы яму шчасьлiвага сужэнства. Сястра i Эма толькi дакранулiся да сваiх шклянак. Мацi пачала нешта падаваць на стол, але за гутаркай госьцi стравай надта ня цiкавiлiся - гутарылi трох: Эма, сястра i Дуся. Яны, здавалася, склалi нейкую iнтымную змоўнiцкую фракцыю. Дуся моўчкi, напружана слухала сваiх старэйшых субяседнiц, выглядала - спасьцiгала, вучылася ў iх.

Бацька, перакусiўшы, адкiнуўся на ложак адпачыць, мацi ходалася ля печы, а я з Ягорам вяду, без асаблiвай ахвоты, бяседу, засяроджаны найболей на Дусi, балазе яна цяпер паглынутая размовай Эмы з Дар'яй, i хiба ня прыкмячае майго спасьцiжэньня яе. Але слухаючы iх, яна была настаўлена i на мяне: павернутая да мяне адной стараной, напружаная, яна ўкрадкам пазiрала i на мяне. Здавалася, яна ня вытрымае такога напружаньня i загаворыць са мною. Так яно i сталася: кiнуўшы свой пагляд на палiчку з кнiжкамi, што была прымацаваная побач яе на сьцяне, яна папрасiла ў мяне дазволу паглядзець тыя кнiжкi. Сярод кнiг яна натрапiла i на маю, тоненькую - "Прычасьце". Зiрнула на мяне i ейны твар засьвяцiўся радасна-ўсхваляванай усьмешкай. Запыталася:

- Што ета "прычасьце"?

Пачынаю тлумачыць сваё "прычасьце", але яна не спасьцiгае таго, што я гавару, затлумленая адчуваньнем маёй фiзычнай да яе блiзкасьцi. Палажыла маю кнiжыцу на стол. Гартае. Спрабуе ў ёй чытаць:

Заўсёды ты перада мною,

перад табой заўсёды я.

Занята сэрца ўсё табою,

красуня гордая мая.

Але сказаць табе ня сьмею

я гэтай праўды з прастаты.

Чаго стаю, чаго нямею

перад табой - ня знаеш ты.

- А я знаю - чаго. Ты любiш яе. А хто яна, красуня?

- Яна - нiхто. Яе няма. Гэта я выдумаў яе.

- Няпраўда. Яна ёсьць. Ты саромiшся яе? А дзе яна жывець - тут?

- Не, яе тут няма...

Дуся папрасiла мяне прачытаць нейкi iншы свой верш.

- Во гэты, - паказала ў кнiзе.

Сеўшы за стол, я пачаў чытаць. Нахiлiўшыся над маiм "Прычасьцем", збоку ля мяне, яна вадзiла вачыма па радкох усьлед за мною:

Цябе я ўспомнiў i душою

здрыгнуўся ў радасьцi нямой:

ускрэсла ты перада мною

ва ўсёй прыгожасьцi сваёй.

Цябе я сэрцам адчуваю,

ты ў iм - адвечнаю вясной

Табой тамлюся i сьпяваю

сягоньня я табе адной.

Я сэрцам вырас у каханьнi,

пазнаў я шчасьце i жыцьцё.

Мае глухiя уздыханьнi,

як сон, мiнулi ў нябыцьцё.

I рад, што ў шчасьцi я знываю,

што сэрца мне хвалюе жар.

I як магу, так бласлаўляю

пасланы мне каханьня дар.

- Я люблю ета. Ты дзiўны...

Аблакацiўшыся, яна трымае сваю шчаку гэтак блiзка да маёй, што я чую, як няўцям дакранаюцца да яе шчакi мае ўскудлачаныя валасы. Гэтае прыгожае адчуваньне перашкаджае мне чытаць, i я закрываю сваё "Прычасьце". Яна, пасьмялелая, прызнаецца мне, што адзiн мой вершык "Элькiна радасьць", зьмешчаны ў чытанцы для другое клясы, яны вучылi ў школе, i яна ведае яго напамяць. Яна сумелася, што я нiчога не сказаў ёй у адказ, узяла Эму за руку з выглядам, быццам, пакрыўджаная, яна хоча ўжо пайсьцi дахаты. Тут узьняўся i Ягор, войкаючы, што яны заседзелiся ў нас. Я выйшаў разам з iмi - правесьцi iх. Iду побач Дусi, яна ўсё яшчэ трымаецца за руку ў Эмы. Неспадзявана яна сваю другую руку дае мне, i гэтак мы дайшлi да самага моста. Разьвiталiся.

Сястра сустрэла мяне насьмешлiвым паглядам, што выказваў адначасна дабрыню i зразуменьне майго дзiвацтва. Павячэралi. Я лёг спаць. Ды што я кажу "спаць"? Я ня сплю. Я думаю. Я люблю думаць лежачы. Люблю думаць уначы. Удзень не магу думаць. Каб неяк запiсалася ўсё тое, пра што я думаю ўначы, выйшла-б самая цiкавая, самая багатая, а галоўнае - самая праўдзiвая кнiга з усiх, напiсаных дасюль. Уначы ты прызнаешся ва ўсiм, нiчога не хаваеш, нават сваiх самых патаемных думак, якiмi-б яна нi былi: самымi прыгожымi, цi самымi злачыннымi. Уначы ты нiкога не баiшся, пад аховай ночы ты абсалютна сам з сабою. Цябе нiхто ня можа падслухаць, апрача Бога, i ты баiсься толькi яго аднаго, баiсься перад Iм схлусiць. Удзень ты мог-бы яшчэ сказаць, што Бога няма, уначы - пабаяўся-б. Уначы ты гранiчна чэсны ў сваiм думаньнi. Уначы думаецца глыбей, думка твая ў нейкую мiльённую долю сэкунды можа, як водблiск маланкi, асьвяцiць цёмнае прадоньне, якое знаходзiцца ўжо па-за межамi тваёй сьведамасьцi, сiгануць у другое вымярэньне. Гэтак, я думаю, пазнаецца Бог. Прачнуўшыся ранiцою, Бога ўжо можа ня быць. Дзень закрэсьлiвае твае начныя думы, змушае цябе прыстасоўвацца, iнакш кажучы - хлусiць.

Я не магу ня думаць, лёгшы ў пасьцель, пра Дусю, пра Акулiну, пра Вяркеева, пра самога сябе i толькi ў апошнюю чаргу я думаю пра бацькоў. Я iх шкадую болей за ўсё на сьвеце, але iх засланяе - гэта як грэх - маё асабiстае. Ягор з Эмай выпадаюць з маёй памяцi. Выпадае таксама ўпаўнаважаны. Я ляжу ў ложку, але я не ўсьведамляю, што я ляжу ў ложку, я - то ў Менску, з вершамi ў нейкай рэдакцыi, то тут, дома - кашу, вяршу копы, сьмяюся з дзяўчатамi, стаю на мосьце, гавару з Дусяй, то на нейкiм азораным узвышшы i з яго, з узвышша, нейкiм цудам, нецялесны, узьнiмаюся ў iншыя сфэры, слухаю музыку i, задаволены, вяртаюся, ужо такiм, як я ёсьць, зноў да сябе самога.

Ды ўсё-ткi я не сказаў самага галоўнага, пра што я думаў. Я не сказаў, чаго я хацеў гэтай начы. Я не сказаў услых. Думаць можна пра сябе што хочаш, пакуль твая думка ня выказана ў слове. Але калi ты пераводзiш сваю думку ў слова, хочаш апрануць яе ў слова, надаць ёй выраз, ты ўжо ўкладваеш у яго, у слова, ня тое, пра што ты на самай справе думаў, ты ўжо хлусiш, ты баiшся сказаць праўду. Чалавек можа быць чалавекам толькi тады, калi ён не баiцца сказаць гэтай праўды. Сабе я не баяўся, сказаць, чаго я хачу, не баяўся хацець чаго я хацеў, але цi я магу сказаць вам, чаго я хацеў. Не, я не магу сказаць вам, чаго я хацеш. Вось у чым загвоздка. Вось у чым чалавечая трагедыя.

Я ведаю, калi я прачнуся ранiцою, я буду думаць iнакш, я буду iншым чалавекам, ня тым, якiм я быў уначы. Спраўджаецца чалавек толькi ўначы.

Вяркееў да нас не заходзiць. Бацька пытаецца ў мяне - чаму? У бацькi з галавы ня выходзiць гутарка са мною ўпаўнаважанага. Бацька турбуецца, i ён хацеў-бы пагаварыць з Вяркеевым - можа той што-небудзь праяснiў-бы. Вяркееў-жа блiзкi да начальства, да самога старшынi сельсавета, i ведае ад яго ўсе сакрэты.

Наколькi я магу меркаваць, пра небясьпеку, якая, на думку бацькi, навiсла нада мною, ён яшчэ не гаварыў з мацi, ведаючы ейную заходлiвую душу i клопат аба мне. Калi-б ён ужо сказаў мацi, яна не ўцярпела-б i запыталася-б у мяне. Ад думкi, што са мною можа здарыцца нешта страшное мацi не магла-б нармальна жыць. Ня спала-б. Плакала-б уцiшку. У сваiм уяўленьнi бачыла-б мяне ў самых найгоршых абставiнах, праца ёй ня йшла-б на дум i ўсё валiлася-б з рук. Бацька, шкадуючы яе, трымаў справу ў сакрэце, хоць у самога душа была неспакойная. Я ўжо мог заўважыць зьмену ў iм: ён спахмурнеў, негаваркi наогул, стаў яшчэ больш маўклiвым, схуднеў, работы, як звычайна, не пiльнаваўся i мяне не заахвочваў, казаў - няма патрэбы ў мяне хадзiць з касою кожны дзень, а я, наадварот, знаходзiў у працы, у грамадзе, суцяшэньне, быў рады, што праца паглынае мяне.

Толькi ўвечары, пасьля працы, выходжу з хаты, i ў сваiх адзiнотных блуканьнях аддаюся звабнасьцi начы, ахутаны ёю, як якiм вэлюмам - ён ласкавы i лёгкi. Iду на мост паглядзець, як там, у вiры, падаючы, топяцца зоры, не дасягнуўшы ягонай глыбiнi, даходжу да ветрака на ўзгорку, адтуль спушчаюся зноў у нiзiну, да рэчкi, удыхаю, асаблiва войстры тут, водар ночы духмянасьць росных лагоў. Лёгкаму i задаволенаму, мне не хапае толькi нейкага зьдзяйсьненьня, вялiкага й надзвычайнага.

Вяртаюся дахаты. А мо зайсьцi да Агапкi? Яна, напэўна, сьпiць у клецi. Хiба не пра яе я думаў уначы? Хiба не яе хацеў я? Вусьцiна яна ня пусьцiла. Пусьцiць мяне? Падыходжу, крадучыся, да клецi. Знадворку дзьверы ня ўзятыя на замок, значыць - яна ў клецi. Стукаюся. Аж чую - нехта бразнуў дзьвярыма. Кашлянуў. Гэта Агапкiн бацька. Пакiдаю iхны двор. Бачу - у нашай хаце сьвятло. Чаму - гэтак позна? Я думаў ужо легчы ў сенцах, дзе мая пасьцель, аж чую - у хаце бацька з Вяркеевым. "Ня вытрымаў. Распытвае сам у яго пра мяне. Ах, бацька, бацька, нашто ты зачапляеш яго? Цi-ж ён скажа табе праўду?"

Вяркееў, як я ўвайшоў у хату, хутка вылез з-за стала, прывiтаўся са мною за руку, сказаў, што, уласна, ён заходзiў да мяне i, не застаўшы, "разгаварыўся во з Лявонавiчам".

- Правядзеш мяне?

Мы выйшлi.

- Шкада мне твайго бацькi. Гэта ты яго гэтак напужаў? Ён бачыць цябе ўжо ў няшчасьцi. Страшэнна перажывае. Чаго ён так? Табой цiкавiўся ўпаўнаважаны, ну дык i што з гэтага? Мала ён кiм цiкавiцца? Я, нажаль, ня бачыўся з iм. Дазнаўся пра ягоную гутарку з табой ад старшынi, але не надаў гэтаму нiякага значэньня. Пацiкаўлюся. Запытаюся. I ты сам ня вешай носу. Лепш во зойдзем куды.

Я ня выказаў нiякага свайго дачыненьня да сказанага Вяркеевым, сказаў яму толькi, што надта стомлены, хачу спаць. Давёў яго да школы. Разьвiтаўся. Але бачу па iм, што на сваю кватэру ён ня пойдзе.

Рэшту гэтага тыдня я касiў з брыгадаю, зарабляў бацьку працаднi. Увечары нiкуды не хаджу. Увечары чытаю ў ложку, што ў сенцах, "Милый друг" Мапасана, "Чырвонае i чорнае" Стэндаля. Гэтыя кнiгi распальваюць маё выабражэньне, узбуджаюць мяне i я нiяк не магу заснуць. А ранiцою мацi нiяк ня можа мяне дабудзiцца.

Надыходзiла нядзеля - дзень Ягоравага вясельля. Ня ведаю, чаму я чакаю гэтага дня з нецярпеньнем, хоць i не рыхтуюся да яго: касьцюм, кашуля, гальштук у мяне ёсьць i што яшчэ болей. Спраўляе клопат вясельле сястры, мы-ж з ёю iдзём на яго: не хапае то таго, то другога, няма дзе i няма за што купiць патрэбнае для такой урачыстасьцi.

Вясельле пачнецца ў нядзелю апаўднi. Гасьцей будзе шмат. У Пiлiпавай хаце ўсе ня зьмесьцяцца. Добра калi паслужыць пагода. Можна будзе й на вулiцы паставiць сталы.

Пiлiпава хата стаiць над рэчкаю, насупраць нашай. Наша на адным баку рэчкi, Пiлiпава - на другiм. Як тая, так i другая - на ўзгорках i адлегласьць памiж iмi невялiкая. Калi ня йсьцi праз мост, а наўпрасткi, праз рэчку, дык тую адлегласьць можна пакрыць за хвiлiну - сiгануў, i ты ўжо на тым баку. Як я хадзiў з Ягорам у нашу пачатковую школу, дык iдучы да яго, каб разам iсьцi з iм, я нiколi ня йшоў праз мост, толькi праз рэчку. Рэчка была на месцы пераходу вузенькай i плыткай, i я лёгка перабягаў яе па бервяну, што было пакладзена праз яе. Зiмою-ж рэчка замярзала, дык было яшчэ лацьвей. З нашага вакна, што на рэчку, можна бачыць два вакны ў Пiлiпавай хаце. Я заўсёды люблю глядзець на iх, калi заходзiць сонца. Тады вокны гараць, ахопленыя полымем.

Рэчка памiж нашымi хатамi густа парасла вербалозам i дзецi, заседзеўшыся за зiму ў хаце, гуляюць тут вясною ў хованкi. Тут ёсьць вельмi ўтульныя, зарослыя травой, мясьцiны. На iх можна паляжаць, загарэць на сонцы.

З вакна бачу, як да Пiлiпа iдуць госьцi. Пасьвяточнаму ўбраныя - маладыя i старэйшыя. Нешта нясуць з сабою. Валяць як на кiрмаш. Але я знарок не сьпяшаюся, хоць мяне й цягне туды. Ды й сястра яшчэ не гатовая, усё прыстройвае - i ўсё ня можа - перад люстэркам прычоску.

Адазваўся гармонiк у Пiлiпавай хаце, вясёлае рэха пакацiлася па рэчцы значыць, прыйшлi скамарохi. Ударылi ў бубен i маё сэрца скалынулася ў салодкай трывозе.

Нарэшце, мы выбралiся з сястрой. Iдзём праз мост, сястра баiцца запылiць бацiнкi, ступае асьцярожна. Яна малая, прыгожая, стройная, з кветкамi ў руках. Iдзе як-бы ў царкву, сьцiплая, прыўзьнята-засяроджаная. Мне чамусьцi шкада яе. Шкада, што яна такая прыгожая i добрая. Я хацеў-бы, каб гэта было ейнае вясельле. Але мая сястра ня хоча выходзiць за абы каго. Сваталiся ўжо - не захацела, не пайшла. I ў першы раз, i ў другi.

Перад Пiлiпавай хатай чыста падмецена вулiца - тут, думаю, будуць танцаваць. Вынесены стол з двума крэсламi побач. Дзень - як таго хацелася: сонечны. Сонца ўжо на самай сваёй вышынi.

Уваходзiм у хату. Хiма адразу перахапiла нас, вядзе да стала на покуце. Сястра, паставiўшы кветкi на стол i прывiтаўшыся з Эмай i Ягорам, адыходзiць на дзявочую старану. Я саджуся за стол, як хацела Хiма - побач Ягора. З другога боку, побач мяне будзе сядзець - яго яшчэ няма - старшыня сельсавету. Гэта мне ня вельмi падабаецца. Ня вiдаць яшчэ i Вяркеева. Але ён казаў будзе. За сталом таксама фiнагент i капэратар, Ягорава радня - старыя i маладыя, мужчыны i жанчыны, незнаёмая для мяне маладая пара - усяго ўцiснулася тут чалавек пятнаццаць. Да стала прыстаўленыя, апрача крэслаў, услончыкi, розныя скрынкi. Шмат чаго з гэтага было прынесена гасьцьмi. Паўз сьцен стаялi яшчэ сталы. Пасярэдзiне-ж хаты стаяў даўжэзны стол, густа заселены i застаўлены бутэлькамi. З правага боку ад стала, што на покуце, сядзелi скамарохi з гармоняй, скрыпкай i бубнам.

Пiлiп хадзiў ад стала да стала, прывiтваў гасьцей, глядзеў, каму чаго не хапае, дапамагаў жонцы. Той ня было супыну - падавала на стол ежу, талеркi, нажы, вiдэльцы, прыймала гасьцей, што ўсё яшчэ напаўнялi i так ужо перапоўненую хату. Госьцi яшчэ ўстрымлiвалiся есьцi i пiць, гаманiлi, жартавалi, сьмяялiся, чакалi пакуль нехта павядзе рэй, падасьць каманду, але каманды той усё ня было, гаспадары былi паглынутыя сваiм жаданьнем дагадзiць гасьцям нагэтулькi, што забылiся знайсьцi распарадчыка, якi мог-бы весьцi вясельле, калi i не па старому звычаю, дык хоць надаваў-бы яму нейкi лад i зладжанасьць. Госьцi аглядвалiся, цi ня ўзьнiмецца хто на покуцi - пара-ж пачынаць. Маладыя пачувалiся няёмка, на iх была зьвернутая ўся ўвага. Нарэшце, вярнуўся да свайго стала на покуце Пiлiп, узяў напоўненую шклянку i, узьняўшы яе, акiнуў вачыма гасьцей. Тыя, угледзеўшы яго, сьцiхлi. Пiлiп пачаў:

- Ета я хачу сказаць, дарагiя госьцiчкi, што мы ета рады, што вы не пагрэбвалi намi i прышлi. Не абяссудзьце, калi што ня так. Дык ета пажылаем нашым маладым, - Хiма падыйдзi й ты! - нашым дзецям сыгласнай i шчаслiвый сумесный жысьцi. Прашу ета ўсiх дружна выпiць за ета.

Хiма, стоячы побач мужа, дадала, хрысьцячыся на iконы ў покуце:

- Памажы iм, Божанька...

Яна нешта яшчэ шаптала, як малiтву. Госьцi весела i дружна, з пажаданьнямi шчасьця маладым, хто ўзьняўшыся, хто седзячы, радыя, што, нарэшце, быў дадзены ход справе, выпiлi за маладых, крыкнулi "Горка!" Ды Эма неяк упарцiлася, ня надта ахвотна цалавалася з Ягорам, калi той першым падстаўляў вусны.

- Што ета яна? - не пасаромiўся нехта выгукнуць. - Гарманiст, давай, братка!

Скамарохi адказалi дружнай, залiхвацкай музыкай. Пачалiся частыя тосты. Не разабраць, хто што гаворыць. Тлумна. Весела.

На парозе паказаўся старшыня сельсавету з Вяркеевым. Хiма, падляцеўшы да iх, павяла ўвайшоўшых да стала на покуце. Старшыня, iдучы, вiтаўся з усiмi, матляючы галавой направа i налева. Вяркееў iшоў сьледам за iм. Старшыня ўсеўся ля мяне, ня прывiтаўшыся са мною. Я ня надта рады быў ягонаму суседству. Вяркееву ня было месца, але бабы, ап'янеўшыя ўжо, уцiснулi яго мiж сабой.

Старшынi ўлiлi ў шклянку i ён - нi з бухты-барахты, - узьняўшыся, нацэлiўся гаварыць прамову. Госьцi прыцiхлi - будзе-ж гаварыць старшыня. I старшыня пачаў:

- Спiрва пыспасiбкаю ета Пiлiпу i Хiме, што й мяне нi прамiнулi. Быльшая чэсьць для мяне быць тут. Стыршыню нi любяць, но прiглашаюць (на хаце зарагаталi). Ета я знаю. Но Пiлiп чылавек наш, хырошый чалавек, пыддзержываець савецкую ўласьць на ўсiх яе крутых пываротах. Пiлiп первый пашоў у калгас, аддаў увесь свой скот. Нi шэпчыцца па завугольлю. Пiлiп савецкiй, хрiсцiянскiй чылавек. Пiлiп сямейсьцьвенный чылавек. Я ўжо не гаварю пра Хiму. Таварiшчы, Хiма залатэй чылавек - яны выгыдавалi дзяцей. Дык вып'ем ета за харошых бацькоў - Пiлiпа i Хiму.

Старшыня, асушыўшы, стукнуў дном парожняй шклянкi аб стол - паставiў.

- Таварiшчы, цяперь ета хачу прыздравiць нашых маладых. Харошая пара. Красiвая пара! Можна сказаць, смычка дзяреўнi з горадам (сьмех). Смычка крiсьцьянства з прылiтарiятам! Маладзец. Ягор! Нi павёў сваю к папу. Прывёў к нам, у сiльсавет, зарыгiстравацца. Так ета i нада! Пасавецкаму. А што-ж там! Ат чыстага серца ета прыздраўляю вас, Ягор i Эма, жылаю вам харошэй, шчасьлiвый, мiрный жысьцi (што-б нi бiлiся!). Любiце адзiн аднаго, дзяцей ныжывайце i нас нi забывайце. Вып'ем ета, пакуль яны не пайшлi ў клець, за маладажонаў!

Узьняўшы налiтую ўжо для яго шклянку, старшыня дыхам асушыў яе i высока ўзьнятай, ударыў ёю аб падлогу, - эфэкт быў поўны. Старшыня сеў i, заядаючы, зьвярнуўся да мяне:

- Ну, а ты чаго сядзiш куцьцёй - нi бэ, нi мэ? Тост быў, а ты й нi пiў? Не, так, таварiшч пiсацель, ня пойдзiць! Якей-жа ты пiсацiль, калi ня п'еш? Пiсацiлi п'юць. На тое-ж яны й пiсацiлi.

Налiў сабе i, ня пытаючыся, падлiў мне. Падагрэты, пад ягонай прынукай, я выпiў да дна поўную шклянку "пшанiчнай". (Гэтую гарэлку прынёс - некалькi бутэлек - капэратар.) Чую, як заклала вушы, цёплы струмень пайшоў па жылах, аж да самых пят. Да мяне даходзiць - як на вялiкай адлегласьцi - прыглушаны гуд на хаце i ўдар бубну. Мне лёгка, радасна, я ўжо не саромлюся, я ўжо не "куцьця", я ўжо нiчога не баюся. Я - п'яны. Я хачу гаварыць, але не з старшынёй, у маiм п'яным мазгу нядрэмны кантралёр падказвае мне не гаварыць з iм, высьцерагацца яго. Балазе ён ушчаў гаворку з Ягоравай цёткай, што сядзела насупраць яго. Эма падсоўвае мне талерку, каб я закусваў, але гэтага я добра ня ўспрымаю, дакрануся толькi да ежы i забываю - ня ем. Я хачу гаварыць, гаварыць, гаварыць. Мне сьмешна й добра. Бубен ня сьцiхае - б'е. Пэўна, я ўсё-ткi п'яны. Хачу вылезьцi з-за стала - мне дрэнна. Эма падае мне руку памагае вылезьцi. Гаворыць, якая ў мяне цёплая, далiкатная рука, у Ягора шурпатая, Ягор - ФЗУ. Хоча са мной танцаваць, а я ледзьве стаю на нагах. Нехта гаворыць: "Набраўся ўжо", "Зялёны яшчэ". А што мне тое, пра што яны гавораць. Няхай гавораць! Пашлi яны к чорту!

Ягор бярэ мяне ў ахапак, чую ягоныя "шурпатыя рукi". Хоча вынесьцi мяне ў сенцы, на прахалоду. Скулу! Не панясеш! Адштурхнуў яго. Набегла Хiма: "Штой-та вы, даражэнькiя?" Дае мне выпiць расолу. Я не бяру. Нашто мне расол? Я ўжо не п'яны. Iду к сталу на сваё месца. Налiваю сабе гарэлкi.

- Во цяперь ты пiсацiль, - узьнiмае сваю шклянку старшыня сельсавету. Хоча са мною чокнуцца, а я ўжо выпiў. Не хачу чокацца з iм. Эма дражнiць Ягора: кормiць мяне. I цяпер я слухаю яе - ем. Але - не! Я не хачу дражнiць Ягора! Мне не патрэбная ягоная Эма! Мне добра самому. Я хачу паказаць, што я не "зялёны", што я не "набраўся" - магу выпiць яшчэ болей. Налiваю сабе. П'ю. Слухаю Эму - ем. У мяне вялiкi апэтыт. П'ю i закусваю. Гарэлка мяне не бярэ. Магу танцаваць. Запрашаю Эму, але яе перахоплiвае Ягор. Стаю ў нерашучасьцi. Да мяне падбягае з кругу, пакiнуўшы сваю сяброўку, адна маладзiца, валачэ мяне, п'яная, танцаваць, i я пайшоў. Я танцую ня толькi з ёю - жартуючы, мяне адбiраюць ад яе, галоднай, iншыя - у крузе амаль што адны жанчыны. Мужчыны сядзяць за сталом - п'юць, гамоняць, сьпяваюць. Бабы, як ачмурэлыя, трэпяцца шмоцьцем у танцы, цiснуцца, цалуюцца, абнiмаюць адна адную. Адкуль у iх такая сiла? Скончыцца танец - цягнуць мяне за стол, даюць мне пiць, п'юць самi, падносяць мне закуску на кончыку нажа. Цягнуць зноў у танец. I мне добра з iмi. I сораму няма ў мяне. Танцую. Абнiмаюся. А што-ж там? Я - п'яны. Аж бачу - ля загнету стаiць з сваiмi таварышкамi Дуся. Глядзiць! Яна ўсё бачыла! Калi яна прыйшла? Адкуль? Як я ня ўгледзеў яе? Спрабую ўсьмiхнуцца ёй, хачу загаварыць, але мая няўрымсьлiвая маладзiца, абхапiўшы мяне двума рукамi на поясе i адкiнуўшы назад сваю галаву, кружыць мяне нясьцiханна, не адпушчае. Я зьбянтэжаны. Ня ведаю, што рабiць... Калi мы, кружымся, праходзiм па кругу паўз Дусi, яна адварочваецца, загаворвае з сваiмi таварышкамi. Косы ў яе iльсьняцца, бровы ўзьнятыя, пагляд кiдкi, строгi. У новым сьвяточным адзеньнi, яна нявымоўна прыгожая. Скончыўся танец, я вырываюся з рук мае маладзiцы, падыходжу да Дусi, а яна з сваiмi таварышкамi - за парог, на вулiцу! Там поўна моладзi - хлопцаў i дзяўчат. Танцуюць. Скамарохi сядзяць на лаўцы ў хаце памiж адчыненымi вокнамi i iхная музыка чутная як у хаце, гэтак i на вулiцы. Я хачу таксама iсьцi на вулiцу - мне душна. Але мая маладзiца ўчапiлася за мяне не на жарт.

- Ты ня хочаш мяне?

Цягне да стала. Цалуе. Бачу - вылазяць з-за стала старшыня i Вяркееў. Iдуць да выхаду паўз мяне. Мяне не зачапляюць. Чорт з iмi - няхай iдуць! Саджуся з маёй маладзiцай за ейны стол. Маё месца на покуце даўно страчана. Там сядзяць яшчэ фiнагент i капэратар. Яны не танцуюць - п'юць. Да iх прысеў i сам гаспадар. Хiма-ж усё глядзiць за гасьцьмi, ходзiць ля сталоў, выяўна мной не задаволеная - на мяне не глядзiць, як-бы не прыкмячае. Ёй, вiдаць, не падабаецца, што я сяджу з малодкай, танцую з ёй, дазваляю, каб мяне цалавалi. Мусiць яшчэ й таму, што не сяджу з Ягорам, не знаходжу з iм, колiшнiм таварышам, гаворкi.

У хаце духата. Цяснота. Хатай апанавалi жанчыны. Ап'янеўшыя, яны ўдарылiся ў танцы, але з мужчын мала хто з iмi танцуе i бальшыня з iх, абняўшыся, танцуюць самi з сабой. Нас такiх, як я, толькi некалькi. Бабы замучылi i скамарохаў - iм грай i грай бесьперастанку.

I скамарохi выйшлi з хаты граць на вулiцу. Сонца ўжо нiзка - не пячэ. На вулiцы правеўней, больш прастору. Але жанчыны на вулiцу ня йдуць - iм у хаце ўтульней, зацiшней, да таго-ж у цясноце мала хто бачыць, што яны вытвараюць. Апроч таго, яны саромяцца дзяўчат - усё-ж яны бабы, а ня дзеўкi i на вулiцы ў iх меней шанцаў падчапiць хлапца.

Ад сваёй маладзiцы я ўсё-ткi адкараскаўся - пайшоў танцаваць з дзяўчатамi на вулiцу. Перад тым як выйсьцi, выпiў для храбрасьцi: iдзеш-жа на вулiцу, на сьвятло дзённае, там ты на воку ў людзей. Ня тое, што ў хаце, сярод п'яных, у клуме i ў паўзмроку. Вось каб нi на што не зважаць i выпiў.

На вулiцы, пад самай хатай, поўна народу. Пераважна моладзь. На вясельле яна прыходзiць незапрошанай. Вясельле маладых, значыць i яны тут. У iх таксама некалi будзе вясельле.

Дзяўчаты стаяць на адным, хлопцы на другiм баку. Так ужо заведзена. Скамарохi - за сталом. Сярод дзяўчат бачу сястру i Дусю з таварышкамi. Сястра, угледзеўшы, падыходзiць да мяне:

- Цi ета ты здурнеў - ты-ж п'яны! Асаромiшся!

- Нiчога, сястрыца, я ў парадку.

Стаю. Разглядаюся. Пачаўся танец. Граюць падыспань. Я не пайду запрашаць. Падыспань не танцую. Яшчэ многа дзяўчат незапрошаных - стаяць у чаканьнi кавалераў. Я ня люблю гэтага слова - кавалер. Я не кавалер i ня ўмею быць кавалерам. Пайшлi яны к чорту ўсе кавалеры! Мы - хлопцы.

Эма выйшла з хаты i, адшукаўшы вачыма Дусю, запрашае яе танцаваць. Тая, бачу, не пагаджаецца. Але Эма цягне яе за абедзьве рукi ў круг, прыпяваючы:

Ай, падыспанец

харошанькiй танец.

Дуся, нясьмелая, выходзiць. Напачатку ў яе ня ладзiцца. Ды хутка яна пачынае патрапляць, i я, гледзячы на яе, зайздрошчу ейнаму ўменьню, ейным зграбным рухам. Эму, падыйшоўшы, зьмянiў Ягор, але танцаваў з сястрычкай няўдала - ня ўмеў. Я ўжо, прыгледзеўшыся, мог-бы хiба ляпей за яго. Iду падмянiць Ягора. Той уступае мне сястрычку, а яна - наўцёкi ад мяне...

Вясельле вiруе, ня спыняецца. Наадварот - у прадчуваньнi свайго канца набывае яшчэ большую сiлу. Пачалi танцаваць i тыя, што не танцавалi, саромiлiся. Цяпер, калi ўжо пашарэла, пачаў узьнiмацца ў нiзiне, над рэчкай, туман, папоўз на вулiцу i ахутаў неўзаметку Пiлiпаву хату. Налезла ў круг гэтулькi, што не разьбярэш, хто з кiм танцуе. Нясьмелыя, у сутунках яны сталi сьмелыя, акрыленыя, яны аказалiся найлепшымi танцорамi. У iх абудзiлася нязвычайная здольнасьць у заляцаньнi. Гэта настала iхная пара. Дзе падзелася iхная сьцiпласьць?

Музыкантаў пояць, кормяць, цалуюць, каб яны гралi задзiрасьцей i ня думалi канчаць. Ходзiць ходарам хата - там таксама ня сьцiхае бабскае вясельле. Зрэшты, у iх там свая, бабская капэля. Яны, здурэўшы, граюць самi сабе - на качулках, на талерках, на сваiх вуснах, на ўсiм, што пападзе iм пад рукi. Нехта з мужчын - трэба-ж, каб быў i бубен! - пярыць лыжкай у заслонку.

Нутро маё, спаленае гарэлкай, просiць пiць - сапраўды, я перабраў: глытаю i не наглытаюся вады - цёплая, i я нiяк не магу спатолiць свае смагi. Смага. Смага. Смага. Я ня ведаю, чым яе патушыць. Я сёньня надзвычайны. Я нiколi яшчэ ня быў такiм. Я п'яны i ня толькi ад гарэлкi. Мне падабаецца, што я п'яны. Мне гэтак хораша, быццам я толькi цяпер нарадзiўся. Я радуюся, што да мяне прыйшоў посьпех. Мне здаецца, што я ўсё магу, што мне ўсё даступна. Ад усьведамленьня гэтага я здаюся самому сабе куды важнейшым, чымся я ёсьць на самай справе.

Але хто гэта бярэ мяне ззаду за плечы, дыхае на мяне, абдае валасамi, абнiмае, шэпча, тулiцца? Маладзiца? Я хапаюся за яе, iду з ёю. За ёю. Некуды ўнiз. Да рэчкi. Далей i далей. Займае дух. Яна то йдзе, то прысядае. Яе забiрае нясьцерп. У жарсьцi прылiпае да мяне. Не можа йсьцi, гатовая павалiцца, як ачмурэлая. А трава - дываном. I мы ў траве...

З вулiцы дайшоў да слыху бубен. I, узьняўшыся, сьпяшаюся назад, да грамады, а мне наперарэз постаць у белым - Дуся! Яшчэ не ачомаўся, як яна, скочыўшы, павiсла мне на шыi. Як малую, у страху i радасьцi прытуляю яе. Яна калоцiцца, як ад холаду. Хачу спусьцiць яе з рук, а яна яшчэ больш прыклейваецца.

- Нясi мяне. Мне добра ў цябе. Я хачу, каб ты нёс мяне i нёс. Мне добра, калi ты мяне нясеш.

I я нёс яе, як падарунак, як найбольшы здабытак. I мне было, як нiколi добра, i ў мяне адпала засмучэньне, i душа мая ачышчалася ад грэху.

Перад ейнаю хатаю яна зьлезла з маiх рук.

На вулiцы, за хатаю, яшчэ бiлi ў бубен, але зморана i глуха - як у бочку.

Мы ўвайшлi ў хату. Гасьцей ужо ня было. Толькi свае.

- Дзе ета вы так былi? От добранька, што прыйшлi, - ласкава сустрэла нас Дусiна мацi. - Пасядзiм. Пагаворым спакойна. А ўбiраць ужо будзем заўтра.

Прыглядаючыся да Дусi:

- Чаго ета ты такая смутная? Масеевiч, прысядзь за стол. Можа яшчэ захочаш выпiць цi зьесьцi. I ты таксама, Дуся.

За сталом сядзелi Пiлiп i Ягор з Эмаю. Яны заўтра ад'яжджаюць. Сьпяшаюцца на працу. На станцыю iх адвязе Пiлiп. Я пагадзiўся сесьцi за стол дзеля ветлiвасьцi. Гавару з Ягорам, распытваю яго пра ягоныя пляны, калi ён зноў будзе ў Мокрым, можа напiсаў-бы калi, а ў самога ў мяне на душы зусiм iншае я чую побач Дусю, маўклiвую, задуменную. Мне здаецца, што яна ня слухае, што я гавару - думае пра сваё. Гэта мучыць мяне, хоць ведаю, што зачапiць яна мяне цяпер ня можа.

Мне лепей-бы пайсьцi цяпер ад iх. Я хачу цяпер быць сам з сабою. Выказваю яшчэ раз мае найлепшыя пажаданьнi Ягору i Эме. Гавару Ягору, што мне было прыемна сустрэцца з iм пасьля столькiх год, пазнаёмiцца з ягонай абраньнiцай. Дзякую гаспадаром за гасьцiннасьць. Зьбiраюся выходзiць, толькi ня ведаю, як разьвiтацца з Дусяй. Стаю ля парогу. Маруджу. Яна застаецца сядзець за сталом.

- Дуся, ты не пачцiвая. Хоць-бы разьвiталася з Масеевiчам.

- Мамачка, я ўжо разьвiталася.

Падыйшла да мяне i - з выглядам быццам гэта загадала ёй мацi - падала мне руку. Я ўзяў яе ў абедзьве свае, глянуўшы ёй у вочы. Яна зьлёгку ўсьмiхнулася, не забiраючы ад мяне свае рукi. Запыталася:

- Табе спадабалася наша вясельле? Табе было добра ў нас?

- Вельмi добра.

Адпусьцiў ейную руку. Пакланiўшыся ўсiм, сказаў:

- Добрай ночы. Шчыра дзякую.

- Заходзь, Масеевiч, да нас. Ня чужайся. От шкада - тваiх радзiцеляў ня было ў нас, - сказала на разьвiтаньне Хiма.

Я не пайшоў на мост. Ад Пiлiпавай хаты спусьцiўся ўнiз, на рэчку. Перайшоў яе па бервяну. Iду праз хмызьнякi па мурожнай траве. "Няўжо Дуся бачыла тут мяне з ёю?"

У хату не заходжу. Лёг на свой ложак у сенцах. Сястра, канешне, ужо ў хаце. Прыйшла раней мяне.

Цяжка перадаць усё тое, што я перадумаў, лежачы ў пасьцелi. Я нiколi яшчэ так ня думаў пра жыцьцё, пра сябе. Я ўсё яшчэ быў недарослым. Сёньня я ўжо дарослы, стаўся такiм толькi некалькi гадзiн таму назад. I гэтая мая даросласьць як-бы падказвае мне: я мушу задумацца над сабой. Я быў у сваiх бацькоў пад iхнай аховай i мне ня трэба было думаць. Цяпер хата адыходзiць ад мяне, бацькоўская апека канчаецца. Яны ў страху, што iхнай апекi цяпер недастаткова, каб уберагчы мяне, што нада мною стаў мой уласны лёс, што я ўжо падуладны свайму лёсу i ўсё залежыць цяпер ад таго, наколькi я спраўлюся з iм, калi спраўлюся наагул. Я ўжо за парогам бацькоўскай хаты. I мне, як нiколi, робiцца шкада сваiх бацькоў. Больш таго - у мяне страх за iх. Я баюся, што iх напаткае тая-ж фатальнасьць, што й мяне. Мяне мучыць нейкая вiна перад бацькамi,. вiна, што ўзьнiмаецца ў мяне да ступенi грэху. А якi грэх? Мая вiна i грэх - гэта iхная памылка адносна мяне - памылка, якую я замацоўваў у iхным уяўленьнi пра мяне. Я падтрымлiваў у iхных вачох сябе такiм, якога яны хацелi бачыць. Цяпер я ўспрыймаю гэта, як грэх.

Я часта думаю над пытаньнем дабрынi. Цi добры я? Адказ у мяне атрымлiваецца хутчэй адмоўны. Але мяне ўспрыймаюць, як добрага. Напраўду-ж, я ня ведаю, цi гэта так. У кожным разе, я ўсюды i перад усiмi стараюся паказацца добрым. I гэта, думаю, губiць мяне. Я нiколi адкрыта i гнеўна не паўстаў супраць каго-небудзь цi супраць чаго-небудзь. Я не паказваю свайго характару. У мяне яго няма. Я хачу паказацца добрым перад усiмi. Але-ж тады мяне няма. Я ўвесь у адчуваньнях i яны, адчуваньнi, змушаюць мяне быць добрым з усiмi. Я ня люблю войстрых людзей, матэматычна пасьлядоўных, яны - цяжкiя для мяне. Але цi гэта азначае, што я - добры? Мой брат, напрыклад, у вачох бацькоў "нядобры" у яго ёсьць характар. Нязломны. Ён заўсёды адзiн i той-жа. Ён нязьменны. Я прыстасоўваюся. А ён - не. Ён усюды i заўсёды ён. Не таму, што ён хоча гэтак. Не, ён такi сам па сабе. Ён ёсьць. Мяне-ж няма. У маiм "я" мiльёны "я" i таму ў мяне няма "я". Няма мяне. Майго брата менш любяць, як мяне. Ён "нядобры". А якi ён добры на самай справе! Толькi нiхто гэтага ня ведае. Я цаню яго вышэй сябе. Але ён залiчае мяне да "ўгоднiкаў" i, магчыма, ня любiць мяне. Ён ня ведае, што я высока цаню яго. Ён ведае толькi, што я ўгоднiк, карыстаюся ў сям'i прывiлеямi. Ён таго ня ведае, што я саромлюся свайго ўгоднiцтва. Брат вывеў "угоднiк" з "угождать". Мне дагаджаюць. Мяне выдзяляюць, мяне больш любяць, мне даюць усё лепшае, нават падчас абеду мне даюць, напрыклад, не якое-небудзь, а любовае мяса, ня тлустае. Бацькi ведаюць, што ад "жырнага" мяса мяне можа вырваць. Я гiджуся. Я, бачаце, малiмоньнiк, мне давай толькi смачнае, любовае. Я ўгоднiк.

Раптоўная, як маланка, думка пра ўпаўнаважанага перарвала гэтыя мае дзiўныя разважаньнi. Упаўнаважаны закрэсьлiў у маёй памяцi ўсё, што адклалася ў ёй за перажыты дзень. Я адчуў, што я стаю на ростанi i што мне трэба ўсьведамiць хто я? што я? Упаўнаважаны паўстаў у маiх вачох гэтак зырка, што я мог разгледзiць у iм самую найдрабнейшую рысу. Найперш ён сам - нiзкi, камлюкаваты, прысадзiсты, цяжкi. Гэтае ўражаньне ўзмацняецца яшчэ ягонымi новымi падкоўкамi на абцасах. Галянiшчы, халявы ягоных ботаў даходзяць да самых каленяў i яны там закасаныя. Галiфэ, скуранка i ленiнская кепка на брытай галаве завяршаюць ягоны вобраз, надаюць яму такую суцэльнасьць, якая ня выклiкае сумлеву адносна ягонай зьлiтнасьцi. Лоб - пляскаты, вочы - у вузенькiх шчылiнах. Глядзiць праз iх - як сьмяецца. Ты ня бачыш неба ў iх яны замутненыя i схаваныя i таму ты ня можаш меркаваць аб зрухах ягонай душы. Што асаблiва ўражвае пры гэтым - ягоны ласкавы голас, што выклiкае цябе на шчырасьць з iм.

Вобраз упаўнаважанага як-бы спусьцiў заслону на сцэне майго дня, дзе я граў, i перавёў мяне ў другi плян - у плян начы. Вобраз гэты патушыў мой зыркi, шматфарбны дзень.

Я ўжо заснуў, я сплю, а мая душа ўсё жыве - жыве яшчэ яскравымi ўяўленьнямi, то радаснымi, то хмурымi, то трывожна-неспакойнымi.

Мне ўжо ня хочацца працаваць у калгасе. Але i сядзець у бацькоў i не працаваць я таксама не хачу. Мне трэба пакiдаць Мокрае. Выбiрацца. Куды? На Дальнi Ўсход, як радзiў фiнагент? Вяркееў гаворыць тое самае. Бацькi нiчога мне не падказваюць. Яны ня ведаюць самi, што ляпей - уцякаць мне, цi ехаць у Менск канчаць вучобу. А чаму ўцякаць? Мы-ж - не кулакi. Падатку вунь колькi год бацька не плацiў - вызваляўся як бядняк. У школу заўсёды сельсавет даваў мне даведку, што я - бядняцкага паходжаньня. Як бедняку, сельсавет танна прадаў бацьку хату кулака. Мы толькi коратка, перад самым калгасам, былi ўжо больш заможнымi, але-ж пад кулака нiяк не падыходзiлi. Дый цяпер-жа бацька калгасьнiк. З кулакамi расправiлiся, бацьку не зачапiлi. Дык чаго мае баяцца ягоны сын? Я-ж i не кантррэвалюцыянэр. Ды ўсё-ж бацька, урахаваўшы ўсё, быў за тое, каб я зьехаў, не варочаўся ў Менск. Шукаць мяне нiхто ня будзе. Уцяклi-ж з Мокрага кулакi i нiхто iх ня шукае. Нават ня так далёка - у Леспрамгасе зашылiся i сядзяць - нiхто iх ня выдае. Не папалiся пад гарачую руку, дык i жывуць сабе. А хто чакаў свайго лёсу, дык i дачакаўся - схапiлi. Гнояць турму цi мруць у тайзе.

Сягоньня дождж i калгас сядзiць у хаце. Недзе працуюць толькi на гумнах, на фэрме, або нешта робяць для сябе, радыя дажджу - на поле брыгадзiр не пагонiць. Бацька таксама ў хаце - робiць новыя калёсы, мацi шые, а сястра пабегла да свае таварышкi, радая выхадному.

Я надумаўся пайсьцi да Вяркеева - недзе дзецца. Хацеў было пiсаць, але ня пiшацца - выходзiць ня тое. Як не стараюся настроiць сябе на патрэбны лад лезе самата, яна пераходзiць у адчай i канчаецца бунтам, а хто такое возьме ў мяне? Я гэтым летам думаў напiсаць цыкль вершаў i здаць яго ў "Полымя рэвалюцыi". Ды як ты здасi яго? Самому нават боязна чытаць тое, што выйшла, а ня то што каму паказаць. Вяркееву я не прызнаюся, што я нешта напiсаў. Чытаў толькi Вусьцiну - некаму-ж хочацца прачытаць, i Вусьцiн мяне не падвядзе. Праўда, ён хвалiцца маiмi вершамi, асаблiва, калi бачыць iх надрукаванымi. Тое, што я чытаў яму, ня надта даходзiла да яго. Затое спадабаўся яму мой верш пра наступ на мяне "зялёнай злосьцi". У вёсцы я адчуваю сябе ў зялёным палоне, акружаны бязьлiтасным зяленiвам, што напiрае на мяне з усiх бакоў, займае прастору, ад яго не схаваешся, ад яго няма ратунку, яно, гэтае зяленiва, цягнецца, хоча схапiць цябе. I я хачу ўцячы ад гэтага наступу, ад гэтай "зялёнай злосьцi". Куды? У горад. У сталiцу. Там ёсьць вышэйшыя ўлады i яны мусяць спынiць гэты "разбой нямы", там высокiя дамы спыняць наступ "зялёнай злосьцi". Вусьцiн адразу запомнiў канцовую зваротку гэтага вершу i ўсюды дэклямаваў яе:

Там улады вышэйшыя ёсьць

спыняць гэты разбой нямы.

Там зялёную злосьць

затрымаюць высокiя дамы.

У Вяркеева была якраз Акулiна, i я памкнуўся быў пакiнуць iх адных, але Вяркееў затрымаў мяне i я - застаўся. Акулiна-ж - жывот у яе быў ужо надуты пасьпяшалася выйсьцi. Вяркееў прапанаваў мне паехаць разам з iм у Касьцюковiчы на настаўнiцкую канфэрэнцыю. Пазнаёмiшся з людзьмi. Прадстаўлю цябе начальству. Атрымаеш куды-небудзь у школу прызначэньне. Папрацуеш з год якi, адпачнеш, абабiшся трохi, а там i ў твой Менск. Думаю, усё-ткi ўцякаць табе нiкуды ня трэба. Куды табе гэтак сьпяшацца? Цi мо напiсаў што i сьпяшаешся здаць у друк?

Я нават абрадваўся прапанове Вяркеева паехаць на настаўнiцкую канфэрэнцыю i даў яму сваю згоду.

- Ну вось i добра. Старшыня дае каня i цялегу на зялезным хаду, засьмяяўся Вяркееў. - Выяжджаем рана. Дамовiлiся! Заходзь па мяне.

Да Касьцюковiчаў трыццаць пяць вёрст, i я падняўся досыць-такi рана. Зайшоў да Вяркеева - ён быў ужо сабраны.

"Цялега на зялезным хаду" чакала нас (учора Вяркееў нiчога не сказаў) на Пiлiпавым двары, гатовая да ад'езду. Значыць, Пiлiп павязе нас у Касцюковiчы. Ён ужо чакаў на нас. Забачыўшы нас, прывiтаўся:

- Добра, што не заспалiся. Валаводзiць ня будзем. Будзем запрагацца.

Пад павецьцю стаяў у хамуце стаеньнiк вараной масьцi. Дагледжаны, гладкi, аж блiшчыць, вiдаць, што стаiць на аўсе. На iм езьдзiць толькi начальства, уласна старшыня сельсавету.

"Цялега", ужо падмазаная, стаяла напагатове. На ёй сядзеньне на два чалавекi. Ззаду ў пiхцiры - свежаскошаная трава.

- Усё ўжо на мазi, - Пiлiп выцер рукi вехцем травы i кiнуў яго навотмаш. Сядайце, госьцейкi. Заедзем па "хазяiна".

"Сабака ўсё-ткi Вяркееў. Не сказаў, што з намi едзе старшыня сельсавету "хазяiн". Мог-бы, саскочыў-бы з "цялегi на зялезным хаду" i нiкуды-б не паехаў".

Калi выехаўшы на вулiцу я зiрнуў у бок Пiлiпавай хаты - у рашчыненае вакно, высунуўшыся да палавiны, глядзела Дуся. Усьмешлiвая, махала нам загарэлай па самы плячук рукой.

- Татка, вяртайцеся-ж хутчэй, - крычэла.

Невядома было, цi гэтая просьба была адрасавана толькi "татку", цi й нам. Напэўна, i нам. Я нiколi ня чуў, каб Дуся зьвярталася да свайго бацькi на "вы".

Ранiца пасьля ўчарашняга дажджу выдарылася росная, чыстая з туманам над рэчкай. З агародаў моцна тхне ўкропам, кмiнам, агуркамi, бульбоўнiкам. Хаты сьцiшна, адзiнока стаяць у сваёй дрымоце, як-бы пакiнутыя людзьмi. Пастух яшчэ не выганяў кароў. Як гэта хораша ўставаць рана, першым!

Спынiлiся перад новай хатай старшынi, лепшай у цэлай вёсцы, з вялiкiмi, сьветлымi вокнамi. Старшыня прывiтаўся, здавалася - толькi з Пiлiпам. Мая прысутнасьць яго нiколькi ня зьдзiвiла, значыцца, ён ужо ведаў, што i я буду. Бачу, яму недзе сесьцi, сядзеньне занятае намi. Яшчэ старшыня ня ўзьняўся на падножак, як я, асвабанiўшы для яго месца на сядзеньнi, сеў нiжэй, на мяшок з аўсом.

Рушылi, нарэшце, у дарогу. Конь, адгадаваны, выгуляны, панёс нас, не чакаючы Пiлiпавай прынукi. Ён бег, быццам рады быў, што вырваўся з стайнi. Пiлiп нат стрымлiваў яго, каб ня браў адразу гэтак прытка.

"Цялегу" нашу няшчадна кiдае на бакi, i старшыня з Вяркеевым, каб не звалiцца з сядзеньня, хапаюцца за ляскi. Мне-ж хоць-бы што - я сяджу ня так высока, мне мякка на аўсе. Маўчу, унураны, а яны (Вяркееў i старшыня былi для мяне сапраўды "яны") гавораць i гавораць, перастаюць, толькi, калi iх моцна кiдае на бакi. Заплюшчыўшы вочы, бачу Дусю ў вакне, усю залiтую ранiшнiм сонцам. Яно ўжо ўзышло i трымае Пiлiпаву хату, як у фокусе.

Праяжджаем Жаркi, вёску, дзе я некалi трымаў экзамен за тры клясы пачатковай школы. Калi гэта было? Здаецца даўно-даўно! А якая гэта была радасьць - вытрымаць першы ў тваiм жыцьцi экзамен! Быў такi-ж сонечны дзень, як i сёньня. Разам з сваiмi настаўнiкамi прыйшлi здаваць экзамен вучнi з суседнiх пачатковых школаў. Ня шмат iх было, хлопчыкаў i дзяўчатак, убраных пасьвяточнаму. Нашая настаўнiца, Мiхневiч, рыхтавала нас, як толькi магла - з усёй стараннасьцяй. У Жарках на экзаменах з усiх настаўнiкаў яна - самая маладая i самая прыгажэйшая. Нам здаецца, што яе й найбольш паважаюць здароўкаюцца з ёю, усьмiхаюцца ёй, прахаджваюцца з ёй пад ручку.

Пачынаюцца экзамены. Нас пасадзiлi ў вялiкай клясе групкамi, паводля школаў. Самая найменшая групка - наша. Адзiн з настаўнiкаў, з вусамi i з вiсючым на грудзёх гадзiньнiкам, дыктуе нам паволi, выразна. Дыктоўка - гэта што я люблю. Я не раблю пабеларуску памылак i дзеля гэтага не баюся дыктоўкi. Я баюся арытмэтыкi. Асаблiва задач. А выберуць-жа для экзамену ня самую лёгкую. Але нас выратуе наша настаўнiца. Калi будзе цяжкая задачка, яна ня ўцерпiць - падкiне нам яе разьвязку. I яна, баючыся, што мы ня ўправiмся, гэтак i зрабiла - падкiнула разьвязаньне, хоць задачка была не такая ўжо складная i мы рашылi яе самi.

Пасьля экзаменаў нам адразу-ж выпiсалi на гатовых блянках пасьведчаньне аб заканчэньнi трох клясаў. З якой радасьцяй я паказваў сваiм бацьком сваё пасьведчаньне пабеларуску!

На паўдарозе да Касьцюковiчаў нас сустрэла Машавое сваёй абезгалоўленай царквой. Якая яна цяпер брыдкая бяз купалаў i крыжоў! Тут я ўпершыню прычашчаўся, упяршыню быў у царкве. Прывозiла сюды мяне мая бабка. Мне тады было - ня помню колькi - можа якiх пяць-шэсьць год. Здалёк, калi мы яшчэ пад'яжджалi да Машавога, кiнулася нам на ўзгорку белая царква з запаленымi ўверсе ранiшнiм сонцам крыжамi. Заварожаны iмi, я не заўважыў, калi мы ўехалi ў сяло. Званы сваiм звонам запоўнiлi ўсю прастору i ўзбудзiлi ў мяне нешта незьяснёна-радаснае i адначасна ўзьнёсла-трывожнае - а як гэта я буду прычашчацца? Што гэта такое? Бабка мне тлумачыла ў хаце, але тады я, нажаль, яе ня слухаў. Прыежджыя людзi патокам уваходзiлi ў царкву, i бабця, узяўшы за руку, увяла мяне ў гэты паток i я з ёю i разам з усiмi ўзьнiмаўся па сходках усё вышэй i вышэй, аж пакуль не дайшлi да ўваходу ў царкву - шырокiх, рашчыненых дзьвярэй. Ужо за iмi я апынуўся ў нейкiм нязнаным мне царстве: усё наўкола блiшчыць золатам, з раськвечаных вокнаў струменiцца лагоднае сьвятло, блакiтна-шызая зварушлiвасьць, пахная дымнасьць кадзiльнiцы, сьвятар у нябескай рызе i побач яго - хлопчыкi. Недзе ззаду сьпеў - гэта, прашаптала мне бабця, сьпяваюць анёлы, я азiрнуўся, каб пабачыць iх, а на мяне - з самай вышнi, з купалу - глядзiць Багародзiца, строгая i ласкавая, i я заварожаны, стаю ў замiраньнi, ня ведаю, дзе я i што са мною робiцца.

"Цялега" узьехала на брук, задрыжэла, i я ачнуўся ад сваёй мройнасьцi. Але на мяне ўсё яшчэ не пераставалi глядзець у самае сэрца вочы Багародзiцы, падобныя - крый ты Божа - на Дусiны.

Гэта мы ўжо ў Касьцюковiчах. Старшыня пайшоў у райвыканком, а я з Вяркеевым на канфэрэнцыю ў Народны дом.

Увайшоўшы - з парогу - нам кiнуўся ў вочы прэзыдыюм на сцэне ў такiм вялiкiм складзе, быццам гэта быў прэзыдыюм партыйнага зьезду ў Крамлi, з той толькi розьнiцай, што ў iм сядзелi i жанчыны, прычым у пераважнай бальшынi. Што мяне асаблiва ўразiла - гэта наяўнасьць у прэзыдыюме ўпаўнаважанага. З трыбуны гаварыў сакратар райкому партыi.

Заля была перапоўненая i мы знайшлi сабе месца толькi ў першым радзе ад прэзыдыюму, перад самай трыбунай.

Сакратар райкому партыi гаварыў парасейску, што неяк не вязалася з аўдыторыяй, напоўненай беларускiмi настаўнiкамi, пераважна сялянскага паходжаньня, з якiх бальшыня ня прывыкла, а пасутнасьцi й ня ўмела добра гаварыць парасейску. Сакратар заклiкаў настаўнiкаў выхоўваць сваiх навучэнцаў у камунiстычным духу, прышчапляць iм камунiстычную мараль, гаварыў аб тэй ролi, якую адыгрывае настаўнiк у фармаваньнi новага савецкага чалавека. У сваiм празьмерна доўгiм дакладзе спынiўся ён i на мiжнародным палажэньнi, асаблiва кляймiў фашысцкую Нямеччыну пад правадырствам Гiтлера. Напасьледак выясьняў - хоць i ня зусiм выразна - пытаньне небясьпекi буржуазнага нацыяналiзму. Слухалi яго напружана-ўважлiва, але складвалася ўражаньне, што зьмест прамовы аўдыторыйяй ня ўспрыймаўся, аддавалася толькi належнае партыйнаму сакратару.

Пасьля кароткай паўзы, па дакладзе сакратара, канфэрэнцыя прыступiла да абмеркаваньня пытаньняў, што стаялi на парадку дня. Пачаўся разгляд пытаньня аб рэформе беларускага правапiсу, толькi што зацьверджанага ўрадавым дэкрэтам.

Дакладчык па гэтаму пытаньню, як выявiлася, ня надта кампэтэнтная асоба ў лiнгвiстыцы, усхваляў на ўсе лады новы беларускi правапiс, новую рэформу, у вынiку якой, на ягоную думку, беларуская мова атрымала сваё прыроднае гучаньне, вызвалiлася ад неўласьцiвых ёй формаў як у фанэтыцы, гэтак у марфалёгii i сынтаксысе, ачысьцiлася ад барбарызмаў, пераважна польскага паходжаньня, наблiзiлася да роднаснай ёй мовы - расейскай. Дакладчык абгрунтоўваў няпрыгоднасьць школьнай граматыкi Язэпа Лёсiка, гаварыў аб ейнай мэтадалягiчнай заганнасьцi, ейнай нацыяналiстычнай ськiраванасьцi, арыентацыi Лёсiка на польскую мову за кошт аддаленьня ад расейскай.

Калi-ж пасыпалiся канкрэтныя пытаньнi з боку настаўнiкаў, дакладчык у большасьцi быў ня ў стане на iх адказваць.

Старэйшы ўжо настаўнiк, з гладкай, аж да глянцу, загарэлай лысiнай, пытаўся ў дакладчыка, як быць цяпер з назоўнiкамi мужчынскага i жаночага роду ў родным склоне адзiночнага i множнага лiку, як пiсаць "аўса" цi аўсу", "народ" цi "народу", "хат" цi "хатаў", "дзяўчат" цi "дзяўчатаў".

У салi ўзьняўся рогат. Нехта праявiў сябе на ўвесь голас:

- Бач, чаго захацеў - давай яму "дзяўчатаў".

Iншыя пыталiся, чаму цяпер у месным склоне множнага лiку для назоўнiкаў мужчынскага i нiякага роду заменены ранейшы канчатак "ох-ёх" на "ах-ях"? У народнай-жа мове, у фальклёры, бытуе прыгожая форма "ох-ёх":

А ў палёх-палёх

ды быльнёг палёг.

Былi пытаньнi, чаму выкiдваецца мяккi знак памiж зычнымi "нн", чаму цяпер "большэвiк", а не "бальшавiк", як было дасюль.

Няяснасьць выклiкаў новы правапiс i ў пытаньнях, што тычылiся слоў замежнага паходжаньня. Узьнятых пытаньняў было такое мноства, што дакладчык ня ведаў, як яму выкручвацца. Нарэшце, яго зьбiлi з панталыку i ён пакiнуў трыбуну. На салi-ж настаўнiкi спрачалiся мiж сабой, нешта даводзiлi адзiн адному, аж пакуль старшыня канфэрэнцыi не пачаў званiць, заклiкаючы да парадку. Аднак старэйшы настаўнiк з блiскучай лысiнай усё ня сьцiхаў, кiдаў рэплiкi:

- Мусiм мы цяпер нашых вучняў перавучваць? Якая ета работа? Сёньня я гаварыў адно, а заўтра другое?

Старшыня пазванiў яшчэ мацней, абвесьцiў:

- Наступнае пытаньне - пытаньне падручнiкаў. Слова для дакладу мае таварыш Трахiмчык.

"Трахiмчык", рослы, тонкi, аднавокi (другое ў яго было пад чорным, выпуклым пятачком) - падыйшоў да трыбуны, касавурлiва зiрнуў перш у бок прэзыдыюму, потым паверх галоваў на салю. Расклаў свае паперы, пачаў:

- Уласна, я зачаплю тут праблему падручнiкаў не наогул, а праблему падручнiкаў беларускiх, дый то толькi праблему падручнiкаў па беларускай мове i лiтаратуры. Скажу адразу - тут у нас правал. Далiкатная справа. Падручнiкi ёсьць, але мы ня можам iмi карыстацца - яны зьнятыя з ужытку, забароненыя. Узяць хоць-бы для прыкладу Хрэстаматыю, якой мы дасюль карысталiся. У ёй зьмешчаныя творы, аўтары якiх цяпер арыштаваныя i абвiнавачваюцца ў буржуазным нацыяналiзьме. Значыцца, гэтым падручнiкам мы ня можам карыстацца. Трэба ствараць новы. А гэта доўгая песьня, пры тым справа ўскладняецца яшчэ й тым, каго ўключаць у новую Хрэстаматыю, хто з беларускiх пiсьменьнiкаў надзейна стабiльны, каб яго можна было браць бязь рызыкi, што ён заўтра не акажацца ворагам? Янка Купала i Якуб Колас цяпер ужо, здаецца, стабiльныя. Стабiльнымi дасюль былi Андрэй Александровiч, Чарот, Галавач. Але, глядзеце, трэба i iх выкiдваць. Практычна вось i выходзiць, што мы пазбаўленыя падручнiкаў па беларускай лiтаратуры. А як дысцыплiна, беларуская лiтаратура праграмай вымагаецца. Гэта-ж, побач мовы, адна з найгалоўнейшых дысцыплiнаў. Яе трэба выкладаць. А як? Я ня ведаю. Я пакiдаю гэтае пытаньне пад вашую развагу. З свайго боку я ўсё-ткi хацеў-бы прапанаваць такую iдэю: скласьцi, так-бы сказаць, рабочую групу з найбольш кампэтэнтных выкладчыкаў беларускай лiтаратуры i даручыць ёй больш дэтальна вывучыць праблему беларускiх падручнiкаў па лiтаратуры. Свае рэкамэндацыi група магла-б падаць у адпаведныя вышэйшыя iнстанцыi.

Голас: Рэкамэндацыi такой групы ня мелi-б нiякай вагi. Бо хто надзелiць яе патрэбнымi паўнамоцтвамi? Вы? Гэта заданьне ня нейкай нашай рабочай групы, а заданьне самога Наркамату асьветы БССР.

Другi голас: ...i НКВД.

Саля павярнулася - хто гэта сказаў?

- У такiм разе я здымаю сваю прапанову, - пасьпяшаўся заявiць "Трахiмчык". - Але ясна адно - падручнiкаў няма. I выглядае, што гэтую праблему выкладчыкi беларускай лiтаратуры змушаныя вырашаць самi.

Голас упаўнаважанага: Выбачайце, ня самi! Прашу слова.

"Трахiмчык" хутка закруглiўся i, не паказваючы выгляду, што пакрыўджаны, хуценька адыйшоўся ад трыбуны i сеў на сваё месца ў прэзыдыюме.

Упаўнаважаны крэгляй выкацiўся з-за стала да трыбуны i неспадзявана загаварыў на чыстай беларускай мове.

- Таварышы, мы ня можам пусьцiць на самацёк справу беларускiх падручнiкаў. Мы ня можам ствараць падручнiкаў "самi". Справа дапаможнiкаў па беларускай лiтаратуры не такая простая. Лiтаратура - дысцыплiна iдэялягiчная, магутны сродак у выхаваньнi маладога пакаленьня i нам не абыякава, на якiх узорах прыгожага пiсьменства мы будзем узгадоўваць школьнiка. Нявыразныя ў iдэялягiчным сэньсе творы мы не бярэм на ўзбраеньне. Варожыя iдэялягiчна нам творы мы катэгарычна адкiдаем. Нажаль, у Хрэстаматыю па беларускай лiтаратуры трапiлi творы iдэялягiчна заганныя, а то й проста iдэялягiчна шкодныя, кантррэвалюцыйныя. Аўтары гэтых твораў - носьбiты няпрыймальнай намi iдэялёгii i, зразумела, iм ня месца ня толькi ў Хрэстаматыi, але i ў нашым савецкiм грамадстве.

- Тут нехта кiўнуў у бок НКВД - а што-ж вы думаеце, НКВД - гэта так сабе, для фасону? Патое-ж яно i НКВД, каб дбаць пра бясьпеку нашага грамадства. На ягоным абавязку - калi паўстане такая неабходнасьць - iзаляваць шкодны элемэнт ад рэшты грамадства. Iзаляваць часова, на пэўны час, або й назаўсёды, у залежнасьцi ад сацыяльных паводзiнаў гэтага элемэнту. Што тычыцца беларускiх пiсьменьнiкаў, дык не захаваю - у дачыненьнi да iх паўстала неабходнасьць прыняць захады ў кiрунку ачышчэньня iхных шэрагаў ад варожага, кантррэвалюцыйнага ахвосьця. Вось чым тлумачацца, дарагiя сябры, прабелы ў Хрэстаматыi i ў iншых дапаможнiках, пра якiя вы тут гаворыце. Але я магу запэўнiць вас - падручнiкi будуць. Над складаньнем iх нашыя навукоўцы ўжо працуюць i вы хутка падручнiкi атрымаеце. Ад вас патрабуецца толькi цярпеньне i зразуменьне справы. Да выхаду новых, перагледжаных падручнiкаў, у вас ёсьць у наяўнасьцi дастатковая колькасьць матэрыялаў па беларускай лiтаратуры i такiм парадкам у вас ёсьць поўная магчымасьць праводзiць нармальныя заняткi ў гэтай галiне. Як мне здаецца, вы занадта драматызуеце сытуацыю. Сярод вас, бачу, пануе нейкае незадаваленьне нашай палiтыкай у галiне беларускай мовы i лiтаратуры. Вам, бачу, незразумела, чым выклiкана гэтая палiтыка. Скажу адкрыта - яна выклiканая небясьпекай нацыяналiзму ў Беларусi. Беларускiя нацыяналiсты, пад выглядам беларусызацыi, ажыцьцяўлялi палiтыку адзьдзяленьня, сэпарацыi ад Саюзу, iшлi курсам поўнай незалежнасьцi Беларусi. Перасьледуючы такую мэту, беларускiя нацыяналiсты асаблiвы нацiск клалi на мову i лiтаратуру. Узьнiклi школьныя граматыкi розных лёсiкаў, Хрэстаматыi-чытанкi розных чаржынскiх, падручнiкi па гiсторыi лiтаратуры розных гарэцкiх i г.д. Падключалiся-ж сюды, канешне, i беларускiя паэты i пiсьменьнiкi. Вось якраз цяпер мы iх i адключаем. Прашу зразумець гэта.

Упаўнаважаны з выглядам задаволенасьцi сваiм выступленьнем сеў на сваё месца. Старшыня прэзыдыюму нешта перагаварыў з iм i, узьняўшыся над сталом, абвесьцiў перапынак на абед.

Але мне было не да абеду. Настрой мой папсаваўся. Чаго я прыехаў на гэтую канфэрэнцыю? Мне было-б лягчэй, каб я ня чуў усяго таго, што на ёй гаварылася. Упаўнаважаны наганяў страх. У ролi "культурнага" шэфа ўстановы, у якой ён служыць, ён паказаўся мне агiдным i небясьпечным.

- Ну чаго спахмурнеў? Давай прадстаўлю цябе нашаму райано, - падганяў мяне Вяркееў. - Пайшлi!

Райано, сярэднiх гадоў чалавек, прывiтаўся са мною вельмi ветлiва, прыязна, як з сваiм даўнiм i добрым знаёмым, увесь твар яго свьяцiўся дабрынёй i гатовасьцяй аказаць мне любую паслугу.

Дамовiлiся разам пайсьцi на абед. Сталовая была ўжо перапоўненая наведвальнiкамi, пераважна настаўнiкамi з канфэрэнцыi. Селi за стол. Адна з афiцыянтак, заўважыўшы за нашым сталом райано, хутка падскочыла да нас, вiдаць, райано тут сталы госьць. Афiцыянтка, прыгожая, з надраенымi валасамi бляндынка, у добра скроеным па ёй убраньнi, запыталася, што-б мы хацелi заказаць.

Вяркееў, пераглянуўшыся з райано, папрасiў па сто грам на кожнага. Хутка прабегшы вачыма "меню", замовiў для нас траiх усё, што там было.

Мы ўжо выпiлi па сто, а закусваць яшчэ ня было чым. Гарэлка ўзяла мяне адразу, i я баяўся, што зраблю на райано дрэннае ўражаньне. Хоць нашто ён мне? Я ў яго ня буду працаваць. Чую як праз сон - Вяркееў хвалiць мяне на ўсе лады. Даходзiць да мяне, што ў нашым раёне шмат вакантных месцаў, у тым лiку - у самiх Касьцюковiчах. Райано нагвалт патрэбны настаўнiкi. Райано, перапынiўшы гутарку з Вяркеевым, пачаў знаёмiцца са мною, зьвяртацца да мяне з рознымi пытаньнямi.

Перарваў нашую гутарку ўпаўнаважаны. Вынырнуўшы адкульсьцi з настаўнiцкага тлуму, ён парукаўся з кожным з нас - у тым лiку i са мной - i сеў за нашым сталом памiж райано i мною.

- Таварыш райано, ты сёньня ня выступаў. Цi яшчэ выступiш? - нi то сур'ёзна, нi то жартам спытаўся ўпаўнаважаны.

- Пабачу.

- Хацеў-бы я "пабачыць".

- Вот ты перашкаджаеш. Бяру во маладога чалавека. Да зарэзу патрэбны людзi. Пазнаёмся!

- Я ўжо меў гонар пазнаёмiцца. Бярэш, кажаш? Таварыш-жа (упаўнаважаны зiрнуў на мяне), здаецца, зьбiраецца канчаць навуку, а не настаўнiчаць.

- Гэта-ж не твая справа, а "таварыша".

- Чаму ты так думаеш, што не мая? А можа й мая. Дарэчы, як ты, райано, ацэньваеш выступленьне Трахiмчыка?

Райано нешта хацеў адказаць, але якраз у гэты момант зьявiлася афiцыянтка з падносам i хутка пачала згружаць на стол усё, што прадугледжана меню, уключна з дэсэртам - кампотам у кубачках. Вяркееў тут-жа папрасiў афiцыянтку "прытарабанiць" меню i для "таварыша" (нашага ўпаўнаважанага). "На аднэй назе, - загадаў ён ёй, - i - графiнчык са стаканчыкамi". Сапраўды, усё гэта хутка было ўжо на стале i Вяркееў скамандваў - "як належыцца, прыкласьцiся". Не хацеў "прыкладвацца" толькi я, i райано адразу-ж з дакорам:

- Ну дык гэта што-ж, браток, я, можна сказаць, узяў ужо цябе на работу, а ты ня хочаш да нас прыхiнуцца. Шмат ня можаш - разумею, але яшчэ па аднэй мусiш.

Я паддаўся, i мы выпiлi "па аднэй". Пачалi есьцi. Упаўнаважаны атрымаў сваё "меню" таксама. Еў сьпяшаючыся, i скончыў раней за ўсiх.

- Дык ты, райано, не адказаў яшчэ на маё пытанне.

- А я ўжо й забыўся, на якое.

- Ды пра выступленьне Трахiмчыка. Нешта ён ня ў той бок глядзiць.

- А ты куды хочаш каб ён глядзеў?

- Я бяз жартаў, райано - ты мусiў-бы зарэагаваць. Трахiмчык пасутнасьцi гне кантррэвалюцыю. Ты ня бачыш гэтага? Як ты мог дапусьцiць такога чалавека да трыбуны?

- Ён найбольш кампэтэнтны ў лiтаратуры. Ты, канешне, - самы кампэтэнтны i ты пабiў яго. Чаго ты хочаш яшчэ ад яго? Ён нiчога дрэннага ня меў на ўвазе. Зрэшты, я выступлю па абедзе i ўсё выраўную. Ня турбуйся!

Райано перайшоў да мяне:

- Я даю вам (ён пачаў зьвяртацца да мяне на "вы") месца ў самiх Касьцюковiчах, у дзесяцiгодцы - выкладаць беларускую мову i лiтаратуру. Згода?

Я ня ведаю, што яму адказаць. Упаўнаважаны насьцярожыўся - слухае.

- Найлепшая ў раёне дзесяцiгодка. Настаўнiцкi калектыў iдэальны. Папрацуеце год, пабачыце: спадабаецца - застанецеся, не - паедзеце ў свой Мiнск.

- Райано, ня Мiнск, а Менск. Беларускiя нацыяналiсты, "нацдэмы", ня любяць "Мiнску".

- Дык ён-жа не нацдэм!

I ўжо да мяне:

- Ну дык i як? Заўтра i аформлю. Выпiшу прызначэньне.

- Райано, не сьпяшайся гэтак! - уставiў сваё ўпаўнаважаны.

У душы я кляну сябе, што не магу разгаварыцца з райано, не магу даць яму канкрэтнага адказу. Мяне прыгнятае прысутнасьць упаўнаважанага. Я хацеў-бы прыняць прапанову райано, такую спакусьлiвую. Прапанова райано ўзвышае мяне, я вырастаю ў сваiх собскiх вачох, я ўяўляю нават, як быў-бы задаволены мой бацька маёй пасадай выкладчыка ў раённай дзесяцiгодцы, як зайздросьцiлi-б мне ў Мокрым. Але я не люблю Касьцюковiчаў. Я ня ведаю iх. Мне яны чужыя. Мне трэба ехаць у Менск - гэта мая наканаванасьць. Я не магу ня ехаць туды. Я мушу спраўдзiць сябе, ня важна як - мне важна дайсьцi да свайго канца, спраўдзiцца. I таму я не магу нiчога сказаць райано. Ён глядзiць на мяне сваiмi добрымi вачыма i магчыма - дапушчаю - разумее, чаму я маўчу. А калi не разумее? Тады я трачу сябе ў ягоных вачох. Ён можа падумаць - хутчэй за ўсё - што я проста ня сур'ёзны чалавек, ня варты ягонай увагi. Не паверыць i Вяркееву: "перахвалiў, я нiчога ня бачу ў iм".

Вяркееў, бачу, незадаволены мной: дзе падзелася мая вынаходлiвасьць, спантаннасьць, мой досьцiп, нарэшце, мая культура, эрудыцыя?

I Вяркееў ратуе сытуацыю:

- Райано, мы заўтра зойдзем да цябе ў канцылярыю. Добра?

- Чакаю. Чакаю. Абавязкова.

Вяркееў заплацiў за ўсiх нас, i мы вылезьлi з-за стала, ладна захмялеўшыя. Упаўнаважаны, разьвiтваючыся, сказаў райано, што ён прыйдзе на ягонае выступленьне. Падаў руку Вяркееву, у мой бок толькi кiўнуў галавой, кiдка зiрнуўшы мне пад ногi.

Вяркееву я сказаў, што на канфэфэнцыi ня буду, пайду пахаджу па мястэчку, нанач прыду ў наш нумар.

Па мястэчку я не хадзiў, адразу пайшоў у нумар. Пакiнуў - каб мяне ня шукалi - пiсульку, што я пайшоў дамоў. Я не хачу заставацца тут нанач. Няцiкава. Самотна. Да таго-ж - я ведаю - Вяркееў прывядзе якую-небудзь з настаўнiцаў i што я мушу тады рабiць? Не хачу iсьцi i да райано. Працаваць у Касьцюковiчах, азначае - быць на вачох упаўнаважанага. Мая пуцявiна ўжо вызначана i трэба iсьцi па ёй.

Да цёмнага я буду ўжо ў Мокрым. Хацеў быў зайсьцi да Пiлiпа ў Дом калгасьнiка, сказаць i яму, што я iду, але перадумаў - не пайшоў да яго. У мяне ўзьнялася сiла - бегчы ў Мокрае. Хутчэй у Мокрае! Я ня раз хадзiў з Мокрага ў Касьцюковiчы - туды i назад у той-жа самы дзень. Разам семдзесят вярстоў. Яшчэ, купiўшы што, нясеш нешта i за сьпiною.

Выйшаўшы з мястэчка, я зьняў свае бацiнкi i - басанож - пусьцiўся ў дарогу. Праз вёскi ня йду - мiнаю iх. Нашто, каб мяне бачыў нехта на вулiцы босым? I толькi мiнуўшы вёску зноў узыходзiў на дарогу. Качуся - калi дарога йдзе на спад, iду павальней - калi яна ўзьнiмаецца. Ня надта разглядаюся - у мяне мала часу. Сустракаю зрэдку калгасныя абозы - вязуць на станцыю здаваць дзяржаве нарыхтоўкi: сена, маладую бульбу, дровы. На багнiстых мясцох бачу загрузлыя вазы, паламаныя восi, дугi, ськiнутыя каткi. Найбольш уражваюць укачаныя ў багну конi - яны такiя мiзэрныя, i, гледзячы на iх, заходзiцца ад жалю сэрца. У паветры вiсiць лаянка - у печань, у Бога, у Сталiна. Добрай вупражы няма, усё пянковае i яно хутка зношваецца, рвецца. Як гэта мне ўсё знаёма! Колькi разоў я загразаў вось гэтак, як яны. Я загразаю i цяпер, толькi ў нечым iншым.

Мiнаю маё Машавое. Сонца ўжо садзiцца. Ягоныя праменьнi - ужо рэдкiя, але агнiстыя - дастаюць, як штыхамi, на ўзгорку царкву i, адбiтыя ёю, паламаныя, гаснуць. Хоць крыжоў на царкве i няма, але ў маiм уяўленьнi яны ўсё гараць, як i тады, калi я глядзеў на iх, едучы з бабцяй на споведзь. Здаецца, варта толькi мне зноў глянуць на купалы, як яны, зiхатлiвыя, брызнуць на мяне сваiм золатам.

Наблiжаюся да маiх Жаркоў - там-сям у хатах ужо хлiпаюць агнi - слабыя, нясьмелыя, мiгцяць употайку, затуленыя ў куткох.

Да Мокрага засталося тры вярсты. Ня ведаю, чаму пры наблiжэньнi хвалююся i яшчэ больш сьпяшаюся. Пад наплывам пачуцьця трачу здольнасьць думаць.

Уважоджу ў Мокрае. Не, я не пайду вулiцай. Пайду агародамi паўз рэчку. Нашто мне з кiм сустракацца? Паўз рэчку цiха стаяць, стаiўшыся ў вечаровай цiшынi, хмызьнякi. Нагрэтая за дзень трава, дыхае нечым п'янкiм, духмяным, войстра пахным. Вось я ўжо й дайшоў, куды йшоў. Бачу - у iхным заднiм вакенцы агеньчык. Узыходжу на iхны агарод, з агароду - у сенцы. Бяруся за клямку адчыняю дзьверы ў хату: яны сядзяць за сталом. Вячэраюць. Кiнуўшы лыжку на стол, Хiма бяжыць да парогу, мне насустрач:

- Што такое? Прыехалi ўжо? А мой стары?

- Застаўся... Я толькi адзiн.

- Прыехаў на чым?

- Прыбег...

- Прыбег?

- Напрўду.

- Занудзiўся цi што? Ах, якi-ж ты бяглiвы! Хадзi, даражэнькi, за стол. Павячэраем разам. Згаладаўся-ж за дарогу, нябось.

Садзiць мяне за стол. Дае лыжку. I мы трох сiляем з аднэй мiскi кулеш, гарачы i густы, запраўлены скваркамi.

Пры сьвятле ў Дусi зораць вочы, сьвецяцца нейкiм асаблiвым бляскам. Глядзiць на мяне - гаворыць са мною вачыма. Я сiляю кулеш няўпэўнена i нязграбна. Яна ўсьмiхаецца, калi з мае лыжкi капае на стол кулеш. Гаворыць:

- Ты ня ўмееш есьцi нашага куляшу.

Забраўшы з грудзей косы, закiдвае iх за плечы, зьлёгку дакранаецца левай рукой лёкану, што зьвiсае ў яе над вухам. Яна неспакойная. Уражаная маiм прыходам.

- Цябе там нечым угнявiлi, што так прыбег? - пытаецца Хiма. - Гэта-ж ня так сабе прычгаў? Мой стары нiчога табе не казаў? Калi прыедзе?

Вылезла з-за стала:

- Ад куляшу па целяшу. Ды куляшом я вас не накармлю. Дастану яшчэ чаго.

Выйшла ў сенцы. У нейкiм сполаху Дуся зiрнула на мяне, вiдаць, таму што мы засталiся з ёю адны. Але вярнулася з сянец Хiма з палiваным гаршком у руках. Паставiла на стол. Пачала калупаць з яго на iсподак залiты маслам сыр.

Дуся бярэ рукамi з iсподку драбочкi сыру, дае мне, кладзе сабе ў рот, сьмяючыся. Мне падабаецца, як гэта яна робiць. Яна пачувае сябе ўжо больш свабодна, натуральна. Я любуюся ейнымi загарэлымi, зграбнымi рукамi, адкрытай, прыгожай шыяй. Лёгкую, тонкую балахонку на ейных грудзёх ледзь прыкметна пораць два кукiшы ейнай сарамлiвасьцi. Я не гляджу на iх - грэх.

Ззаду нас, у вакне, спалыхнула трывожным сьвятлом зарнiца. Хiма, перахрысьцiўшыся, пачала зачыняць вокны - будзе навальнiца. Нездарма-ж так парыла.

- Масеевiч, заставайся ў нас нанач. Нам боязна адным.

Падыйшла да вакна. Адчынiла. Зiрнула на ўсе бакi:

- Сунецца цёмная туча - агонь у чэраве. Цi не на бяду якую, крый ты, Божа! Застанься. Начуй у нас!

- Але я мушу йсьцi. Мне трэба зьбiрацца.

- Ты ня хочаш у нас заставацца? - спыталася Дуся. - Я не пайшла-б - баюся грому. Хочаш дамоў?

- Так, дамоў. I - не дамоў.

- Ды што ета ты гаворыш, Масеевiч? Бог з табой, а куды-ж? - устрывожылася Хiма.

- Мне трэба зьбiрацца, зьбiрацца... у дарогу.

- Не манi. У якую дарогу? Гэта табе надаела ў нас i цябе цягне туды назад, у горад, - ня верыць мне Хiма. - От ня дуры галавы, чалавеча. Хочаш Дусю напужаць? Куды ты пойдзеш процi ночы? Заставайся, кажу!

Дуся глядзiць на мяне - што я скажу? Я вылажу з-за стала. Вылазiць за мною i Дуся.

У вокнах зноў, як у сударгах, закалацiлася зарнiца. Хiма ледзьве пасьпела перахрысьцiцца. Яна выкруцiла ў лямпе кнот i лямпа згасла. "Нельга, каб гарэла сьвятло ў гразу".

Я стаю ўжо ля парогу, гатовы выйсьцi. Вокны ўсё часьцей асьляпляюцца блiскавiцай i ў прамежках гэтага асьляпленьня я ўлаўлiваю постаць Дусi ў белай балахонцы. Пад дзьвярыма азваўся кот - просiцца ў хату.

- I ён чуе небясьпеку. Уцякае. Бяжыць да людзей. Баiцца застацца на двары, - цiха, амаль шэптам, гаворыць Хiма.

За хатай, над рэчкай, ударыў гром i рэха пакацiлася па ўсiм навакольлi. Яшчэ i яшчэ. Раз за разам. Загуркатаў. Яшчэ лупянуў.

- Пэўна, вярбу над мостам цяў, - прашаптала Хiма.

Зашумеў дождж i сьцiхнуў гром. Ды нечакана лупянуў зноў у самы вугал i сiняя кацелка пакацiлася па двары.

Дуся кiнулася за полаг на свой ложак.

- Крый ты Божа, а я й забылася юшку зачынiць - яшчэ ўляцiць у комiн. Ня стой i ты ля парогу. Iдзi супакой Дусю - насьмерць перапужалася.

Я адхiнуў полаг - Дуся ляжала, накрыўшыся з галавой.

- Баiшся грому?

- Каб у хаце быў бацька, я не баялася-б. Як гром, я тулюся да яго i хоць дрыжу ўся, але ў ягоных руках супакойваюся.

Яна ськiнула з сябе дзяругу i гатовая была ўзьняцца, як гакнуў, здаецца ў самую хату - гром. Учэпiстая, прыклеiлася да мяне. Калоцiцца. I толькi калi я дакрануўся яе шчакi сваёю, яна супакоiлася, сьцiхла.

- Ты цяпер, як у бацькi.

Маўчыць.

- Не баiсься?

Пацалавала.

Дождж абкладваў сваiм шамаценьнем хату, лагодны i сьцiшны, закладваў вушы, суцяшаў. Гром ужо не парушаў гэтай сьцiшнасьцi. Толькi дзесьцi далёка - ужо за Вараноўкай - зрэдку чуваць было ягонае вуркатаньне.

- Ты ўжо цяпер ня пойдзеш ад нас? Застанесься ў нас? Мая мацi ня пусьцiць цябе.

- А ты пусьцiш?

- Я таксама ня пушчу цябе. Змокнеш.

- А калi дождж перастане, магу я пайсьцi?

- Дождж будзе йсьцi. Хiба табе дрэнна ў нас?

Але дождж усё-ткi ўшчук, i я пайшоў. Адарваўся. Я баяўся пераступiць тую скрайнюю мяжу, да якой я так наблiзiўся. Дуся - нясьведамае дзеўчанё, але ўжо абуджанае i гатовае на нешта ёй дасюль няведамае, прынадна неадчэпнае. Я мушу пайсьцi ад яе, як найхутчэй, каб ня выклiкаць у яе, абуджанай, яшчэ болей згубнай для яе жарсьцi. Я не хачу, каб на гэтым усё i скончылася.

Заўтра я скажу бацьком, што еду. Я сваё тут адбыў. Сягоньня серада i да суботы яшчэ будзе ў мацi час сабраць мяне ў дарогу. Надыйшоў час мне выбiрацца i нiкуды больш, як толькi ў Менск. Я не магу не вярнуцца туды. Усё маё там. Я ведаю - бацькi ўжо ня будуць болей пярэчыць - яны здалiся. зьмiрылiся з тым, што няўхiльна.

Я ляжу ў сенцах у пасьцелi i ў думках разьвiтваюся з усiмi i ўсiм, таксама i з Дусяй. Калi я ўжо заснуў, мярэшчыўся Пiлiп з сваiм канём, грукацела "цялега на зялезным хаду" з Вяркеевым на ёй.

Ранiцою я i аб'явiў за сталом пры сьнеданьнi аб сваiм жаданьнi адправiцца на станцыю ў суботу. Хоць гэта й ня было вялiкай неспадзеўкай для бацькоў, пастанова мая паехаць у гэтую суботу прыбiла iх. Мацi вылезла з-за стала i пачала бразгацець начыньнем у загнетку - гэта яна ад усхваляванасьцi i жалю i каб не паказаць сваiх вачэй, поўных сьлязьмi. Засмучаная, сястра сказала, што яна папросiць у брыгадзiра каня i адвязе мяне на станцыю. Бацька моўчкi зьбiраўся на працу, усё на тую-ж - касiць. Мацi таксама мусiла iсьцi на працу. Я заставаўся ў хаце адзiн i мяне мучыла нейкая вiна, няўсьведамленая i дзеля гэтага яшчэ больш датклiвая. Адсюль можа i тая мiтусянiна, што завалодала маёй душой i адбiрае ў мяне здольнасьць ясна бачыць рэчы. Выходжу з хаты, iду да Вяркеева - можа ўжо вярнуўся з Касьцюковiчаў. Гляджу - на Вяркеевай школьнай дзялянцы, зарослай пустазельлем, полiць Акулiна. Седзячы. Ад жывата-бэбаха ня можа зьгiнацца. Пытаюся, цi ёсьць ён. Незадаволена адказае, што яшчэ сьпiць, але што я магу зайсьцi.

Заходжу.

- Ну дык чаго гэта ты зьбег? - замест, каб адказаць на маё прывiтаньне пытаецца ў мяне Вяркееў, злазячы з ложку. - Ты мне напсаваў. Перад нашым райано я размаляваў цябе ў самыя прывабныя фарбы. Той думаў, што ты й сапраўды тое, што трэба яму, а ты г... скажу я табе. Райано чакаў нас, гатовы быў выпiсаць табе прызначэньне ў дзесяцiгодку, а ты й носу свайго, паскуднага, не паказаў. Ня годна гэтак, браток. Я страцiў на табе шмат. Якая цябе дрыстачка пагнала? Я й дзеўку ўжо для цябе знайшоў - на канфэрэнцыi iх хапала - а ты, пся крэў, зьбег.

- Слухай, я прыйшоў разьвiтацца з табою. Я еду.

- Твая справа, - памаўчаўшы, адказаў Вяркееў.

Пачаў надзявацца, зiрнуў у вакно i, пабачыўшы Акулiну, паскардзiўся:

- Нiяк не разьвяжуся з ёй. Хацеў, каб ськiнула, дык дзе там. Спаймала. Ну, але я не пра гэта. Кажаш - едзеш. Адгаварваць ня буду. Кацi! Я спраўлю табе й праводзiны. А як-жа? Ёсьць паўлiтра. Бачыш - i цэлая кашолка правiянту прыпёрла мая ненаглядная (Вяркееў паказаў на кошык, што стаяў на стале, накрыты рушнiком). Дзень бачыш якi цудоўны! Пойдзем на сасновыя шышкi, на чабор, у сасьнячок. Сьпяку яешню ў твой гонар, вып'ем i забудзем пра нашых акулiн.

На невялiкай воддалi ад школы стаяў, уласна, не "сасьнячок", а прыгожы бор з стагоднiмi гонкiмi соснамi, i мы пайшлi туды. Я нават быў рады пайсьцi туды. Цi пабуду яшчэ калi ў iм? Гэта - месца маiх адзiнотных блуканьняў. Прыгадалiся некалi складзеныя ў гэтым бары радкi:

Са спакоем адвечных палян,

добры дзень, мой зялёны бор.

Я прыйшоў на твой мяккi дыван,

на густы i пахучы чабор.

Захавай ты ад сьпёкi мяне,

дай напiцца з крынiцы вады.

Мая стома тады прамiне,

харашэй стане сэрцу тады.

Вяркееў у посьпеху сабраў у грудок сухiя з шышкамi сасновыя галiнкi i не пасьпеў ткнуць у iх сярнiчку, як яны дзьмухнулi полымем, узьняўшы ўгору агнiстыя трэскi. Грудок хутка прагарэў да дна i на ягоных спапялелых вуглёх Вяркееў паставiў патэльню з разьбiтымi на ёй жаўткамi-вочкамi. Нарэзаў з бохану ськiбак, расклаў iх на распасьцёртым белым настольнiку, дастаў з кашолкi соль, агуркi, вiдэльцы i паставiў дзьве шклянкi. У iх ён разьлiў свайго паўлiтра.

- А тымчасам i цалкавуха ўжо гатова - сьпяклася. Ну дык, браце, за тваё!

Узьняў шклянку i дзынкнуў аб маю.

- Праводжу цябе ў тваю дарогу, якой-бы яна нi была. Трымайся! Гартуйся ў бядзе! Весялiся ў шчасьцi! Я табе ня вораг. Наадварот! Дык дзёрнем, браток!

Гарэлка ўзяла сваё. Вяркееў яшчэ ня сьнедаў i ўзяўся за "цалкавуху" не на жарт: жэр, як у прорву. Мне не хацелася напачатку паганiць душу гарэлкай, але калi яна разьлiлася гарачай хваляй па ўсяму целу, мне стала добра, i тая трывога, што была запанавала мною, зьмянiлася цяпер утульнасьцяй, лагодным спакоем i прыемнай цяплынёй. Есьцi я не хацеў, закусiў толькi маласольным агурком з хлебам. Вяркееў адзiн апустошыў Акулiнiну кашолку.

Палянка, на якой мы разьмесьцiлiся, i якую абступалi выносiстыя сосны, выглядала цяпер, пазалочаная ранiшнiм сонцам, як нейкi алтар з соснамi-сьвечкамi.

- Малiся! Ты-ж эстэт! - адкiнуўшыся на мох, нi то сур'ёзна, нi то зьдзеклiва зьвярнуўся да мяне Вяркееў. - Такога мо болей ня ўбачыш.

У мяне варухнулася да яго няпрыязнь. Я блiзу ненавiдзеў яго, гледзячы як ён, лежачы, травiнкай калупаў у сваiх зрыжэлых зубах. Ды хутка мая нянавiсьць да Вяркеева перайшла ў рашчуленасьць, у жаласьць да сябе самога. Я ледзьве стрымлiваў сябе ад нэрвовага струсу. Ацiхласьць наступiла толькi тады, калi ў душы выступiлi сьлёзы. Я не хаваўся ад Вяркеева, хацеў чамусьцi, каб ён бачыў маю неўтаймаванасьць, але той, ня доўга думаючы, пачаў мяне сячы:

- Разьвесiў нюнi. Хочаш, каб цябе нехта пагладзiў па галоўцы. Не, браце, спагады няма на зямлi i на яе не спадзявайся. Бяры жыцьцё ў рукi сам, як быка за рогi, калi можаш. Але, бачу, ты ня можаш. Прырода такiх плаксаў, як ты, ня любiць. Прыроду трэба браць. Тады яна будзе твая. А ты ад яе нiчога не бярэш, ня ўзяў i едзеш во, засьмяглы i сухавейны. Ды я не хачу цябе квялiць. Я раджу табе быць цьвярозым, тады будзе i табе i iншым лепей. Тыя iншыя будуць бачыць у табе чалавека, а не сьлiмазару. Ты нейкi затуманены, нявыразны. I гора табе, нявыразнаму i затуманенаму.

Iншым разам я мог-бы абурыцца на Вяркеева, але цяпер, слухаючы яго, я прызнаваў, што ён гаворыць праўду i ад гэтага мне станавiлася яшчэ цяжэй, душэўная мiтусянiна не давала мне супакою.

- Паглядзi, чым ты жывеш? Нiчым! Вершамi? Але гэта пустое. Яшчэ каб пiсаў парасейску. Бачу, як у тое сiло i ў Менск ты едзеш дзеля тых сваiх вершаў. Дзеля нечага эфэмернага ты ахвяруеш сабою. Скажу табе праўду - мне шкада тваiх бацькоў. Ты мог-бы ашчасьлiвiць iх, а не ўбiваць iх. Яны ўклалi сябе ў цябе, спадзяючыся на цябе. А таго хiба яны ня ведаюць, што для iх ты - толькi няшчасьце. Яны мо й шкадуюць цябе дзеля таго, што ты - нягеглы. Выбачай, што я выварачваю цябе, як тыя штаны навыварат. Выварачваю, каб ты бачыў, якi ты. Я табе нi сват i нi брат i не мая справа цябе вучыць. От здурэў, дык i гавару. Я ад цябе нiчога не хаваю. I ты ня крыўдуй. Скажу больш - на разьвiтаньне з табою: я на тваiм месцы не варочаўся-б у Менск. Упаўнаважаны нiчога такога мне не сказаў - я для яго не таварыш. I цябе я не хачу настрашыць. Але я крутнуў-бы куды-небудзь на бок, а не паехаў-бы ў тваю пастку - Менск. Твой бацька (я люблю твайго старога) прасiў мяне пагаварыць з табою, дык я вось i гавару. Але цябе, як вiдаць, не пераробiш. Сьлiмазара i застаецца сьлiмазарай. Як ты не адзьдзёр Агапкi, што налазiла на цябе, дык якi ты ў прыродзе чалавек. Ты недзе вонках гэтай прыроды. Я знарок гавару груба, аголена, каб ты ўясьнiў, што трэба трымацца законаў прыроды, а не парушаць iх, што жыцьцё - суровая рэч, але ў гэтай суровасьцi яно прывабнае. Але толькi тады, калi ты сам суровы настолькi, каб падпарадкаваць яго сабе. Жыцьцё прывабнае, калi ты бярэш яго. Ты не бярэш! I мо калi-небудзь жыцьцё перакуе цябе, хоць мне штосьцi ў гэта ня верыцца. Такiх, як ты, не перакуеш - адразу, без супрацiву паддасiся молату, як сьлюнька. I ня будзе чаго гартаваць. З перакоўкi атрымаецца дрэнь. Загартаванай сталi не атрымаецца. Ведаеш закон супрацiўленьня мэталаў?

- Можа-б ты спынiўся, нарэшце? Табе - каб перакаваць! Учынiць гвалт! Я не хачу твайго гвалту! Пакiнь мяне такiм, якiм я ёсць! Пакiнь мяне наогул! Ня вучы!

- Глядзi ты - паказаў сябе! Ня думаў! Нейкi рэзiстанс у цябе ўсё-ткi ёсьць. А я думаў - ты абсалютна безнадзейны. Маладзец!

Я ня мог больш цярпець насьмешак Вяркеева i, падзякаваўшы за праводзiны, пачаў разьвiтвацца з iм. Разьвiтаўшыся, ён пайшоў ад мяне рашуча, нi разу не азiрнуўшыся.

Дахаты я не пайшоў, павярнуў да нашага Махавога балота, зарослага багуном. Я хацеў яшчэ пабыць у лесе, адумацца, сьцiшыцца, прыслухацца да сябе. З аднаго боку Махавога рос беразьняк, яго называлi ў нас чорналесьсем. Тут усе бярозы глушкi. Калi патрэш iхны лiст аб лiст, белай мукi не пакажыцца, венiкi з гэтых бяроз нядобрыя.

На другiм баку балота, на выхадзе да поля, расьлi ўжо прыгожыя, белыя бярозы, курчавыя, з гнуткiм вецьцем i мяккiмi лiсточкамi. З iх я вязаў некалi венiкi, злучаў iх у пары, чапляў на шыю каню i з iмi ехаў дахаты. А то - як ганяў вясною цялят - лупiў з бярозаў кару - пад ёю смачны, сакаўны мязок. Я скаблiў яго i з захлёбам глытаў. Мязок, бывала, я закопваў i ў зямлю, каб ён не псаваўся, быў сьвежым на даўжэйшы час, да самага лета, калi бярозы мязгi ўжо не даюць.

Усё гэта мне цяпер здавалася такiм далёкiм, бязьмежна мiлым, будзiла ў мяне згадкi з майго маленства, такога нялёгкага, але такога шчымлiва-радаснага.

З усiм гэтым я цяпер разьвiтваўся, прыглядаўся да ўсяго, як-бы iмкнучыся замацаваць гэта ўсё ў памяцi, забраць усё з сабою.

Больш у полi я не заначую,

кiну я зялёную бярлогу:

у аддалях, цёмнай пушчы чую

сэрцам я васеньнюю трывогу.

На зямлю i лiсьце не апала,

i палi жывуць так, як учора.

Як раней, сягоньня сонца ўстала,

як раней сьвяцiлi, сьвецяць зоры.

Знаю я i лета не загiне:

прывязуць яго сяляне ў гумны.

I ня ляжа дзень у дамавiну

ён згарыць у золаце, задумны.

Але ў полi я не заначую,

кiну я зялёную бярлогу:

у аддалях, цёмнай пушчы чую

сэрцам я васеньнюю трывогу.

Ад'езд быў самым пакутлiвым. Бацька й мацi маўчалi - зьбiралi мяне ў дарогу. Зборы тыя былi самыя нескладаныя. Увесь мой скарб зьмяшчаўся ў маiм невялiчкiм, старым i мала прыгодным чамаданчыку. Усё маё было на мне - той аблезлы ад сонца касьцюм, у якiм я прыехаў, i знакамiтыя жоўтыя бацiнкi, што зьвярталi на сябе ўвагу сваiм гарадскiм паходжаньнем. Мацi ўсё нечага шукала, раздумвала, цi не забыла што пакласьцi мне. Сьпяшаючыся, стаўляла яду на стол, а мне, гледзячы, як яна ходаецца, есьцi не хацелася, i сеў я за стол толькi, каб супакоiць яе. Сястра перавязала вяроўчынай мой чамадан i паставiла яго ля парогу, на выхад. Бацька быў на двары, рыхтаваў калёсы, падмазваў колы, чысьцiў шчоткай каня - брыгадзiр, вiдаць, каб дагадзiць мне, прызначыў нам усё-ж выязнога.

Увайшоўшы ў хату, бацька коратка кiнуў:

- Конь запрэжаны...

Надыйшоў час разьвiтвацца, але мы ня ведалi як - маўчалi, i толькi, калi бацька ўзяўся за чамадан, каб яго вынесьцi, мацi, мiтусьлiвая, кiнулася да мяне, хацела абняць, але замест, каб зрабiць гэта, сумеўшыся, пачала настаўляць мяне на дарогу:

- Ты-ж прыяжджай... пiшы... не забывай нас... глядзi за сабою. Калi што трэба табе, мы прышлём.

- Мацi не марудзь. Конь стаiць.

У сенцах бацька абняў мяне. Апрача ягонага "глядзi-ж", ён, унутрана ўзрушаны, больш нiчога ня мог сказаць.

Выйшлi з сянец на двор. Бацька палажыў плашмя чамадан на калёсы. Накрыў яго сьвежаскошанай травой. Сястра накiнула яшчэ наўзьверх саматканую ў узорах пасьцiлку - гэта як сядзеньне для мяне. Мне трэба ўжо садзiцца на калёсы, але я маруджу. Выязны скоса пазiрае на нас - хто тут сядзе i ў чые рукi трапяць лейцы. Ды час быў рушыць, i сястра заняла сваё мейсца ў перадку - яна павязе мяне на станцыю. За варотамi я скочыў на калёсы i калi азiрнуўся - пабачыў мацi з хусткаю ля вачэй, а побач яе, нiжэйшага за яе, згорбленага бацьку. Яны ўсё стаялi, пакуль мы не павярнулi да коўратаў, да выезду з вёскi. Я перажываў - засмылела сэрца, што не абняў, ня прытулiў на разьвiтаньне мацi, не дакрануўся, не пагладзiў яе сьсiвелых валос.

Ля коўратаў - бачу - цэлы натоўп, пярэсты, ажыўлены, пераважна жанчыны, дзяўчаты, дзецi. Гэтыя апошнiя, як птушкi, абселi зачыненыя коўраты, нiкога ня пушчаюць. Iншыя стаяць па абодвых бакох вулiцы, нечага чакаюць. Сястра здагадалася (а мо й ведала), што гэта - провады.

- Цябе прыйшлi праважаць, - сказала i ў ейным голасе я пачуў засмучэньне.

Як толькi пад'ехалi да коўратаў, дзецi саскочылi з iх i, як саранча, абляпiлi калёсы. Дзяўчаты, свае, з якiмi я разам працаваў, у тым лiку i Агапка, загарадзiлi нашаму выязному дарогу, спынiлi яго:

- Ходу няма. Коўраты зачыненыя. Хочам выкупу. Так ня выедзеш.

Сьмяюцца.

На самай справе нiякага выкупу ня просяць, а даруюць мне на дарогу новенькi рушнiк, з прыгожа вышытымi на iм заблацьцю словамi: "Не забывай нас".

У гэтым усё: i павага, i спагада, i шчырасьць, i замiлаваньне, i нешта нявымоўна макранскае - бяда.

Сястра i я, мы зьлезьлi з калёсаў. Са мною пачалi прашчацца, жадаць мне шчасьлiвай дарогi. Некаторыя з жанок, разьвiтваючыся, сльязiлiся. Дзецi, абступiўшы, трэсьлi мяне, як свайго, за рукi, прасiлi мяне прыяжджаць да iх у школу настаўнiкам, iншыя-ж - скласьцi пра iх якi-небудзь "вершык".

Сьмела падыйшла Агапка. Абняла. Пацалавала.

- Не забудзь-жа што прасiла. I пiшы!

Нахапiўся аднекуль - тут як тут - брыгадзiр, з бутэлькай i дзьвюма чаркамi ў руцэ. Налiў сабе. Паднёс мне:

- Па аднэй, браток! На дарогу! За дружбу! За свойскасьць! I на памяць. Трымайся!

Парожняй чаркай пакружыў над сваёй галавой i, сьмяючыся, ужо да дзяўчат:

- А вам у рот i не папала, трэба было шырэй разьзяўляць!

Дзецi ўжо адчынiлi коўраты - даюць нам дарогу. Выязны рвануўся, але сястра, нацягнуўшы лейцы, супынiла яго. Я скочыў на калёсы. Лейцы адпушчаныя, i выязны, застаяўшыся, пайшоў поўным ходам. Ззаду засталiся рукi, хусткi, што няспынна нам махалi ўсьлед.

Спушчаемся на мост. Унiзе, на поплаве Дуся з гусямi. Глядзiць на нас. Я ня ведаю, цi падыйдзе яна. Прашу сястру супынiцца. Зьбягаю з адхону нанiз. Дуся разумее, ведае, што я ад'яжджаю. Хоча ўсьмiхнуцца. Я падаю ёй руку, гавару, што мне ня хочацца ад'яжджаць, а яна:

- Але ты казаў, што табе трэба. Ты-ж прыедзеш назад?

ЧАСТКА ДРУГАЯ

Iшоў дзень за днём, месяц за месяцам, а пiсьма ад сына няма - як у ваду кануў. Кожны дзень, прыйшоўшы з працы, Масей Лявонавiч правяраў падваконьнiк у сенцах, цi не паклаў туды, як звычайна паштар пiсьмо, але падваконьнiк пуставаў, i, засмучаны, Масей Лявонавiч уваходзiў у хату як ня свой. Пытаўся яшчэ ў Маланьнi, сваёй жонкi, можа яна ўзяла, прыйшоўшы з працы раней. А то здаралася, Масей Лявонавiч перапыняў на вулiцы паштара, пытаўся, можа як завалялася сынава пiсьмо ў ягонай, як кавальскi мех, губатай скураной сумцы. Паштар ласкава ўсьмiхаўся, спачуваў старому, суцяшаў, што ня сёньня, дык заўтра, а пiсьмо прыйдзе, трэба толькi ўмець чакаць.

Iшлi днi, тыднi, месяцы, паштар мiнаў хату Масея Лявонавiча, пiсьмаў на падваконьнiку ў сенцах ня клаў. У Масея Лявонавiча запала падазрэньне: пiсьмы затрымлiваюцца ў сельсавеце i яму не перадаюцца.

- Ведаю я гэтую банду, - жалiўся ён сваёй Маланьнi.

Маланьня яму нiчога не адказвала - што ёй тая "банда?"

Сэрца яе чула, яшчэ калi яна выпраўляла сына ў дарогу, што з iм нешта станецца. I от яно, вiдаць, сталася.

Масей Лявонавiч стаяў у нядзелю каля Сельпо: цiкаваў на фiнагента, свайго сваяка - цi ня ведае той што-небудзь пра сына. Калi Масей Лявонавiч улучыў момант i запытаўся ў яго, фiнагент адказаў:

- Што пытаешся? Я казаў яму... Няма чаго цяпер пытацца...

Сказаў i падаўся ў сельпо.

Пытаўся Масей Лявонавiч i ў Вяркеева, думаў можа яму сын напiсаў дружылi-ж. Вяркееў як-бы й паспачуваў Масею Лявонавiчу, але ўжо сам запыт, як вiдаць было, Вяркееву не спадабаўся.

Негаваркi наогул, Масей Лявонавiч зрабiўся яшчэ больш маўклiвым. Толькi часьцей пачаў брацца за свой кiсет - дастане з яго табаку, скруцiць папiроску, выкрасiць крэсiвам агонь, прыкурыць, зацягнецца. Свой кiсет ён заўсёды трымае за поясам, нават i тады, калi працуе. На перапынках, калi брыгада, лежачы на пракосах, адпачывае, Масей Лявонавiч, згорблены, сядзiць дзе-небудзь на воддалi, часьцей пад дрэвам, апiраючыся на яго сваёю зморанай сьпiною. У мужчынскiх жартах удзелу не бярэ. Мужчыны дзiвяцца, ад чаго Масей Лявонавiч гэтак перамянiўся. Пад'ялдыкваюць, пытаюцца, можа Маланьня разьлюбiла. Масей Лявонавiч маўчаў - кепiкi да яго не даходзiлi. А то, пакiнуўшы жарты i пад'ялдыкваньне, пыталiся - ужо сур'ёзна - што пiша з Менску сын. Масей Лявонавiч не прызнаваўся, што пiсьмаў ад сына няма, адказваў гэтак, быццам ён iх атрымлiвае:

- Што пiша? Жыў, здароў. I ўсё.

Ня было такой ночы, каб ня сьнiў сына. Сын стукаецца ў дзьверы, каб адчынiлi яму, пусьцiлi ў хату. Масей Лявонавiч падбягае да дзьвярэй, хоча адчынiць, ды ня можа адсунуць зялезны завал - цяжкi. Б'е кулакамi. Клiча на дапамогу Маланьню. Але дзьверы не паддаюцца. Сын-жа плача па той бок дзьвярэй, гаворыць: "Вы ня хочаце мяне пусьцiць. Вы ня любiце мяне. Дык я й пайду ад вас". I яны чуюць ягоныя крокi, як ён адыходзiць. Просяць вярнуцца. Але крокаў больш ня чуваць, i яны, балесныя, бездапаможныя, ня ведаюць, што рабiць, пачынаюць сварыцца, упiкаць адзiн аднога за няўдачу.

Iшлi днi, iшлi месяцы i ў нейкi дзень паштар паклаў на падваконьнiк пiсьмо. Масей Лявонавiч, заўважыўшы, баяўся браць яго ў рукi, нiбы яно магло абпячы. Нёс у хату асьцярожна, баяўся пакамечыць. Палажыў на стол. Не адкрываў. Прачытаць яго ён усё роўна ня можа - з такой мудрасьцяй ён не спазнаўся. Трэба чакаць, пакуль прыйдзе дачка - адзiны, што застаўся ў хаце, грамацей. Масей Лявонавiч усё-ткi не ўцярпеў - адкрыў i быў надта зьдзiўлены: у канвэрце быў усяго маленькi лiсток, сьпiсаны толькi з аднаго боку. Паклаў назад у канвэрт - да прыходу дачкi.

Дачка з мацi прыйшлi з поля пазьней, як звычайна - дажыналi сваю, адмераную брыгадзiрам дзялянку.

Дачка, глянуўшы на канвэрт, дастала з яго лiсток i ледзь пасьпеўшы схапiць вачыма некалькi радкоў, кiнула лiсток на стол - пiсьмо было ад Агапкi з Менска. З лiстка дачка прачытала наступнае:

"Добры дзень, дзядзька Масей Лявонавiч!

Не хацела-б вас засмуцiць, ды дзела ня важнае - сын ваш у турме. Ня знаю, за што. Хадзiла ў iнтэрнат, дзе ён жыў - нiчога не дазналася. Нi кажуць. Пiшу вам, думаючы, што вы нi знаеце яшчэ пра ета. Нi гаруйце, можа яго яшчэ выпусьцяць. Нiчога-ж ён такога нi зьдзелаў. Калi што больш разузнаю напiшу вам. Сама я вучуся ў цехнiкуме. Нi лёгка. Ды самi знаеце, лёгкага хлеба нiма. Перадаю вам i вашай жонцы паклоны i самыя лучшыя прыветы.

Агапка".

...Сьвет - як правалiўся. Рэчы набылi iншы выгляд. Важнае зрабiлася няважным. Масей Лявонавiч ня плакаў - душа зайшлася жалем, болем, сьцiснулася ў камячок. А пра Маланьню няма чаго й гаварыць - сланяецца з кутка ў куток, а чаго - ня ведае. Як палувумная! Ноч ня спала, а ранiцай паплялася на могiльнiк - паспавядацца, пажалiцца, расказаць пра сваё гора мацi, паплакаць на ейнай магiлцы. Нiхто так не зразумее, як мацi. Для Маланьнi яна ўсё яшчэ жывая. У яе яна шукае збаўленьня i ратунку.

Дачка, Дар'я, моўчкi, ня еўшы, пайшла капаць бульбу - наказаў брыгадзiр.

Сам-жа Масей Лявонавiч заставаўся ў хаце, на працу ня йшоў. "А чаму не пайшоў? - падумаюць. - Захварэў? Нешта надумаўся рабiць сваё? На калгас яму напляваць? А мо ў якой адлучцы? Таго глядзi - прыйдуць у хату праверыць, што робiш? Дзе дзеўся? Дазволу застацца ў хаце ў брыгадзiра ня пытаўся-ж? Не, ня выдавай свайго гора. Iдзi з касою, як хадзiў".

Пад павецьцю, на бальцы, вiсяць косы - свая i сынава. Масей Лявонавiч зьнiмае сваю. Сынава застаецца вiсець. Сын ужо ня пойдзе з iм. Ня стане з iм у пары. I тут Масей Лявонавiч ня вытрымаў - хлынулi сьлёзы.

Масей Лявонавiч ня мог дакасiць да вечару - зьнямог. Усё не хацеў паказаць свае слабасьцi, хацеў як-небудзь дацягнуць да канца дня. Аблiваўся потам, ногi падкошвалiся, рукi, як трэба, не хадзiлi, касцы ззаду насядалi, швыргалi косамi ля самых пят, i Масей Лявонавiч выйшаў з строю - здаўся. Прыйшоў дахаты. Лёг. У сваiх думах ён не iснаваў. Яны завалодалi iм, клумiлiся самi па сабе, плылi адвольна, быццам ён не быў iхнаю прычынаю, а ўсяго толькi нейкiм пабочным iструмантам, як i яны, ён сплываў разам з iмi ў нейкi нябыт. Але з таго нябыту думы вярталiся зноў i ня было канца гэтаму кругавароту. Так i ляжаў Масей Лявонавiч у паўзабыцьцi, пакуль не заснуў, не адыйшоў у поўнае забыцьцё.

З могiлак Маланьня пайшла на поле i поруч з дачкою заняла сабе баразну. Дачка адносiла кошыкi ў гурт - i свае, i матчыны. I макавага зерня ня было яшчэ ў роце ў Маланьнi: як толькi нагнецца - цямнее ў вачох, няма сiлы на гэтую работу, i яна баялася, каб не завалiцца i самой у баразну.

Увечары, як маглi, гатавалi вячэру - трэба-ж жыць. Даядалi ўжо бульбу, як прыбег Вяркееў. Яшчэ з парогу загрымеў:

- А мне й не сказалi. Два Мокрых чутка абляцела - Масеевага сына арыштавалi. Масееў сын у турме. Масеевага сына няма.

Чакаў, што скажа яму "Лявонавiч". А "Лявонавiч" маўчаў - нi пацьвярджаў, нi адмаўляў. Маўчалi таксама Маланьня i Дар'я. I Вяркееву зрабiлася не па сабе. Яго прысутнасьць была лiшняй. Зьбiты з панталыку, Вяркееў памулiў да парогу. На ягонае "дабранач" ён не пачуў адказу.

Ня было праходу нi Масею Лявонавiчу, нi Маланьнi, нi Дар'i - пыталiся, што здарылася, а яны, зацятыя, ня прызнавалiся, удавалi, што нiчога ня сталася. Ды пагалоска, што Масеева сына пасадзiлi, ня сьцiхала. "Ня можа быць". "За што?" "Шкада хлопца, калi праўда". "Што ета на сьвеце дзеецца - нявiнных людзей саджаюць". "Крый ты божа".

Чым болей Масей Лявонавiч хаваўся, не казаў праўды, тым больш пачалi вяскоўцы верыць, што з ягоным сынам здарылася нешта сапраўды нядобрае. Нават вокны ў хаце Масея Лявонавiча сьведчылi пра тое - на iх лёг цень пахмурнасьцi i журботнасьцi. Праходзiш вулiцай - бачыш, што хата ня тая - шшупуленая, зморшчаная, апусьцiлася на адзiн зруб нiжэй.

А бывала, калi Масей Лявонавiч ня верыў пiсьму Агапкi. "Можа гэта злы жарт. Падвох". I ў яго ўзьнiкалi розныя здагадкi i меркаваньнi адносна сына, ён нават дапускаў, што нiчога кепскага з сынам ня здарылася. "От можа чым заняты пiльным. Можа й загуляўся. Спахопiцца - дасць знаць пра сябе".

Але Масей Лявонавiч ведаў, што гэтым ён толькi сябе падманьвае, што на самай справе яго напаткала няшчасьце, самае вялiкае гора, якое толькi можа напаткаць чалавека.

Iшлi днi, тыднi, месяцы, а ад сына ўсё ня было нiякiх весьцяў, i Масей Лявонавiч вырашыў паехаць у Менск, даведацца асабiста пра лёс свайго сына. Маланьня сабрала яго ў дарогу. Брыгадзiр ня даў каня, i Масей Лявонавiч пайшоў на станцыю пяшком. Адгакаў трыццаць вёрст. Купiў бiлет. Сеў на цягнiк. Паехаў.

А тут на падваконьнiк паклаў паштар пiсьмо. Пiсьмо ад сына. Дар'я чытала яго i плакала. Чытала i плакала. Мацi слухала, але быццам ня ўспрыймала чутага, цi не разумела, i каб ня сьлёзы, што самi цяклi з яе вачэй, можна было-б падумаць, што яна няжывая i што тое, што было ў пiсьме, яе ня тычыцца. "Ня можа быць, каб сын так пiсаў". Настолькi гэта неверагодна, нязвычайна. Строй, гучаньне пiсьма ня тое. Ня тыя словы.

"Дарагiя мае мацi, бацька, сястра!

Ведаю, здагадваюся - даўно чакаеце ад мяне пiсьма. Ня было такога, каб я гэтак доўга маўчаў. Шкадуючы вас, не хацеў вам пiсаць. Не падумайце, што са мною сталася нешта безнадзейна дрэннае. Я здоровы, жывы i нiчога мне не бракуе. Я не галодны, сыты, адзеты. Бялiзны, што ты мне, мацi, надавала перад ад'ездам, хопiць надоўга. Добра й тое, што ты ўгаварыла мяне ўзяць з сабою цёплае палiто. Яно мне дужа ў нагодзе. Табе, сястрыца, дзякую за ручнiкi, вышытыя табою. На iх пеўнiкi сапраўды, як жывыя, проста гатовыя засьпяваць. Цешыць гэта мяне вельмi. Мне здаецца, што я ў хаце, бачу, як яны бегаюць па двары. Бацька, ведаю, слухае i ня верыць у тое, што я пiшу. Думае, што я пацяшаю вас. Можа яно i так. Я-ткi вас трохi пацяшаю. Не хачу вас пужаць зьнянацку. Тут - я так думаю - выйшла непаразуменьне. Мяне ўзялi i трымаюць у Спраўдоме, па старому - турма. Але вы не палохайцеся, ня тужыце па мне. Я буду выпушчаны з Спраўдому. Закончу сваё навучаньне i вярнуся да вас. Не вiнаваты-ж я. Ты, бацька, не сярдуй, што я не паслухаўся цябе. Шануй сваё здароўе. Я табе буду ў падмозе. Пойдзем яшчэ разам з табою касiць. Не аддавай нiкому мае касы - спатрэбiцца.

Ну што яшчэ вам напiсаць? Пэўна, зьдзiвяцца нашыя, як даведаюцца, што я ў спраўдоме-турме. Казаць, дзе я, няма патрэбы, але-ж усё роўна даведаюцца. Гэтага не схаваеш. Не крыўдуйце на мяне. Прычынiць бяды я вам не хацеў i вы надта не бядуйце. Усё неяк уладзiцца. Я вам буду пiсаць, але можа ня так часта, i ў выпадку доўгай нячутнасьцi, ня турбуйцеся - гэта ня будзе азначаць, што мне дрэнна, або што мяне няма ўжо на сьвеце. Я прыду да вас i мы ўсе пабачымся. Толькi ня трэба сумаваць па мне. Асаблiва ты, мацi, ня будзь мне такой гаротнай. Ад усьведамленьня, што ты ня будзеш такой, мне будзе куды лягчэй.

Заставайцеся здаровы. Да пабачаньня. Абнiмаю вас крэпка. Цалую. Ваш Мiкола".

Масей Лявонавiч вярнуўся з Менску з нiчым - пра сына ён нiчога не даведаўся. Ён ня мог справiцца ў горадзе з цяжкасьцямi: ня мог знайсьцi месца пераначаваць, затрымацца, ня ведаў, з чаго пачаць пошукi сына, да каго зьвярнуцца. Ён кiнуўся з хаты ў дарогу, добра не падумаўшы, як сьлед, не падрыхтаваўшыся - кiнуўся ў дарогу з болю i роспачы. Масею Лявонавiчу паказалi ў Менску турму, але там ён нiчога не даведаўся, з iм нават не хацелi гаварыць. Нейкая з жанчынаў, што стаялi з перадачамi ля варот, парадзiла яму зьвярнуцца ў НКВД, але ён нават добра ня ведаў, што гэта такое. Усё-ж ягоны язык дапытаўся, дзе было тое НКВД. Зноў-жа, i там яго не дапусьцiлi да "начальнiка", якога ён патрабаваў. Калi ён сказаў, што хацеў-бы дазнацца пра свайго сына, цi ён у iх, ён пачуў, што ў iх ня толькi сыны, а й дочкi. "Калi ваш сын у нас, вас павядомяць. Паяжджайце дахаты, бацька".

Масей Лявонавiч хацеў яшчэ зайсьцi ў iнтэрнат, дзе жыў сын - можа-б там што сказалi - але ў яго ня было адрасу. Ня ведаў, куды падацца яшчэ. Грошы канчалiся, i ён ня мог больш заставацца ў горадзе. Павярнуў дахаты. "Каб я быў граматным, дабiўся-б. Зарэзала мяне мая сьлепата".

Пiсьмо сына, якое яму чытала дачка некалькi разоў, пераканала яго канчальна, што ўсё скончана i што трэба сьмела глянуць праўдзе ў вочы. Масей Лявонавiч ужо не таiўся, гаварыў, што сына-ткi пасадзiлi, надаваў гэтаму факту нейкае асаблiвае значэньне, даваў зразумець, што абы каго не саджаюць. "Мой-жа сын ня ўкраў i ня ўбiў. Дык за што яго тады пасадзiлi? Падумайце! Разважце! Я газэтаў ня чытаю, але-ж мы чулi ўсе - пасадзiлi вунь-ка якiх людзей. Усiх, хто ў пачоце ў Ленiна быў, хто стаяў за людзей. Да аднаго - усе вялiкiя галовы. Не, дурняў ня садзяць".

Масея Лявонавiча падтрымлiваў такi ход думак, яму як-бы станавiлася лягчэй ад усьведамленьня, што "абы каго ня садзяць", што ягоны сын належыць да такiх людзей, што "стаялi за людзей".

У Масея Лявонавiча зьявiўся нават гонар за сына, зьявiлася зразуменьне ягонай годнасьцi. "Пiша-ж. У газэтах яго iмя стаiць. Ня пiша-ж ён супраць людзей, а за людзей. Дык можа за ета яго й пасадзiлi?"

Боль за сына, аднак, ад такога ўсьведамленьня ня сьцiхаў, рабiўся яшчэ больш пякучым - марнуецца-ж нi пра што, нi за што чалавек."

Старшыня калгасу, брыгадзiры, здавалася яму, глядзелi на яго цяпер iншымi вачыма - ён як-бы вырас у iхных вачох, набыў большую вагу. Аднак вонкава ставiлiся да яго нязьменна паранейшаму - пасылалi на агульныя, ня самыя лёгкiя работы. Як быў, так i застаўся ён для iх - касцом.

Масею Лявонавiчу i Маланьнi, а таксама й дачцы людзi выказвалi сваё спачуваньне - адныя шчыра, спагадна, iншыя - каб захаваць толькi звычай: спагадаць чалавеку ў няшчасьцi. Адно было вiдавочна - арышт Масеевага сына быў для ўсiх неспадзеўкай, успрыймаўся, як няшчасьце для чалавека, пагатоў такога маладога. Але людская спагада яшчэ больш вярэдзiла душу, выклiкала яшчэ большы жаль. Спачуваньне даводзiла Маланьню да сьлёз, дарма, што яна глытала iх, каб не паказацца перад людзьмi такой слабой.

Што сына цяпер няма ў хаце - гэта ня ўпяршыню. Гэта было й раней. Але цяпер ягоная адсутнасьць адчувалася асаблiва. Пра адсутнасьць сына ў хаце сьведчыла ўсё: стол, дзе ён не сядзiць, пасьцель, дзе ўжо ён ня сьпiць, кнiжкi на палiцы, да якiх ён не дакранаецца, забыты гальштук на цьвiчку, фатаграфii ягоных сяброў, што вачыма iз сьцяны шукаюць яго, нават само паветра ў хаце здаецца больш разрэжаным.

Дасюль, калi ня было сына, ён усё роўна як быў. Ён прыяжджаў на канiкулы на Каляды, а потым на цэлае лета. Ягоная прысутнасьць нiколi не канчалася. У хаце быў ягоны дух. Цяпер такога адчуваньня няма. Прысутнасьць яго скончылася. Без яго апусьцела ня толькi хата, а й панадворак: ён ня колiць там дроў, ня пiлуе з бацькам на сталюзе дошкi. Нiдзе ня чуваць ягонага голасу.

А то ў нядзелю глядзiць Масей Лявонавiч у вакно: насупраць, праз дарогу, ля вясковага клюбу тоўпiцца моладзь - хлопцы i дзяўчаты, сынавы равесьнiкi. I сярод гэтага гурту няма сына. Яны жартуюць, сьмяюцца, танцуюць, весела праводзяць сваю маладосьць. Ах, лепш-бы гэтага ня бачыць - чыстая пакута!

Ня раз зьмянiлiся поры году, наступiла вясна - каторая гэта ўжо? - а сына няма. Ня прыехаў i гэтай вясною на канiкулы. Нават ня прыслаў пiсьма. Праўда, гаварыў-жа, што часта пiсаць ня зможа, што калi ня будзе доўга ад яго пiсем, дык гэта яшчэ ня будзе азначаць, што з iм кепска. Але-ж, напэўна кепска, што дасюль нi слоўка няма. Казаў, што выпусьцяць, разьбяруцца. Вось i разабралiся - нi слуху, нi духу.

Апусьцеў мост над рэчкаю Сьвiнкай. На iм ня вiдаць Масеева сына. Унiзе, пад самым мостам, дзе глыбей, боўтаецца, як i раней, дзятва - дае нырца, выплывае наверх, пырскаецца. Загарэлая, вылазiць на бераг, каб пагрэцца на сонцы. Але ўнiзе, там на поплаве, не пасуцца ўжо гусi i ня вiдаць iхнай пастушкi. Хiма гаворыць, што Дуся ўжо завялiкая, каб хадзiць з хварасьцiнаю за гусямi. Дуся ўжо блiзка нявесты, гаворыць Хiма. На яе ўжо хлопцы заглядваюцца. Ёй трэба вучыцца вышываць, а ня гусей пасьвiць. Чатырнаццаты годзiк мiнае. Ладная ўжо дзеўка i саромiцца з гусямi быць.

Хiма наводзiла спраўкi пра Масеевiча. Нiчога ня чутно пра яго. Ах, як шкада хлапца! Ня коцiць ужо з горкi, ня вiтаецца. Няма. У хату ўжо не забяжыць. Хлiпцеў ён па нашай Дусьцы. Дый i яна... ня можа забыць яго. Вунь усё нешта пiша. Не паказвае, хаваецца. Ды ад мяне не схаваеш - усё бачу. З свайго хавала дастае фатаграфiю - углядаецца. А то нешта чытае ў кнiжацы. Шэпча. Ты, стары, усяго гэтага ня бачыш. А я бачу. Ня сьмейся, у iх была ўжо любоў. Млеў ён па ёй i яна. Нясьмелая, малая, а ўжо чула яго, лiпла. Ды ён чэсны хлопец. Я давярала яму Дуську. Падрасьце, думала, - нявеста будзе для Масеевiча. Яна-ж у нас удалася - прыгожанькая. Уся ў мяне. Ня лыпай - чаго ты? З iх была-б добрая пара. Ён браў-бы навукай, а яна - хараством сваiм.

- Балбочыш ты й сама ня ведаеш што. Пустое мелiш. Вярзеш вярзёнку. Такая ты з ёю красавiца! Невядома яшчэ, што было-б з гэтай красы. Ужо было й да грэху недалёка - бачыў, прыкмячаў. Добра, што ён совесны хлопец. У iншага яна ўжо сьпяклася-б. Лiпла-ж. А ты хоць-бы што. Яшчэ й патурала. Канешне, шкада хлопца. Да душы быў ён мне. Ды вось насьцiгла яго няшчасьце - гавораць, ужо засудзiлi i некуды далёка выслалi.

- Крый ты, Божа! А я ўсё думала - вернецца скора. Цi-ж яго ёсьць за што судзiць. Вот сьвет настаў!

- Ня ойкай. I з дачкой памалу. Ня пры ў нявесты.

- Трэба-ж думаць i пра ета. Не за гарамi яно. Душа мая чула... я пра Масеевiча. Я табе й не расказала, як ён адыходзiў ад нас... пасьледнiй раз... як ты быў у Касьцюковiчах. Гаворыць, яму пара ў дарогу зьбiрацца, а я ня ведаю, пра якую дарогу ён гаворыць. Сьпяшаўся, а ўсё ня мог выйсьцi. Прывязаны быў ён да нас, да нашай Дуськi. Прычгаў-жа з Касьцюковiчаў... Кiнуў цябе. Бягом прыбег. Сваю хату мiнуў. У нашу прыляцеў. Мы вячэралi якраз. Я ўсадзiла i яго. Яны сядзяць абодвы... ну ведаеш - душа радуецца. Люба паглядзець, згодныя такiя. Адзiн адным не налюбуюцца. Вось-жа сядзяць, а тут - як гокне! Як ударыць! Яшчэ i яшчэ! Вокны ў сiняй схватцы закалацiлiся. Вогненная кацелка па двары пакацiлася. Зашыпела... Сьцiх як-бы ўжо й гром. Ды зноў як гокне - у саменькi вугал. Дуся за шырму хавацца. З галавой накрылася. Гукае мяне. Я не пайшла. Масеевiч пайшоў. А тут зноў... i яна яму на рукi... так, як бывала к табе. Уся зьбялелая... Толькi ў яго на грудзёх сьцiхла... Нам адным страшна было, i я Масеевiча ня пушчала з хаты - куды-ж у такую гразу... А ён i сам, бачу, гатовы застацца ў нас... Шкада мне яго... Не хацеў ён iсьцi... Дождж сьцiх i ён, ня хочучы, пайшоў... I от яго цяпер няма... Зьбiраўся ў дарогу... i вот табе якая дарога. Ты слухаеш мяне?

- Слухаю... Слухаю, дуруша ты еткая.

- Ты ня можаш разабраць, што яна тут напiсала? Учора-ж цэлы вечар дапазна сядзела. Каму-ж як не яму?

Падала Пiлiпу сшытак.

- Атвяжыся! Трэба табе знаць?

Як нi прасiла, Пiлiп ня стаў чытаць.

- Ты й хацеў-бы, ды ня можаш. Галава ў цябе пустая. Усё вылецела з яе. Буквы ўжо, i тыя забыў.

Увайшла ў хату Дуся.

- Мы ета пра цябе i Масеевiча.

- А што пра мяне?

- Ды нiчога. Так сабе. От шкадавалi хлапца. Да нас ужо не забяжыць. Ты пiсала яму што?

- Нiчога я ня пiсала. Куды-ж яму я напiшу?

- Ну нешта-ж ты ўчора пiсала? Не хавайся... Прачытай, што напiсала! Мы з бацькам хацелi во самi прачытаць, ды ня ўмеем. У цябе-ж ад нас сакрэтаў няма. На, прачытай нам.

- Вот, мама, якая ты! Я-ж табе не маленькая, а ўгаварваеш мяне як маленькую. Нiчога я тут не напiсала. Гэта я толькi перапiсала ў свой сшытак адзiн вершык, што я люблю. У маiм сшытку шмат iх. А ты думала, што пiсьмо? Цяпер я буду ад цябе хавацца, мама... Давай, прачытаю...

Заўсёды ты перада мною,

перад табой заўсёды я.

Занята сэрца ўсё табою,

красуня гордая мая.

Але сказаць нiяк ня ўмею

я гэтай праўды з прастаты.

Чаго стаю, чаго нямею

перад табой - ня знаеш ты.

I толькi можа хваляваньне

дае табе аб гэтым знаць.

Няхай, няхай! Я рад - прызнаньне

душы ня можа расказаць.

Таксама як вясной галiны

сказаць ня могуць, ад чаго

да сонца цягнуцца няспынна,

усё глядзяцца на яго.

Я рад, што ты ўсягды са мною,

што прад табой заўсёды я,

што чую я цябе душою,

красуня цiхая мая.

- Вось якое маё пiсьмо.

- Ты, паганка, чытаеш ня тое. Ета з кнiжкi. Ты прачытай, што ты напiсала сама.

- Таго не магу, матулечка...

- Саромiшся. Ужо знаеш стыд? Ну, глядзi мне! На вулiцу ня йдзi ўжо позна!

Пад хатаю дзеда Мельнiка адгукнулiся дзяўчаты песьняй. Яна паплыла вечаровым наўкольлем. Узбуджанае, яно панесла песьню далёка-далёка, пакуль яна ня скончылася недзе разьлiвiстым рэхам.

- Матулечка, чуеш, як прыгожа? Пусьцi! I я хачу засьпяваць разам з iмi. Ты пачуеш, якi ў мяне голас. Ты нiколi ня чула, як я сьпяваю. Я сьпявала дасюль толькi сабе. Пусьцi хоць на каротка.

- Не, дзеўка, лажыся спаць. Заўтра пойдзем на праполку. Трэба рана ўставаць. Будзем лён палоць.

Хiма патушыла лямпу. Пачалi класьцiся. Пiлiп лёг у сенцах - там халадней. Хiма з дачкой леглi на шырокiм ложку, затуленым ад хаты шырмай. Хiма хутка захрапла, а Дуся, стоеная, ляжала цiха, не магла заснуць. Яна хацела-б пайсьцi на вулiцу, да дзяўчат - нейкая сiла цягне яе да iх. Гэтым сiлам няма выхаду, ёй душна, яна варочаецца, ськiдае з сябе пакрывала, высоўвае свае ногi на волю - таўчэ iмi адкiнутую з-пад галавы падушку. А то зноў, аголеная, сьцiшыцца, i перад ейным зрокам праходзяць уяўныя малюнкi, настолькi звабныя i пажаданыя, што яны здаюцца ёй рэальнымi. З раськiнутымi рукамi яна чакае iхнага наблiжэньня. Яна ўжо ня ведае, у сьне яна цi на яве. Нехта нясець яе на руках, тулiць, цалуе, дакранаецца да яе, чульлiвай, але, нясьмелы, далей нiчога ня робiць, нясець i нясець, аж пакуль не апусьцiў яе на траву ў вербалозе за iхнаю хатай ля рэчкi, яна замiрае ад жарсьцi, хоча яго, ды баiцца - адпiхнула ад сябе.

- Дзетка маё, што ты так мяне абхвацiла. Сон мо бачыла якi страшны? пытаецца, пракiнуўшыся, Хiма.

Дуся адкацiлася ад мацi, тут-жа забыўшыся глыбокiм сном...

Зацьвiў у полi лён, аж вочы адбiрае, калi глядзiш на яго - такi сiнюткi. Пералiваецца. Грае ўсiмi колерамi неба, адбiвае ўсе адценьнi зямнога i нябеснага бытаваньня, глядзiць на цябе, прамаўляе i душа твая даверлiва раскрываецца насустрач яму, зацьвiцеламу.

Дуся ня прыкмячае, што побач яе полюць жанкi, дзяўчаты, ейная мацi, цэлае зьвяно. Яна толькi адна i з ёю сiнявокi лён. Яна ў iм, як у нейкiм незямным царстве, лёгкi i празрысты вятрыска ахоплiвае яе з усiх бакоў i яна, чульлiвая, радуецца ягонаму казытлiваму дотыку, даступная i адкрытая яму. У гэтым блакiтным царстве ейны слых ловiць самыя найменшыя згукi, ёй здаецца, што нехта шэпча ёй, а што, яна добра й ня ведае, толькi нешта спакусьлiвае i пажаданае ёй. Той "нехта" некуды нясець яе, якраз гэтак, як у ейным ночным сьне, цалуе яе. Ды сьцiхае вятрыска, нiхто ёй больш ня шэпча i, свабодная, яна аддаецца сабе самой, любуецца зацьвiцелым полем i радасьць iснаваньня напаўняе ўсю ейную iстоту. Яна ў зьвяне. Яна вярнулася аднекуль, як з паднябесься, i ўжо бачыць сваю мацi i ўсiх, хто з ёю. Яна ўжо полiць. Натамiлася. Хочацца адпачыць. Зьвяно йдзе на ўзьлесак, пад шырачэзны дуб. Ён схавае ад сьпекi. Папалуднаваўшы, яны прылягуць на нейкi час, над iмi будзе стаяць ледзь чутны пошум дубу, але не ўсе з iх заснуць. Нехта з iх будзе слухаць, як скрозь сон, ягоны затоены сьпеў, цiхi шэпат, яшчэ неразгаданы нiкiм.

Ад Масеевiча прыйшло пiсьмо. Iшло яно доўга - гэта было вiдаць паводля шматлiкiх пячатак на iм. На пошце ў сельсавеце яно праляжала некалькi дзён, аддаваць яго адрасату надта не сьпяшалiся.

Што ў тым пiсьме? Прайшло столькi часу - нiчога ня было, а тут от раптам сэрца можа разарвацца.

"Дарагiя мае мацi, бацька, сястра!

Ня пужайцеся. Нiчога дрэннага ў маiм пiсьме няма. Чытайце маё пiсьмо, як-бы я пiсаў яго з адпачынку цi з якога падарожжа. А што я доўга да вас ня пiсаў, дык я-ж гаварыў вам пра гэта. Дый ня было пра што пiсаць. Цяпер усё ўжо ясьней, i я пiшу, каб вы ведалi, што са мною нiчога больш ня сталася, апрача таго, што ўжо сталася i пра што вы ўжо ведаеце. От-жа накляпалi на мяне. Паклёпам паверылi. Я пiшу, куды трэба, каб зьняпраўдзiць паклёпы. Вы нi на адну сэкунду не падумайце, што я ў чым-небудзь вiнаваты. За мной няма нiякай вiны. А от абвiнавацiлi. Прыпiсалi, Бог ведае што. Я спадзяюся, што вышэйшыя органы разьбяруцца, i я буду асвабоджаны. I вы там - чуеце, што я вам гавару? - надта не бядуйца па мне. Ты, сястра, чытай маё пiсьмо бадзёра, ня вычытвай у iм больш таго, што ў iм ёсьць. Я цяпер у Новасiбiрску. Адсюль павязуць далей праз усе сiбiрскiя гарады. От ужо нагляджуся! Цi мог-бы я калi-небудзь пабачыць гэта ўсё? Будзем праяжджаць Хабараўск i недзе там станцыю Верына там-жа мая цётка, якой я нiколi ня бачыў. От каб яна ведала! Далей Уладывасток. А там - Японскае i Ахоцкае мора. Я рады, што нас вязуць на працу. Працы я не баюся. Ты, бацька, мяне прывучыў. Гэта лепш, чымся сядзець у Менску - у турме. З Менску нас везьлi цэлай кампанiяй. Былi цiкавыя людзi, з iмi я рады быў пазнаёмiцца. Яны надта ня сумуюць, трымаюцца бадзёра. У iхным гурце i мне было весялей. У думках я жыву заўсёды з вамi. Я ўсё бачу: як вы ўстаяцё, сьнедаеце, што гаворыце, куды iдзеце на працу, калi вяртаецеся дахаты. Усё-ўсенькае стаiць у мяне ў ваччу. Вокны нашай хаты ну, проста глядзяць на мяне. Ведаю нават тую часiнку, калi вы гавораце пра мяне. Вось i цяпер я бачу вас пры маiм пiсьме. Ты, сястра, разьвесяляй бацькоў, каб яны не нудзiлiся. Скажы iм, што мяне й чорт ня возьме. Вытрымаю. Прыйду. Вярнуся. Толькi, каб вы там былi жывы-здаровы. Толькi, каб вам там было добра - от што мне балiць. Пiсаць вы мне цяпер ня зможаце - мы ў дарозе, i пакуль нас не прывязуць на месца, дзе мы будзем працаваць, пройдзе шмат часу. Адтуль я ўжо й падам вам свой адрас. Тады вы й напiшаце мне. А пакуль толькi маё пiсьмо.

Гэта - усё роўна як-бы мы ўсе разам пагаварылi: вы мне расказалi пра сябе, а я пра сябе. Я вас добра чуў. Вы расказалi ня толькi пра сябе, а й пра ўсе новасьцi, пра ўсё тое, што цяпер у вас адбываецца. Цiкава было-б дазнацца больш. Мае дарагiя мама, бацька, сястра, канчаю на гэтым сваё пiсьмо. Абнiмаю вас крэпка i цалую. Люблю вас. Думаю пра вас. Да хуткага пабачаньня. Застаюся з вамi. Ваш Мiкола".

Чутка, што Лявонавiч атрымаў ад сына пiсьмо не засталася сакрэтам для вяскоўцаў: "Лявонавiчу прыйшло ад сына пiсьмо". "Што сын пiша, - Лявонавiч не гаворыць - тоiць", "Ды што там таiць? Вiдна й так - заказамацiлi!"

Але чуткi - як чуткi: пранесьлiся й сьцiхлi. Што там каму чужая болька? Свайго ўсяго хапае... Слоў няма - шкада хлапца, але Лявонавiчу можа так i трэба - скнара, жлоб.

Iшлi днi, тыднi, месяцы, - ды што там "месяцы"? - прамiнуў не адзiн ужо год, i хваля забыцьця праглынула людскую памяць пра Лявонавiчава сына. Яе засмактала штодзённая турбота пра сваё. Чужая журба - ня журба.

Ды не пакiдала тая журба Лявонавiчаву хату. Ягоная хата й так была як на водшыбе, а цяпер як-бы адзьдзялiлася яшчэ болей, адасобiлася, замкнулася ў сабе самой, у сваiм горы i засмучэньнi. Ейныя жыхары выглядалi цяпер, як адкiнутыя, выселеныя, сталi быццам чужымi. На хату Лявонавiча глядзелi цяпер як на адарваную часьцiну ад цэлага. Калi Лявонавiч прыходзiў на агульны сход калгасьнiкаў, пачуцьцё адчужанасьцi яшчэ больш узмацнялася: яму здавалася, што ён лiшнi, што ён ня свой, што ягонаму гору не спачуваюць, а радуюцца ў душы. Аднойчы, будучы на сходзе, Лявонавiч захацеў прылюдна папрасiць старшыню, каб ён вызвалiў яго ад касы, ня можа-ж ён дзень-у-дзень хадзiць у касе, у той час як маладзейшыя i дужэйшыя за яго цэлымi днямi лынды б'юць i iм яшчэ налiчаюць за адзiн дзень лындаў паўтара, а то й два працаднi. Старшыня ня ўзьлюбiў гэтага i ў злосьцi пекануў Лявонавiчу:

- Масей, не забывайся дзе твой сын!

Большага болю старшыня ня мог прычынiць Лявонавiчу. Лявонавiч пакiнуў калгасны сход, панiклы, з сьлязьмi на вачох. Ён зарокся не хадзiць на сходы.

Сум, журба, жаль, усьведамленьне сынавых пакутаў, страх за ягонае жыцьцё няўпрыкмяць апусташалi душу Лявонавiча, зьядалi яе. Лявонавiч ня мог перажыць, ня мог пагадзiцца з думкай, што сына няма, i тым больш ня мог зьмiрыцца - што нiчога ня чуваць пра яго. Лявонавiча пужала невядомасьць. Бясконцае чаканьне нейкiх - хутчэй за ўсё нядобрых - навiнаў, страх перад iмi, трымалi Лявонавiча ў заўсёдным неспакоi i напружаньнi. Часта яму здавалася, што сын недзе тут, некуды пайшоў i хутка вернецца. Ён адкляпаў яму касу i яны йдуць разам касiць у Супырыцу. Па дарозе сын расказвае яму, што ён нiдзе й ня быў, што ён свабодны i йдзе во разам з iм - няма чаго смуцiцца i плакаць. Рады, Лявонавiч просiць Маланьню згатаваць iм, як прыйдуць з працы, сытную вячэру. А то ў нядзелю сядзяць яны за сталом, абедаюць, сын курыць сам - не хаваецца ўжо, дарослы - i частуе яго, бацьку, папяросамi з прыгожай каробкi, - ён прывёз з Менску цэлую тузiну такiх каробак. Кураць вось так, гавораць. Ён дзiвiцца, што сын гэтак шмат ведае пра ўсё - што значыць вучоны чалавек! Бацьку вялiкi гонар. Расьпiваюць з iм паўлiтра i мацi не пярэчыць, яшчэ й падкладвае закуску. Ды хутка Лявонавiч ловiць сябе, што ўсё гэта толькi ўява, што ў сапраўднасьцi сына няма i пустка ў душы яшчэ даймае больш. Яшчэ з большай сiлай апаноўваюць iм нясьцiханныя, неадступныя, у змрок ахутныя думы.

Нi з кiм асаблiва Лявонавiч у гутарку ня ўступае - робiць сваё, толькi калi ў брыгадзе пачуеш ад яго якое слова, дый то як кароткi адказ на якое-небудзь запытаньне. Буркне i сьцiхне. Думае нешта сваё. З гэтым усе звыклiся, i нiхто надта не набiваўся яму ў суразмоўнiкi. Гэтак i заставаўся ён сам па сабе, а людзi самi па сабе.

Адылi яму ой як хацелася з кiм-небудзь загаварыць, ды ня было з кiм. З Маланьняй ён дзялiўся толькi сваiмi снамi пра сына, але гэта яго не задавальняла, яму трэба быў нехта чужы, перад кiм ён мог-бы адкрыцца, выкласьцi ўсё, што накiпела ў ягонай душы. Ды такога чужога ня было ў яго, i нявыказны жаль тлеў у нутры, не знаходзiў выхаду.

Асаблiва цяжкой была для Лявонавiча нядзеля, калi ён не працаваў i калi ў клюбе - што праз дарогу - моладзь спраўляла свае гулi: танцавала, сьпявала, весялiлася. Гэта балела Лявонавiчу. Ён глядзiць у вакно, бачыць, як моладзь сьпяшаецца, пачуўшы гармонiк - хто з кiм валяць валам. Сьмяюцца, рагочуць. А калi гарачыня, дык выходзяць з клюбу i танцуюць, можна сказаць, пад самым вакном Лявонавiчавай хаты. Глядзiць на ўсё гэта Лявонавiч i нiяк ня можа сьцiшыць болю ў сэрцы: "Усе тут. Усе тут, толькi няма яго аднаго. Гуляюць вось i што iм да каго?" Лявонавiч ня можа заснуць, пакуль ня сьцiшыцца ўсё на вулiцы, пакуль не разыйдуцца хто куды. Дый пасьля, калi настане цiшыня, Лявонавiч усё роўна ня можа заснуць - лезуць думы адна за аднэй. Думае пра Вяркеева. Можа загляне. Быў-жа ўжо колькi разоў. I ўсё ўначы. Саромiцца, баiцца заходзiць днём. Пабачуць - скажуць: спачувае. Ды ён - малайчына. Пагаворыць. Супакоiць. I лягчэй на сэрцы. Ня цураецца. Няхай-бы забег во й цяпер. Пэўна, недзе гуляе. Што яму, маладому?

I Вяркееў прыкацiў - п'янюсенькi. "Хоча ўзнаць што пра сына цi так пагаварыць? От - як вымалiў яго".

Селi за стол упоцемках.

- Я, Лявонавiч, толькi на хвiлiнку. Бег i вось забег. Як дзялы? Надта не мардуйце сябе. Будзе перамена i ўсё пераменiцца. I пабачаце - Мiкола хутка вернецца.

- Аткуль ета вы знаеце?

- Скажу вам вось што. Давяраючы вам. Гiтлер усё-ткi нападзе на нас. Мала што ён з намi дагавор заключыў. Усё, што мы атрымалi па дагавору з iм, забярэць назад. I каб-жа толькi гэта! Як ашалелы прэцца й прэцца. Скруцiў вон Францыю, i ў Яўропе нiхто ўжо не ўстаiць процi яго. Завернецца, кажу, i папрэцца на нас. I тады што? Наўрад, каб мы яго стрымалi - праломiць нашу абарону i пойдзе наскрозь, аж да Ўралу. Прабойная сiла ў яго вялiкая. Дык разьляцяцца i тыя лягеры. I пойдуць, пабрыдуць з iх ува ўсе канцы нявольнiкi. Гэтак прыйдзе дахаты i Мiкола. Кажу вам!

Лявонавiч слухаў настаўнiка, вучонага чалавека, насьцярожана i з пэўнай доляй недаверу: "Як гэта ён так раптам загаварыў пра вайну, пра Гiтлера. Усё як-бы цiха, а ён пра вайну... Нiхто нiчога не гаворыць, а ў яго на языку вайна. Цi можа сп'яну?" Ды тым ня менш слухаў уважлiва, стараўся нiчога не прапусьцiць, усё ўцямiць. "Пэўна-ж, мы, сьляпыя людзi, нiчога ня ведаем - што i да чаго. А гэта во чалавек разьбiраецца, бачыць наперад. Прадказвае".

Лявонавiч слухаў i адчуваў, як у ягоную душу ўлiваецца нешта новае, дасюль нячуванае нешта радаснае, хоць i трывожнае. Вяркееў узбудзiў у ягонай душы надзею, ашаламiў яго нязвычайнымi новасьцямi. Лявонавiч адчуваў, быццам у яго пад нагамi вырасла нейкае апiрышча.

- Цi пра ета, пра вайну, пiшуць газэты, цi вы гэта ад сябе?

- Газэты выхваляюць посьпехi Гiтлера ў заваяваньнi Яўропы, але маўчаць, што ён можа заваяваць i нас. Газэты пра гэта пакуль што маўчаць. Але ёсць людзi ў Крамлi, што бачаць такую апаснасьць. Нездарма-ж наша ваенная тэхнiка дзень i ноч грукочыць праз станцыi i паўстанкi. Вязуць. Куды, вы думаеце? На Захад. Для спатканьня з Гiтлерам. Нашым снаражэньнем завалены ўжо ўвесь наш заходнi фронт. Адкуль я ведаю, запытаецеся? Ня сумнявайцеся! Мы ведаем. Мы ведаем, што Гiтлер вылупляе свае вочы на нашыя прасторы, дык мы i хочам стварыць надзейны заслон супраць яго. Гэта адно. Iншае - каб як вытварыцца адпаведная сытуацыя, ударыць Гiтлеру ў сьпiну. Ён там, на Захадзе, будзе курпечыць розныя Бэльгii, Галяндыi, Данii, а мы - тут як тут. Раз-два, i ўся Нямеччына наша. Не падумайце, Сталiн таксама ў шапку ня сьпiць. Вусамi сваiмi добра стрыжэ.

Лявонавiч ня можа ўседзiць на месцы спакойна - усё гэта так нязвычайна для яго. Усё гэта такое пажаднае, але й такое ненадзейнае. Захапленьне яго вялiкае, але й апаска ня меншая: як пачнецца тое, дык чым яно скончыцца.

- Вы думаеце, што й мы тут, на месцы, ня рыхтуемся да гэтых падзеяў? Не, Лявонавiч, рыхтуемся, дый яшчэ як! Мы лiчымся, - трэба-ж разьлiчваць на самае горшае, - што Гiтлер можа праскочыць, заняць некаторыя нашы тэрыторыi, у тым лiку i наш раён. Дык што вы думаеце, мы будзем сядзець, склаўшы рукi? Не, у нас на такi выпадак будзе ўжо ўсё гатова. У нас ёсьць ужо бронь: старшыня сельсавету застаецца ў тыле, наш камсамольскi важак...

- А вы?

- I я. Да нас далучацца i некаторыя раённыя кiраўнiкi, на чале з сакратаром партыйнай арганiзацыi. Мiж iншага, пакiдаецца ў тыле i наш з вамi ўпаўнаважаны для арганiзацыi партызанкi, на выпадак, калi, кажу, вораг дапне i сюды. Вось такiя, Лявонавiч, пляны. Я з вамi гавару сакрэтна, давяраючы вам. Хоць вы i пакрыўджаны савецкай уладай чалавек, але вы ня вораг савецкай улады. Я думаю, Сталiн распусцьцiць турмы - патрэбны людзi. Выйдзе i Мiкола, ваш сын, а мой таварыш. Дзеля яго, у iмя яго я й гавару пра ўсё гэта з вамi. Мы з iм не заўсёды ладзiлi, але я паважаю яго, як здольнага, карыснага нам чалавека. Пабачаце, Лявонавiч, мы яшчэ будзем з iм партызанiць... Мне шкада цёткi Маланьнi - гэтак яна ўбiваецца! А Дар'я? Гэта-ж золата, а ня дзеўка! Прывязаўся я да вашай сям'i, як нi да кога. Вы сапраўдныя людзi. Вы мне - як бацькi. Вы думаеце, я прырос тут, знайшоў душэўных людзей? Не, каб ня вы, мне некуды было-б дзецца. Я можа дзеля гэтага i ў бяду папаў - пусьцiў на сьвет Божы незаконнае дзiцяцi.

Жальба, скарга Вяркеева падкупiла Лявонавiча, ён стаў болей верыць у тое, што яму гаварыў паважаны iм настаўнiк.

- Думаеце, Сямёнавiч, Сталiн пабярэць i тых, што ў турме сядзяць? Возьмiць ён iх ў армiю?

- Усе яму спатрэбяцца... А як-жа? Але, Лявонавiч, я-ж ня Бог, усяго ведаць не магу. Можа яно ўсё пойдзе падругому.

- Я, Сямёнавiч, баюся, што як пачнецца вайна, зьняволеным будзе горш. Iх можа Сталiн i пастраляць.

- Нашто яму iх страляць? Вайна пастраляе, як яна пачнецца. А я ўпэўнены ў тым. Але-ж пайду ўжо - глядзiце, ужо вiднеецца.

Лявонавiч зiрнуў у вакно - супакоеная за ноч дарога ўжо шарэла, плот насупраць выступаў з iмглы сваiмi абрысамi.

- Дык, Лявонавiч, iду. Хай наша гутарка застанецца памiж намi. Можа я вам i зашмат нагаварыў... Ад Мiколы-ж нiчога ня чуваць, а?

- Я-ж бы не таiўся ад вас.

Вяркееў пайшоў, пакiнуўшы ў душы Лявонавiча надзею, спадзяваньне, сумляваньне, трывогу.

На прызьбе дзеда Мельнiка сядзяць дзяўчаты - вечар ядраны, халаднаваты, i яны туляцца адна да аднэй. Хлопцы ўклiньваюцца памiж iмi, садзяцца на каленi, залазяць запазуху, просяць пагрэць там свае рукi. Дзяўчаты брыкаюцца, адпiхваюцца, верашчаць. Але хлопцы, асаблiва найбольш нахабныя, лезуць зноў, дамагаюцца свайго. Але лезуць не да ўсiх. Ёсьць дзяўчаты, якiх яны баяцца: тыя добра даюць iм кулакамi пад рэбры.

- Няхай сядзяць, недатрогi. Каму яны патрэбныя? У нас ёсць вон маладзейшыя.

I чапляюцца да тых "маладзейшых" - новай зьмены, якой папоўнiлася дзявочая грамада пад хатаю дзеда Мельнiка. Сярод гэтай новай зьмены i - Дуся. Яна прыходзiць сюды сьпяваць. Мацi просiць яе не пазьнiцца, прыходзiць дахаты, калi яны яшчэ не лажацца. I калi Дусi доўга няма, па яе прыходзiць мацi. Забiрае яе, i яны разам iдуць дахаты. Хлопцы суправаджаюць iх жартамi, сьмехам i скаромнымi словамi:

- Усё роўна не ўцалее.

Сёньня вечар звонкi, i дзяўчатам трэба ўсё-ткi засьпяваць. Сьцiхаюць i хлопцы. Часамi i яны слухаюць, хоць i нядоўга. Дзяўчаты радзяцца, з якой песьнi пачаць. Пагаджаюцца на той, якая будзе далей чуваць. Спрабуюць свае галасы. Нейкая з iх - вядучая - бярэ ноту - завысока, кажуць. Просяць - нiжэй. I вось, ужо зладжаныя, натхнёныя, яны аддаюцца песьнi, аддаюцца ўсёю душою, высьпеўваюць усё тое ў ёй, што насьпела i просiцца на волю. Песьня ўзьнялася высока, паплыла, пакацiлася, яна то замiрае, то зноў узносiцца, бясконцая, запаўняе прастору, i ў ёй, у гэтай прасторы, здаецца, ужо нiчога няма, апрача самой песьнi. Дуся мае надзвычайны слых i голас. Ейны голас пазнаюць нават на адлегласьцi, у блiжнiх вёсках, дзе таксама зьбiраюцца па вечарох хлопцы i дзяўчаты. Адклiкаюцца сваiмi песьнямi, або прыслухоўваюцца, як сьпяваюць iхныя суседзi.

- Чуеце? Гэта-ж Хiмiна Дуся гэтак бярэ.

Калi Дуся ня прыходзiць на сьпеўку, яе выклiкаюць ейныя сяброўкi. Сярод дзяўчат на прызьбе дзеда Мельнiка ёсць выдатныя сьпявачкi, "харысткi", як iх называюць хлопцы. Да "харыстак" належыць i Дуся. Зрэшты, яе надта i ня трэба ўпрашваць - сама рвецца на пагулянкi. Ейная мацi добра ведае, што дачку цiкавяць ня толькi песьнi. Дзеўка яна ўжо "бальшая", i Хiма неспакойная за яе. Выгадавала. Выпеставала. Дзеўка завiдная. Не налюбавацца. I ростам выйшла, i стройнасьцяй, i з твару нiхто не зраўняецца - шляхетныя рысы, бровы ўзьнятыя, вочы - iскрыстыя, зiрнець - не ў аднаго сэрца ёкне. А было-ж - iх за людзей ня лiчылi: бедныя, хата голая, нi кала, нi двара. Толькi нядаўна Пiлiп прыбудаваў сенцы. Гультаяваты, басьнi толькi расказвае. Пачоту ў людзей ня мае - дзiвак нейкi. А во глядзi - якую дзеўку праiзвёў! Сын - як сын. А гэта ўзяла ўсiм. Пiлiп нават аўтарытэт набыў: такую дачку мае.

Пацiшэла на прызьбе ў дзеда Мельнiка - дзяўчаты пачалi разыходзiцца. Позна ўжо. Заўтра трэба рана ўставаць на працу.

З рэчкi на вулiцу папоўз туман, нiчога нявiдно - схавалiся хаты. Дуся йдзе дамоў. Яе нiхто не праваджае. Хлопцы пагналiся за iншымi. Яна нi з кiм не захацела iсьцi разам. Аж нехта ззаду цапнуў яе за плячо.

- Дуся, гэта я! Мiкола.

Дуся пазнала Мiколу Бугрова. Ён ня прыходзiць на прызбу да дзеда Мельнiка, адасабляецца - камсамольскае званьне не дазваляе яму змешвацца з гуртам. Але за Дусяй ён страляе. Даганяў яе па дарозе дахаты ўжо ня раз. Угаварваў, каб яна з хаты перабралася спаць у клець. Дуся баiцца яго. Дый мацi, яна ведала, ня пусьцiць яе ў клець - будуць прыходзiць хлопцы. I Дуся ня выходзiла, як нi схiляў яе да гэтага Мiкола Бугроў. Не сказаць, каб яна ня цiкавiлася iм хлопец ён ладны, хоць i вялiкi хвалько. Яго так i празвалi дзеўкi - Хвалько. I Дуся, уласна, была цяпер ня супраць, перад тым як пайсьцi ў хату, пастаяць з iм якую часiнку. Спынiлiся. Мiкола адразу паказаў свой хлапцоўскi спрыт: пацягнуў Дусю далей ад хаты, у закутак на двары. У няспыннай жарсьцi цалаваў яе, абнiмаў. Калацiўся ўвесь, як у лiхаманцы. Дуся ўпiралася, ня йшла ад хаты. Мiкола пачаў тады прыпiраць яе да сьцяны, i, прыпёршы, шчыльна прыпаў да яе, цалуючы i хапаючыся аднэй рукой за ейную сукенку зьнiзу. Дуся ня ўпусьцiла яго i ён, зьвяўшы, у зьнямозе, абвiс у яе на грудзёх. З агiдай Дуся адштурхнула яго i ўцякла ў сенцы. Хiма, вiдавочна, пачуўшы як яны валтузiлiся, пачала гукаць у вакно:

- Дуся! Зараз-жа ў хату!

Ужо ў хаце мацi запыталася ў дачкi:

- Хто гэта быў?

Дуся ёй нiчога не адказала i моўчкi лягла спаць. Заўтра-ж ейны дзень: будзе выпуск. Атрымае пасьведчаньне аб заканчэньнi сямiгадовай школы. "Але я не пайду. Я завялiкая для сямiгодкi - дылда".

Але на выпускны вечар Дуся ўсё-ткi пайшла. Мацi адзела яе як найпрыгажэй. I сапраўды, Дуся выглядала хутчэй як нявеста, а не як вучанiца. Ды сорам у яе мiнуў, яна загарэлася ахвотай пайсьцi на вечар. Там будуць ейныя настаўнiкi, сяброўкi, бацькi, хлопцы, усе, хто захоча прыйсьцi. Будуць танцы. Гэта ейны дзень! Перад адыходам, паглядзелася ў люстэрка: у вачох - таемнасьць, глыбiня, задуменнасьць, бровы - узьнятыя, мiрглiва-насьцярожаныя, твар радасна-ўсьмешлiвы, белы каўнерык блюзкi зграбна абняў шыю, чорныя, з праборам на галаве, воласы спадаюць за сьпiной дзьвюмя туга сплеценымi косамi. Агледзеўшы сябе, засталася задаволенай. Пакiнула хату.

Пасьведчаньнi аб заканчэньнi Макранскай сямiгадовай школы былi раздадзеныя выпускнiкам удзень. Цяпер-жа, увечары - заканчэньне з танцамi. Дуся ўвайшла ў самае большае iхнае класнае памешканьне, добра асьветленае, ператворанае ў салю. Сталы, расстаўленыя ў выглядзе лiтары "П", былi ўжо занятыя. На самым ганаровым месцы сядзелi ў поўным складзе настаўнiкi, у тым лiку сам дырэктар школы. Дуся невядома чаму зьбянтэжылася, угледзеўшы iх. Саромiлася. Ёй здавалася, што толькi на яе i глядзяць яны. На яе, такую ўбраную i можа не адпаведна дадзеным абставiнам. Яна ўлавiла погляд Вяркеева i ў iм - здавалася ёй - асуджэньне яе. У разгубленасьцi яна ня ведала, куды ён прыстаць. Усхваляваная, яна ня прыкмячала сваiх сябровак. Села - невядома ёй самой, чаму - якраз на вiдавоку ў настаўнiкаў, на месцы, што заставалася не занятым нiхто хiба не хацеў сядзець гэтак блiзка каля настаўнiкаў. Вучнi-выпускнiкi i таксама з нiжэйшых, шостых i пятых класаў, стаялi цiха на ўзбоччы ў чаканьнi распарадку. За сталамi-ж сядзелi пераважна бацькi i iншыя госьцi. Пазванiў дырэктар. Пачаў гаварыць. Ягоная прамова была ськiраваная болей да бацькоў, чымся да вучняў-выпускнiкоў. Ён як-бы даваў справаздачу перад бацькамi, як-бы апраўдваўся перад iмi за тыя недахопы ў школе, якiя ў ёй мелi месца. I напачатку здавалася дзiўным, што ён гаворыць пра гэта. Але ў другой палавiне сваёй прамовы ён выпуклiў настолькi дасягненьнi свае школы, што недахопы перасталi быць недахопамi, зьявiлiся як-бы тымi стымуламi, якiя й прывялi школу да ейных сёньняшнiх, цалкам дадатнiх вынiкаў. Прамаўлялi i настаўнiкi, але, як выглядала, толькi таму, што трэба было. Больш красамоўным аказаўся Вяркееў. Ён, можна сказаць, апраўдаў сябе ў вачох бацькоў, якiя крыва глядзелi на яго, як выхаваўцу, у сувязi з яго недастойнымi настаўнiка паводзiнамi. Мелася на ўвазе Акулiна. Канешне, ён плацiў Акулiне алiмэнты, i тая ня мела да яго больш нiякiх прэтэнсiяў. Усё было як-бы ў парадку, але паступак Вяркеева ня ўсiмi лiчыўся маральным. Бальшыня была на баку Акулiны, простай, але сумленнай дзеўкi. "Чаго лез, калi не падабалася". Шкадавалi ейнага хлопчыка, "чыстага Вяркеева".

Цяпер, гледзячы на Вяркеева, статнага i прыгожага, здатнага на слова i жарт, бацькi-слухачы як-бы даравалi яму ягоныя грахi.

Дусiных бацькоў на вечары ня было - iм загадала дачка ня прыходзiць. Яна будзе саромiцца пры iх, чуцца несвабоднай.

Пачалi граць. Пачалiся танцы. А Дусю нiхто не запрашае. Адвярнулiся i сяброўкi. "Няхай не ганарыцца сваёй красатой. Няхай пасядзiць". Хлопцы-выпускнiкi ўжо занятыя. Яны знайшлi сваiх i з iмi не разлучаюцца. Хлопцаў-няшкольнiкаў нешта ня вiдаць. Такiя танцы iм не падабаюцца. Дуся ў адзiноце. Яна гэткага не чакала. Яна не разумее, што здарылася. Чаму ёй такая помста? Аглядаецца па бакох. Ня ведае, што рабiць. За сталамi азiраюцца на яе. "Што такое? Чаму яе не бяруць?"

Канчаецца танец. Пачынаецца другi - Дуся як сядзела, так i сядзiць. Нiхто яе не бярэць. Не запрашае. Сама яна ўжо цяпер не адважваецца запрасiць каго-небудзь з сваiх сябровак. Сядзiць. Але ўжо болей ня можа сядзець. Гатова заплакаць. Гэтак рыхтавалася! Гэтак хацела быць тут! Гэтак была ўпэўненая ў сваiм посьпеху! А цяпер... Чаму я прыйшла сюды? Што мне тут трэба? Я сюды не належу. Я тут чужая. Я тут завялiкая. Гатова ўзьняцца й кiнуцца за дзьверы.

Вяркееў назiрае за ёй. Вяркееў разумее яе. Бачыць яе пакуты. "Пайсьцi? Нiчога няпрыстойнага?" Вылазiць з-за стала. Iдзе. "Куды ён iдзе?", глядзяць на яго. Вяркееў накiроўваецца да Дусi. Яна тут. Да яе недалёка. Iдзе нi на кога не азiраючыся. Падыходзiць да яе. Запрашае. Дуся пасьпешна ўстае i, уратаваная, iдзе з настаўнiкам у круг. Шчасьлiвая, закружылася ў танцы. Азмрочаны было, цяпер ейны твар засьвяцiўся ўсiмi ейнымi прывабнымi рысамi. Вяркееў, будучы някепскiм танцорам, вёў яе ў танцы сьмела, зусiм не бяручы на ўвагу, што яна яго вучанiца, а ён ёй настаўнiк. Зрэшты, яна ўжо цяпер не ягоная вучанiца i ён ня ейны настаўнiк. Яна можа быць з iм свабоднай. Вяркееў, выглядала, i расцэньваў яе гэтак, танцаваў з ёй як з поўнасьцяй дарослай, не саромячыся шчыльна прытуляць яе да сябе, асаблiва калi апыняўся з ёю ў менш асьветленым мейсцы танцавальнай пляцоўкi. "Во гэта якраз тое, што яму патрэбна. Ня тое, што Акулiна", ацэньвалi жанкi за сталамi.

Танец скончыўся i Вяркееў пасадзiў сваю былую вучанiцу на ейнае месца. Пачаўся наступны танец. Зноў Дусю нiхто не бярэ. Цяпер можа-б хто з хлопцаў-выпускнiкоў i падыйшоў да яе, запрасiў-бы да танцу, але яе ўжо лiчылi занятай i не абы кiм, а самiм настаўнiкам. Гэтак i заставалася яна сядзець. I тут Вяркееў не палiчыў нейкай нетактоўнасьцяй - запрасiў Дусю зноў. Танцаваў з ёй з iмпэтам. Яна адказвала тым-жа. I ад iх, абаiх, стваралася ўражаньне як ад якой-небудзь закаханай пары. Вяркееў уже не прапускаў з ёй нiводнага танцу, аж пакуль дырэктар не паклiкаў яго да сябе. Распачаў з iм нейкую гутарку. Не адпушчаў яго, уважаючы, вiдавочна, паводзiны Вяркеева не дастаткова прыстойнымi.

I Дуся, ня хочучы больш заставацца на вечары, пасьпяшалася дахаты. На мосьце яе пераняў Мiкола Бугроў.

- Я цябе чакаў тут. Ведаў, што ў цябе iншай дарогi няма. Вось i спаймаў.

Гэта ён гаварыў нiбы жартам, але Дуся баялася яго - пачне прыставаць, як i ўчора. Ды Мiкола быў сёньня лагаднейшы, не спрабаваў абнiмаць яе, хацеў толькi ўзяць пад руку, i калi Дуся не давалася, успрыняў гэта спакойна, iшоў побач мiрна i зважна.

- Можа пройдземся паўз рэчку? Ты ведаеш, як там утульна iсьцi мiж траў i вербалозу, а якiя пахi! Галава кружыцца ад арамату!

Дуся ўспрыняла паэзiю Мiколы падазрона.

- Я нiкуды не пайду. Я iду дахаты.

У яе цяпер такi настрой - нiкога ня бачыць, нi з кiм ня знацца. Думала, як збавiцца ад яго. Неспадзяванае спатканьне з Мiколам было для яе прыкрым, але яна не хацела даць яму адчуць гэта. Сваю цьвёрдую адмову ягонай прапановы прагуляцца злагодзiла нязручнасьцяй iсьцi мiж траў i кустоўя ў такiм убраньнi, якое ў яе цяпер. Мiколу такое тлумачэньне задаволiла, тым больш, што Дуся ўжо дазволiла яму трымацца аднэй рукой за ейную талiю. Ля свае хаты яна не пабаiцца адкiнуць яе.

I вось яны ўжо каля Дусiнай хаты. Дуся хоча разьвiтацца з iм, але Мiкола не адпушчае яе, трымае за руку, не дае ёй вырвацца.

- Я закрычу, калi ты не адпусьцiш!

- Закрычыш?

I Мiкола адным рашучым узмахам рукi распаласаваў на грудзёх у Дусi ейную блюзку. Павольна, не сьпяшаючыся пайшоў ад яе ў кiрунку хаты дзеда Мельнiка.

Дуся ў сьлёзах цiхенька, каб не пачулi бацькi, увайшла ў хату. Разьдзелася. Падзёртую блюзку схавала, каб заўтра не пабачыла мацi. Дуся ня скажа пра выпадак з Мiколам Бугровым.

Па нейкiм часе Мiкола Бугроў ад некага пачуў, што Дуся перайшла спаць у клець. I ён захацеў пераканацца ў гэтым. Увечары чакаў, пакуль разыйдуцца з прызбы дзеда Мельнiка. Там-жа i Дуся - чуцён ейны голас. Ён толькi падпiльнуе, куды яна пойдзе - у хату цi ў клець. На спатканьне з ёй пасьля ўчарашняга ён не разьлiчваў. Учарашняга яна яму не даруе. Ён хацеў-бы замазаць сваю вiну, папрасiць у яе прабачэньня, але як даступiцца да яе. "Я ня ўлiчыў, што яна дзеўка iншага тыпу, не такая, як усе. Больш далiкатная. А я лез нахрапам. Гэта ня той да яе падыход. Нашых дзевак комкай як хочаш, але не яе. А можа яна i саўсiм ня хоча знацца са мною? Яна, можна сказаць, ужо студэнтка, а я хто? Лапаць. Скончыў тры класы i ўсё. Тады ў нас i было толькi што тры класы. Сямiгодкi ня было. Ды каб i была, куды мне, пераростку, было пхнуцца? Сядзець разам з малечай у вадным класе? Вось i пайшоў у камуну, на лёгкi хлеб. Выбiўся ў актывiсты. Паслалi на курсы. З курсаў вярнуўся камсамольцам. Заняўся культурна-асьветнай работай. Але якi я культурнiк? Адчынiў хату-чытальню ў Мокрым. Прывёз з раёну кнiжак, журналаў. Пачалi iсьцi да нас газэты. Хацеў заманiць моладзь. Дык дзе там? На прызбу да дзеда Мельнiка йдуць, у хату-чытальню - не! Кiнулася мне неяк у вочы яна. Страшэнна спадабалася дзеўчанё! Напачатку саромiўся загаварыць з ёю, такой яшчэ маладзенькай, а сэрцам быў ужо ўлiпшы. Праз якi год цi болей гляджу - яна ўжо, невядома калi ў дзеўкi выйшла. Я й прыўдарыў. Сораму ўжо ня меў - пачаў пiльнаваць яе, а яно ня тут то было. Я й пачаў тады сiлаю браць. Вось i папсаваў гэтым усё".

Мiкола стаiўся за вуглом Дусiнай хаты, чакае, калi яна будзе йсьцi. Ад дзеда Мельнiка ўжо разыходзяцца - вулiца ажывiлася сьмехам i гаворкай. Павiнна iсьцi i яна. А можа-ж будзе йсьцi не адна, з якiм хлопцам? Дык добра ведаць. Я мушу з ёй так цi iнакш скончыць. Думка, што яе нехта можа праважаць, палыснула па сэрцы. Рэўнасьць, i ад таго яшчэ большая любасьць да яе. Яе ўсё яшчэ няма. Яна мусiла-б ужо быць. А можа яе хто павёў у другi бок? Вусьцiн-жа прымазваецца да яе. Гагатаў на прызьбе. Цi мо яшчэ хто? Яна-ж цяпер ужо студэнтка i кавалеры, роўныя ёй, знойдуцца. Ён чуе ейны голас. Яна з некiм гаворыць. Хто гэта? Не пазнаю. Разьвiтваюцца i адлягло. I вось яна йдзе. Мiкола як сам ня свой. Не, ён яе цяпер не зачэпiць. Ведае наперад, што з гэтага будзе. Ён хоча толькi ўбачыць, куды яна пойдзе - у хату цi ў клець. I вось ён бачыць - Дуся падыходзiць да дзьвярэй у клець, што тут-жа, насупраць сянец. Адчыняе. Уваходзiць. Мiкола чуе, як заклаўся засоў: зачынiлася. Пачакаю - няхай уляжыцца. Яна будзе пытацца - хто? Я свайго голасу не падам. Пазнае не адчынiць. Але як я хачу быць там, у яе! Адурманiла мяне, дурнога. Крадучыся, падыходжу да дзьвярэй. Замiраю. Цiха стукнуў. Прыслухаўся. Маўчыць. Яшчэ раз - нешта рыпнула. Але нiякага адказу. Прастукаў дробненька яшчэ. У маiм стуку - просьба, хаценьне. Чую - злазiць з ложку. Тупае. Падыходзiць да дзьвярэй. Пытаецца: "Хто гэта?" Маўчу. Адгукнуся - не адчынiць. Я стукаю яшчэ, ужо больш настойлiва. Ня можа-ж быць, каб яна не адчынiла. Яна-ж ня ведае, хто. Усё-ж яна спадзяецца на некага. Нашто-ж бы яна пераходзiла ў клець? Пераходзяць-жа, каб некага ўсё-ткi пушчаць. Я мармычу, каб не пазнала, шапчу, прашуся. Адкладае засоў. Адчыняе. А мне гэта й трэба было - я ўжо ў клецi. Яна некуды адскочыла. Цямнота - ня ведаю, дзе яна. Ушчыркнуў сьпiчку - седзячы на ложку, пасьпешна накiдвае на сябе сукенку. Кiдаецца да дзьвярэй - хоча выскачыць. А я за яе. Нясу на ложак. А яна ў плач. Малоцiць мяне нагамi. "Ня бойся, - кажу. - Я цябе не зачаплю. Прабач мне ўчарашнюю дзiкасьць". А ў самога iншае на ўме: "Можа як прылашчу i ляжам мiрна". Ад яе йдзе п'янкая пахнасьць, някранутая сьвежасьць, чую дрыготкасьць ейнага цела. У мяне нястрымная да яе цяга. От-бы звалiў i прысмактаўся. А яна ўсё ня сьцiхае, калоцiцца, як птушка ў сiле. Просiць мяне: "Пусьцi!" I мне шкада яе. Да мяне пачала варочацца цьвярозасьць. Я выпусьцiў яе з сваiх рук i яна памкнулася зноў да дзьвярэй. Ды я сiлай усадзiў яе побач сябе на ложку, трымаючы яе за плечы. I чую - перастала ўсхлiпваць, супакоiлася. Думаю, пайшло на лад. Хачу сказаць ёй нешта самае прыгожае, ды ня ўмею - муцiцца ў галаве ад хаценьня авалодаць ёю. Маўчу. Мiжволi тулюся да яе, а яна наадварот - тапоршчыцца, супрацiўляецца ўсёй iстотай. I я зразумеў, што ўсё - надарэмна. Узьняўся хачу пайсьцi. А яна: "Мiкола, ня гневайся на мяне, што я такая. Прабач".

У гэтых словах Мiкола адчуў такую дабрыню, такую ласку, такое спачуваньне да яго, што ягонае сэрца зайшлося ад шчымлiвага болю i адначасна ад нейкай вялiкай любасьцi да яе. Гэта было для яго ўзнагародай за ўсе ягоныя мукi. Мiкола праняўся яшчэ большай шчырасьцяй да яе: "Якая яна залатая!" I ад таго, што яна такая добрая, любая для яго, Мiколу забiрае рэўнасьць: каму яна дастанецца такая добрая, пяшчотная?

Мiкола ўсё-ткi знайшоў сiлу ў сабе пакiнуць яе. У заходлiвасьцi сэрца, у раздвоенасьцi душы выйшаў з клецi. Пайшоў у свой пасёлак за Мокрым, празваны Камунай.

Дуся зачынiлася зноў i лягла, але заснуць ужо не магла. "Хто яму сказаў, што я ў клецi? Я нiкому не гаварыла. Мне хацелася выйсьцi з хаты, як i ўсе выходзяць. "Выйсьцi" - у гэтым ёсьць нешта цiкавае, нейкая тайна, нешта невядомае. Што сустрэне цябе? Гэта-ж першы крок у тваiм выхадзе, нясьмелы крок, але i адважны. Выйсьцi з хаты - гэта як выйсьцi ў жыцьцё. Выйсьцi насустрач жыцьцю. Кiнуць яму выклiк. Усё роўна як сказаць яму: "Я iду. Я гатова. Я аддаюся табе. Я твая". Але цi гатова я? I як-бы нехта ўнутры мяне: "Гатова!" Але я баюся гэтага голасу, такога падманнага i здрадлiвага. Я ўжо была гатова. I як гэта ўсё абярнулася! Так, ён адчуваў, што я была гатова i хацеў узяць мяне, як гатовую. Бяз усякай асьцярогi. Няўжо гэта так бяруць? Няўжо гэта так сустракаюць твой выхад? Тваю гатовасьць? У гэтым таямнiца выхаду? Няма нечага больш звабнага? Гэтак усё проста? Толькi гэта i ўсё? Мiкола хацеў толькi гэтага? I я адштурхнула яго. Можа гэта была памылка з майго боку? Ня буду я каiцца? Прыйдзе ён зноў?

Сьвет звабнасьцi пачаў даўно мяне трывожыць. Я пачала разумець гэта толькi цяпер. Тады-ж, у маю гусiную пару, мне было прост добра, прыемна i ўсё. Тады мне было прыемна, што ён глядзiць на мяне, гаворыць са мною. I мне сумна было, калi я ня бычыла яго. Калi ён не стаяў на мосьце, або калi я ня бачыла яго, як чытаў, лежачы ў траве ля рэчкi. А найболей, калi ён сядзеў у нас са мною за сталом, гэтак блiзка, што ад той блiзiнi мне было млосна, сэрца знывала ў салодкай стоме. Дзiўна, пры iм я заўсёды хацела быць у лёгкай сукенцы i абавязкова, каб мае рукi былi голыя. А калi чыталi, схiлiўшыся над кнiжкай, я хацела, каб мой лёкан дакранаўся да яго твару. Мне было прыемна ўсякае ягонае датыкненьне, такое далiкатнае, лёгкае, узварушлiвае. Сапраўды, я баялася грому. Баюся i цяпер. Але тады... тады я хацела, каб ён мяне суцяшаў, каб ён падыйшоў да мяне. I ён падыйшоў. А я накрылася. Я хацела, каб ён раскрыў мяне i ўбачыў мяне, якая я прыгожая. Я хацела нават, каб ён лёг каля мяне, мне было-б тады сьцiшна i прыемна i я ня чула-б тады грому. Ён ня лёг каля мяне i я ўскочыла тады яму на рукi. Як гэта было добра! I я хацела, каб ён заставаўся ў нас, жыў у нашай хаце. Помню-помню маю гусiную пару, нязвычайную. А брацiкава вясельле... Я ўсё бачыла тады. Як ён пайшоў з ёю. Я пабегла за iмi. I знайшла iх... у кустох. Чаго яны хавалiся? I што яны рабiлi? Яна, тая другая, была гатовая? I ён браў яе? Гэтак як хацеў узяць мяне Мiкола? Я магла тады забiць тую жанчыну. Яна адбiрала ў мяне яго. Але дзе яна дзелася? Я ня бачыла яе. Куды яна зьнiкла? Ад нейкай уявы таго, што яны там рабiлi, па ўсiм маiм целе прабегла дрож, скалынула мяне ўсю, тое, невядомае, таямнiчае, што было ў iх там, завалодала мною нагэтулькi, што калi ён ужо ўцякаў ад яе, я, iдучы яму напярэймы, скочыла яму на грудзi, каб ён схаваў мяне ў сабе, так, як тую жанчыну, каб я была з iм, як адно, каб мяне ён нёс некуды.

Ня пушчала мяне мацi ў клець. Прасiла. Малiла. Але я выйшла. Я хацела чамусьцi выйсьцi ў суботу. Пад нядзелю. Я хацела, каб гэта было, як сьвята. А сьвята не наступiла. Можа яшчэ яно будзе?"

Змора, уяўленьнi перамаглi Дусю i на сьвiтаньнi яна заснула глыбокiм сном.

У калгаснай канцылярыi, што насупраць Лявонавiчавай хаты - граюць. Нядзеля, i старшыня дазволiў моладзi танцы, тым болей, што пагода дрэнная i сена зграбаць не пашлеш яе. Танцы ў канцылярыi - адзiным прыгодным для гэтага быдынку - пачалiся яшчэ папаўднi i зацягнулiся аж да вечару. Дуся думала, пайсьцi ёй на танцы, цi не i ўрэшце вырашыла пайсьцi. Пасьвяточнаму адзелася i рушыла. Калi яна ўвайшла ў канцылярыю, на сярэдзiне салi пабачыла Лявонавiча, абступленага з усiх бакоў моладзьдзю. Гармонiк ня йграў, у бубен ня бiлi. Стаяла затоеная цiшыня. Лявонавiч - вiдаць па ўсiм падвыпiўшы - трымаў у руках газэту. Моладзь ужо ведала - ня раз яна бачыла яго тут з газэтай - што Лявонавiч мае нешта сказаць, як заўсёды - нешта надта сьмешнае, цi - калi пра сына - надта журботнае, жаласьлiвае. Лявонавiч просiць моладзь ня крыўдзiцца на яго, няпрошанага госьця, што ён сваiм прыходам перапынiў усю iхную "музыку". Гаворыць, што ён доўга ня будзе тут. От, учуўшы музыку, ня ўцерпiў i прыйшоў аддаць чэсьць. Адразу-ж i пойдзе. Скажа толькi якое слова. Ня будзе iм замiнаць. Стаiць, сьсiвелы i засмучаны. Нясьмелы, хвалюецца, быццам ня ведае, з чаго пачаць цi саромiцца той увагi, якую ён тут напаткаў. Паднёс блiзка да вачэй газэту - дагары, загалоўкам унiз:

- Тут во ў мяне сьвежая газэта. Палучыў з Менску. Краска яшчэ ня высахла. Калi дазволiце, дык прачытаю вам пра тое, што ў сьвеце праiсходзiць i як нам у тым сьвеце вядзецца. Дык вы гатовы?

- Гатовы! Гатовы! Чытай, Лявонавiч!

- Дык вапервых - мiжнароднае палажэньне. Нападзець Гiтлер на Сталiна, цi не? Нападзець! Стаiць чорным па беламу. Вялiкiмi буквамi. Хто ўмее, той можа прачытаць сам. Я-ж чытаю для тых, хто ня ўмее чытаць. Ага, нападзець. Але стаiць вапрос, хто каго пабядзiць. Гiтлер Сталiна, цi Сталiн Гiтлера? У газэце стаiць, што пабядзiць Сталiн. Пра другую вазможнасьць тут маўчаць. Ну вот. Я прыйшоў да вас сюды ня сам. Мяне прыслалi Касьцюковiчы - раён. Загадалi правесьцi з вамi бяседу. Сам палiтрук загадаў. Ён сказаў: "Лявонавiч, ты добра знаеш там сваiх людзей, разам з хлопцамi i дзеўкамi, ведаеш усё пра iх, нават, чым яны дышуць (а я, яй-Богу, ня ведаю, чым вы дышаце). Сратва гэта (ён так i назваў вас) таўчэцца-ж у цябе пад носам (гэта ён так таму, што я вас у вакно бачу, як вы тут перад клубам гуляеце i ўсё такое), дык, кажа, каму-ж, як не табе, наставiць яе, сратву гэту, на пуць iсьцiнный. (Гэтага ў газэце няма. Гэта ён мне так гаварыў.) Паглядзiм, што пiша газэта далей.

- Лявонавiч, досыць пра вайну. Вычытай нам, што пiша газэта пра твайго сына.

Лявонавiч змоўк. Стаяў i нiчога не гаварыў. Толькi глытаў сьлiну. Худы яго "кадык" спазматычна рухаўся, выпiраў скуру. Вочы блiшчэлi - у iх туманiлiся сьлёзы. Ды Лявонавiч перамог сябе, адказаў таму, хто прасiў яго вычытаць пра сына:

- Пра ета ўжо на другiм баку газэты. Там усё сказана. I пра майго сына.

Лявонавiч пачаў шукаць тое месца ў газэце, дзе, ён казаў, напiсана пра яго сына. Разгарнуў газэту на ўсю шырыню, закрыўшы такiм способам свой твар. Слабым голасам пачаў "вычытваць" пра свайго сына:

- Прайшло ўжо пяць год, як яго забралi. Ета цяпер ён дужа далёка. На самай Калыме. Ета яшчэ далей, як Амур. Ета за Амурам. У газэце во стаiць, што ён гукае нас адтуль, але яго голас не даходзiць сюды - далёка. Просiць, каб яго выручылi. Але голас яго разьбiваецца аб скалы. Вяртаецца да яго назад водгульлем. У тым водгульлi ён чуе ня свой, а нейчы iншы голас: "У-у-у-у. Гу-гу-гу-гу. Жы-жы-жы. У-у-а-а-а. Памрэш тут. Нiхто цябе не пачуе. Нiхто ня будзе ведаць, дзе ты падзеўся. У-у-у. У-у-у-а-а". Сын мярцьвее ад гэтага голасу. Ён чуе яго i ўначы. Ня можа заснуць: "У-у-у-у-а-я-я-я". Ранiцою тое самае: "У-у-у-у-а-я-я-я-жых". Сын бяжыць на гару - можа адтуль яго пачуюць. Просiць ратунку. Гукае. Ды водгульля няма - голас яго паглынае прастора. Ды сваёю душою я чую той голас сына. Мне няма дзе дзецца. Выбягаю з хаты ўначы. Крычу: "Ратуйце!" Ды нiхто не ратуе. Нiхто нас ня чуе. Толькi зоры ў небе перамiргваюцца. А голас яго ўсё носiцца па паверхнi зямлi. Ня сьцiхае. Я чую яго ўсюды: у хаце, на двары. Што не вазьму ў рукi, чую яго голас, журботны, адчайны. Лыжку паднясу - i тая крычыць. Во й цяпер, мае дзеткi, прыбег да вас пажалiцца перад вамi, каб вы ўчулi гэты голас-роспач. Ён зьвернуты i да вас, мае любыя. Паспагадайце яму...

Газэта ўпала на падлогу. Лявонавiч цiска накрыў сваiмi далянямi вочы i стаяў нярухома ў зьмярцьвеньнi - плакаў.

Дуся хацела падыйсьцi да Лявонавiча, паспагадаць яму, сказаць нейкае слова ўцехi, але не адважылася, чамусьцi не магла гэтага зрабiць.

Нехта з хлопцаў падняў з падлогi газэту:

- Вазьмi, Лявонавiч. Калi-небудзь нам прачытаеш пра сына яшчэ.

- Даруйце, мае любыя. Грайце. Гуляйце. Ета ваша время.

Хлопцы давялi Лявонавiча да парогу ягонае хаты. Разьвiталiся.

Дуся не танцавала. Пайшла дахаты не праз мост, наўпрасткi - праз рэчку: баялася, каб яе не перастрэў дзе Мiкола Бугроў.

Пiлiп бачыць у вакно - у сельсавеце гарыць лямпа. Ужо за поўнач, а ўсё гарыць. Нешта вырашаюць. Нешта важнае. Гэтак заўсёды: кулачылi - лямпа гарэла, у калгас гналi - лямпа гарэла, у турму каго - лямпа гарэла. У сельсавеце лямпа гарыць заўсёды на бяду. Пiлiп ня можа заснуць. Злазiў з печы ўжо колькi разоў, прахаджваўся па хаце. Зноў лажыўся. Агонь у сельсавеце не дае яму спакою трывожыць. Не на дабро-ж. Прыехаў упаўнаважаны ня так сябе. У мяне яны ўсе на вачох: хто прыяжджае, хто ад'яжджае, хто заходзiць, хто выходзiць - усiх бачу. Бачыў, як яшчэ зьвечару зьбiралiся - апрача свайго начальства, былi i прыежджыя. Усё нейкiя шышкi. Нешта-ж такое ёсьць - нездарма ўсхадзiлiся.

- Хiма, ты сьпiш?

- Дзе там за табою засьнеш! А што?

- Ды нiчога.

Глядзiць у вакно:

- Хутчэй - машына пад'ехала!

- Да нас?

- Дура, хто да нас пад'едзе - да сельсавету пад'ехала! Глядзi - вылазяць.

Хiма кiнулася да вакна: у сельсавет увайшло чатыры чалавекi, двое - з вiнтоўкамi: ражном тырчаць.

- Ну, нешта-ж будзе.

- Каб што кепскае не пачалося, - устрывожылася Хiма.

На Вусьцiнавым двары забрахаў сабака - чуе прыежджых. Пiлiп i Хiма прылiплi да шыбы - углядаюцца.

- Гэнымi днямi яны, як ня тыя - i старшыня, i сакаратар, i фiнагент. Нечага хаваюцца. Вiдаць, нешта ведаюць, але маўчаць. Сельпо на замку. Вяркееў шнуруе туды i сюды. Бугроў - i той, разьвесiўшы свае лыпы, не адыходзiцца ад старшынi - слухае, нешта на вус наматвае.

- Ну што ты ета так пра чалавека гаворыш. Зяцем яшчэ тваiм можа быць.

- Каб ты згарэла з сваiмi зяцямi. Табе толькi зяцi наўме. Глядзi, каб усе твае зяцi не загрымелi. Бачыш, нездарма заварушылiся.

З сельсавету выйшлi два чалавекi. Iдуць да Пiлiпавай хаты. Хiма адскочыла ад вакна i дзьверы - на кручок.

- Адкладзi. Сам старшыня i нехта яшчэ з iм.

Увайшоўшы, старшыня просiць прабачэньня, што разбудзiў.

- Ды мы й так ня спалi, - лагодна адказаў Пiлiп.

- Пiлiп! Вось што! Пакладзi дзе-небудзь во таварыша з раёну. Няхай пасьпiць у цябе гадзiну-другую. Яму рана ў дарогу. Усiм у дарогу.

- Што ён сказаў - "усiм у дарогу?" - цiха запыталася Хiма.

- Чаму ты ня спыталася ў яго? Адкуль я ведаю?

А раненька ў сельсавеце былi ўжо ўсе старшынi калгасаў. З iмi прыбылi iхныя рахункаводы. Настаўнiкi ўсiх школаў. Увесь сельскi актыў. "Таварыш з раёну" сапраўды падняўся рана i не разьвiтваючыся, пакiнуў Пiлiпаву хату.

Пiлiп выйшаў з хаты паслухаць, што чуваць. Чаму гэтак сыйшлiся i зьехалiся сюды людзi? Iмi была занята ўжо ўся пляцоўка - "Цэнтр". Сюды пачалi зьбiрацца з суседнiх хатаў - мужчыны i нават жанчыны. Сонныя, яны нечым напалоханыя. Як-бы iм хто нешта ў вушы ўвёў. На сход iх не загонiш, а тут - як па камандзе. Сюды, на гэтую пляцоўку - Цэнтр прыйшоў з сваёю пугаю i трубой пастух. Стаўшы ў гэтым канцы вулiцы, ён, звычайна, пачынае трубiць, абуджаючы такiм спосабам гаспадыняў, каб яны выганялi яму з двароў свой статак. Цяпер-жа, угледзеўшы столькi народу, ён не распачынаў свае iгры - зьдзiўлена пазiраў на грамаду.

На сельсавецкi ганак узыйшоў сакратар раённай партарганiзацыi:

- Таварышы! Сёньня ўначы вераломна напала на нашу краiну Гiтлераўская Германiя. Фашысцкiя самалёты ськiнулi бомбы на нашыя гарады, у тым лiку на сталiцу Савецкай Беларусi - Мiнск. Гiтлераўскiя полчышчы перайшлi нашу гранiцу, уварвалiся на тэрыторыю Савецкага Саюзу. Нашая гераiчная Чырвоная армiя наносiць сакрушальныя ўдары па ворагу. Ды ня гледзячы на гэта, ворагу ўдалося ўжо захапiць некаторыя нашыя населеныя пункты. Магутны бронятанкавы кулак Гiтлера нацэлены ў самае сэрца нашай радзiмы - Маскву. Таварыш Сталiн заклiкаў па радыё не паддавацца панiцы. Ён пераняў камандваньне ўсiмi збройнымi сiламi Савецкага Саюзу на сябе. У сваёй прамове зьвернутай да ўсяго савецкага народу, Сталiн накрэсьлiў баявую праграму: не за якую цану ня ўступаць ворагу анiводнай пядзi нашай зямлi, а калi-б тую пядзю давялося пакiнуць - пакiнуць яе спаленай, мёртвай, пустой. Макавага зерня ня мусiць папасьцi ў ненасытную глотку Гiтлера. Строгi наказ Сталiна - таптаць, палiць збожжа, уганяць жывёлу, капаць супрацьтанкавыя канавы-валы. Загад Сталiна усё на абарону! Усё на выратаваньне радзiмы. Усё на зламаньне гiтлераўскага карку. Таварыш Сталiн выказаў цьвёрдую ўпэўненасьць - перамога будзе за намi! Але для гэтага патрэбна, каб нiводная душа не заставалася ў баку, каб кожны ўзяў на сябе як найбольшы цяжар, калi трэба - ахвяраваў сабою ў iмя перамогi над акупантам. Вораг зьнiшчае на сваiм шляху ўсё жывое - палiць, забiвае, вешае, гвалцiць.

Цяжкая доля выпала нам, дарагiя браты i сёстры, найбольшае ў гiсторыi выпрабаваньне. Пакуль у нас ёсьць яшчэ час, бярэмся за работу. Мы знаходзiмся ў стане вайны i мусiць таму быць закон вайны - нiчога не шкадаваць для перамогi. Няма такой цаны, якую-б мы не заплацiлi ў iмя радзiмы. Вораг пасягнуў на нашае сьвятое сьвятых - на самое нашае жыцьцё. Быць нам, або ня быць. Гэтак, дарагiя мае, стаiць пытаньне. Нашым баявым лёзунгам мусiць быць: Сьмерць акупантам! За радзiму! За Сталiна!

Пiлiп, стоячы ў натоўпе, спадзяваўся пачуць пра ўсё, што хочаш, толькi не пра войну. Вайна для яго была нечым немагчымым. Стаяў. I ня верыў. Чуткi хадзiлi пра вайну, але што яна будзе, ня верылi. I вось табе вайна. Напалi. Зьдзiўлена i з страхам слухалi прамоўцу. Пад канец прамовы прывалiла столькi народу, што ўжо яго ня мог зьмясьцiць "Цэнтр". Дзiўна - калi i хто iх сюды паклiкаў? Гэтак рана. Адкуль яны дачулiся?

Сакратара партарганiзацыi зьмянiў на ганку прадстаўнiк з ваенкамату:

- Я, таварышы, па сваёй часьцi. Нам навязана вайна, i каб баранiцца, нам патрэбна зброя i людзi. Патрэбны сродкi вайны. Гэтым сродкам у першую чаргу зьяўляюцца людзi. Мы мусiм мець людзей, здольных карыстацца зброяй. У нас ёсьць добра абвучная i ўзброеная армiя. Але ў умовах вайны, якой-бы вялiкай нi была наша армiя, яе недастаткова. Таму паўстае патрэба агульнай, пагалоўнай мабiлiзацыi насельнiцтва. Гэта ваенны закон. Ён няўхiльны, абавязкавы i татальны. Гэтым загадваю правесьцi ў Макранскiм сельсавеце агульную абавязкавую пагалоўную мабiлiзацыю, як яна ўжо праводзiцца па ўсiм Савецкiм Саюзе. Правiльна сказаў таварыш сакратар партарганiзацыi - нiякай панiкi! Але i нiякага адвалыньваньня! Перамога за намi, але яна будзе дарагой i крывавай. Хаваць гэта было-б недарэчна. Плачу, роспачы, сьлязам няма мейсца. Мы сабралiся тут, каб як найлепей i як найхутчэй правесьцi пагалоўную мабiлiзацыю ўсяго мужчынскага насельнiцтва адпаведных гадоў. Фронт чакае салдат.

Напалоханыя, зьнямелыя, жанчыны стаялi моўчкi, няздольныя яшчэ поўнасьцяй уяснiць пачутае: настолькi яно было для iх неспадзяваным.

- Я сказаў - фронту патрэбны людзi, салдаты. Але людзей патрабуе i тыл. Вось-жа салдатамi тылу, яго працаўнiкамi i абаронцамi будзе жаночае насельнiцтва. Перад намi, таварышы, татальная мабiлiзацыя. На кiраўнiцтва вашага сельсавету, на партыйцаў i ўвесь актыў ускладваецца заданьне - у трохдзённы тэрмiн закончыць адпраўку мужчынскага насельнiцтва на станцыю ў Касьцюковiчы. Фронт крычыць, фронт чакае людзей. Насколькi пасьпяхова i ў тэрмiн вы справiцеся з гэтым заданьнем, настолькi будзе забясьпечанае нашае процiвастаяньне ворагу. Усякае ўхiленьне караецца паводля ваенных законаў. На падмогу вам - людзi ўжо ў дарозе з раёну. Спадзяюся, ўсё ясна. Я скончыў.

Старшыня сельсавету паклiкаў да сябе ў канцылярыю старшыняў калгасаў, iхных рахункаводаў, брыгадзiраў, настаўнiкаў, актыў. За зачыненымi дзьвярыма, з удзелам прадстаўнiкоў раёна, пачалася нарада, распрацоўка канкрэтных мерапрыемстваў па ажыцьцяўленьню суцэльнай мабiлiзацыi.

Мокрае Першае i Мокрае Другое, як-бы перасталi iснаваць - з iх забралi галоўную сiлу - мужчын. Засталiся жанчыны, дзецi i нямоглыя старыя. Хаты стаяць, як абрабаваныя. Iх пакiнулi людзi, гартам якiх яны трымалiся. З кожнай з iх як-бы вылецела душа - птушка, што кармiла птушанят. Дамы-гнёзды засталiся пакiнутымi i асiрацелымi, стаяць няўпэўненыя ў павароце тых, хто iх пакiнуў. Мабiлiзацыя, быццам якая чума, прайшлася па вёсках, апустошыла, зьнявечыла iх, пакiнуўшы толькi тых, хто ёй непатрэбен - у сьлёзах, у роспачы, у чаканьнi Божай мiласьцi. З нядзелi пад панядзелак, калi з абодвых Мокрых мусiлi новабранцы ад'ехаць, у хатах-гнёздах ня спалi, або калi й спалi, дык вельмi мала i трывожна: гэта была апошняя ноч, ноч разьвiтаньня, ноч болесьцi, ноч спачуцьця, ноч любасьцi i страху перад будучыняй. Вулiцы замёрлi, хаты стаiлiся, пад iхнымi стрэхамi варушылася неразгаданае ў сваёй iснасьцi жыцьцё, найбольш у гэтую ноч глыбокае ў сваiм выяўленьнi. У гэтую ноч вусны шэптам сказалi тое, чаго яны яшчэ нiколi ня гаварылi. Неба высока стаяла ў гэтую ноч, у iм гаварылi-радзiлiся зоры, лiлi з вышынi спагаду людзям пад стрэхамi. Мiгцелi, быццам варажылi пра лёс, што напаткаў гэтых людзей.

Сельсавет ператварыўся ў сваеасаблiвы штаб - адсюль выходзiлi загады i распараджаньнi. У гэтым штабе ўлада фактычна належыла ўжо не старшынi сельсавету, а ваенным, што сядзелi ў гэтым штабе. Функцыi старшынi зводзiлiся ўсяго да выкананьня загадаў ваенных: накiраваньня ў раённы цэнтр прыгодных павозак з коньмi, калгаснага статку - кароў, авечак, сьвiньней, эвакуацыя маслазаводу, адпраўка на станцыю насеннага фонду. Але для ўсяго гэтага ў старшынi не хапала ўжо людзей - паслугоўвацца трэба было толькi старыкамi, калекамi i жанчынамi. Да таго-ж ня было ўжо цягла - лепшыя, прыгодныя для працы конi i валы былi забраныя. Калгасы засталiся абяззброенымi, разгромленымi, паралiзаванымi. На старшыняў калгасаў старшыня сельсавету насядаў, як толькi мог, за невыкананьне ягоных распараджаньняў пагражаў ваеннымi законамi, хоць добра ня ведаў i сам, якая палiтыка вышэйшых уладаў адносна гаспадарчай дзейнасцi калгасаў: абрабляць зямлю, сеяць, цi таптаць, палiць ужо пасеенае i вырашчанае. Адносна загаду Сталiна - пакiдаць ворагу спаленую зямлю, старшынi калгасаў вагаюцца: а што-ж будуць есьцi тыя, што засталiся ў калгасе - жанчыны, дзецi i ўсе нямоглыя старыя? Што iм памiраць з голаду? Праўда, былi i такiя старшынi калгасаў, што выконвалi загад Сталiна: тапталi, палiлi жыта, што пайшло ўжо было ў колас. Жанчыны-салдаткi ўсяляк змагалiся з такiмi старшынямi - проста выходзiлi з дзецьмi на поле: тапчы i нас, палi, калi ты такi бязьлiтасны i крыважэрны.

Да штабу належылi, апрача старшынi сельсавету, упаўнаважанага, людзей з ваенкамату, таксама некалькi актывiстаў, сярод iх Вяркееў i Мiкола Бугроў. Гэта ўсё так званая "бронь", незмабiлiзаваная, пакiнутая на мясцох для наладжаньня гаспадарчай, хоць i вельмi абмежаванай, дзейнасьцi калгасаў, а галоўнае - для мацаваньня грамадзянскай абароны супраць ворага. У дадатак бронь як-бы ўвасабляла сабой савецкую ўладу, што застанецца тут у падпольлi нат i тады, калi ворагу ўдасца заняць гэтую тэрыторыю. На выпадак акупацыi, ў раёне Макранскага сельсавету мяркуецца стварыць ядро першай партызанскай групы, якое складзецца з раённага начальства, у тым лiку першага сакратара райкому партыi. Для падпольля ўмовы ў Макранскiм сельсавеце як найлепшыя непраходныя балоцiстыя лясы, аддаленасьць мясцовасьцi ад шляхоў зносiн: чыгункi, шасэйных дарог, дарог наогул. Немец ня здолее ўстанавiць тут свайго кантролю. Штаб ужо мае i такую-сякую зброю. Старшыню сельсавету можна было бачыць на вулiцы з вiнтоўкай. Зброя як-бы падмацоўвала ягоны аўтарытэт, сьведчыла, што ён не абы якi чалавек, а носьбiт улады, якая не папусьцiцца нiчым. Жаночае апалчэньне, як цяпер называлi жанчын, глядзела на старшыню з вiнтоўкай з зьдзiўленьнем i пагардай. Але старшыня - улада i нiчога не папiшаш. Штаб дае яму загады i ён iх выконвае: гонiць гэтае апалчэньне на акопы, часам далёка, за некалькi кiлямэтраў, аж на раку Бесядзь, там капаюць даўгую - на цэлыя кiлямэтры - глыбокую канаву, у якой застрануць фашысцкiя танкi. На рэчцы Бесядзь ваенныя стратэгi мяркуюць затрымаць немцаў i даць iм бой, калi яны надыйдуць сюды. На гэты стратэгiчна важны пункт сагналi жанчын i хлопчыкаў-падлеткаў з розных вёсак сумежных сельсаветаў. Камандуюць гэтай апэрацыяй ваенныя. Жанчыны iх называюць лейтэнантамi. Адзiн з такiх лейтэнантаў стаiць на кватэры ў Пiлiпа. Гэта, як потым выявiлася, той самы малады чалавек, якога прывёў быў Пiлiпу старшыня сельсавету i якi, праспаўшы колькi гадзiн у сенцах, невядома куды зьнiк. Цяпер-жа ён атабарыўся ў Пiлiпа, як належыцца. Сьпiць позна, мыецца, холiцца, сьнедае не сьпяшаючыся, падцягвае сваю партупею, гаворачы Хiме "спасiба, мамаша" i выходзiць. Едзе, разам з палiтруком, на Бесядзь. Што яму вайна? Яму добра на акопах, у жаночым тыле. Ён бронь. Прозьвiшча ягонае - Сьмiрноў. Iмя - Сашок. Гэтак яго называе палiтрук. Пiлiп чамусьцi ня ўмее правiльна вымавiць ягонае iмя, i замест "Сашок", у яго выходзiць "Шашок". Прыехаў Сьмiрноў Сашок у Касьцюковiчы з Каломны толькi нядаўна. Раён i прыслаў яго ў Мокрае, як ваеннага спэцыялiста. Ён таксама належыць да макранскага штабу, Стаўкi, як жартлiва называе гэты штаб Вусаты Якаў, старэйшы чалавек, iнвалiд Першай сусьветнай вайны.

З Дусяй Шашок не ўваходзiць у гутарку, як-бы не прыкмячае яе. Толькi калi падчас сьнеданьня яна падасьць што-небудзь на стол, гаворыць ёй "спасiба, барышня". Аднак пасьнедаўшы, вылазячы з-за стала, заўсёды гаворыць "спасiба" ня ёй, а ейнай мацi. Гэта ён робiць знарок, каб не рабiць выгляду, што ён цiкавiцца дачкой. Але ў сваёй душы Шашок пастанавiў "састрэлiць барышню". Яна яму вельмi падабаецца, такая спакусьлiвая козка. Калi ранiцою Дуся йдзе з клецi праз сенцы ў хату, Шашок, лежачы на ложку, сваёй выцягнутай рукою хапае яе за сукенку, цягне да сябе. Дуся аднак вырываецца, хаваецца ад яго ў хаце. Лейтэнант пасьля гэтага ня можа ўжо заснуць: "Ничего, никуда не денешься". Пачынае зьбiрацца - мыцца, брыцца. Чакае калi яго запросiць "мамаша" на сьнеданьне.

З абодвых Мокрых на акопы жанчын забiрае ваенны грузавiк. Вязе на Бесядзь. Гэта пераважна дзяўчаты - дарослыя i яшчэ недарослыя. Жанчыны старэйшыя, што маюць малых дзяцей, застаюцца, для iх ёсьць iншая работа. Увечары машына прывозiць "апалчэньне" назад, дахаты. Але бывае, калi ваенная машына едзе куды-небудзь у iншай патрэбе i тады "апалчэньне" застаецца начаваць на акопах. Што тут тады дзеецца! Спаць няма дзе, толькi на зямлi, на траве, пад кустом. Накрыцца няма чым - камары залязяць, куды ня трэба. Пад галаву можаш палажыць толькi сваю рыдлёўку. Якi-ж тут можа быць сон? Ну, i лiчаць дзяўчаты на небе зоры. Ня сьпяць. Дурэюць. Шчакочаць адна другую. Iм што, дурасьлiвым? Палезьлi-б да "лейтэнантаў" у iхныя шатры-будкi, але цi-ж лёгка на гэта адважыцца? Можа некаторыя спрытнейшыя i маглi-б. Ды iм, лейтэнантам, ня трэба столькi, колькi нас тут усiх. У iх выбар вялiкi. У нас тут усякай твары па пары. Любая, якую хочаш, масьць ёсьць. Самых маладзейшых i прыгажэйшых могуць мець. I маюць. Губа ў iх ня дура. Унь як Пiлiпаву аблюбавалi! Кожны да сябе ў шалаш запрашае. Ды дзеўка ня дура - баронiцца.

- Баронiцца? Дужа ты знаеш.

- Што знаю, тое й кажу.

- Нiчога ты ня знаеш. Сама бачыла!

- Што ты бачыла?

- А тое, што, заголеную, ў кустох качалi. Сярод белага дня.

- Хто яе там качаў?

- Ды той-жа Шашок, што ў iх прымасьцiўся.

- Цi не гаворыш ты лiшняе, дзеўка? Мо зайздросьцiш?

- Цьфу! Захацела б - ляжала-б у будцы таксама. Ёсьць тут адзiн. Лупiць на мяне вочы. Ды я ведаю - сарвець i паедзе. Нашто мне такое? Я ня Дуся.

- Не брашы на Дусю. Яна дзеўка чыстая.

- Кажу табе - сама бачыла. Ляжыць, адкiнуўшыся. Але няхай! У нас адкiдацца можна. Гэта яшчэ нiчога ня значыць. Такей дзерявеньскiй звычай - палапае i ўсё. Далей дзеўка ня пусьцiць. Зацiсьнецца гэтак, што ня ўсунiць. А гэты... Ну, каб ты бачыла! Усунуў! I соўкае.

- Дальбог, ты гэта манiш. Сама сабе ўявiла. Сама гэтага хочаш. Ведаю я цябе. Вусьцiна няма, дык цяпер няма каму соўкаць. А пра Дусю... Ня веру. Пашто ёй так прылюдна... каб хто бачыў... На тое-ж у яе ёсьць клець... Зручней.

- А што ты думаеш, ён ня соўкае яе i ў клецi? Соўкае - дзеўка салодкая. Ета яе цяпер самая пара. Прывыкшы, дык ёй i на акопах хочацца. На чыстым воздусе. А струмант у яго, вiдаць, добры. Трымцiць у зьнямозе... Думаюць, iх ня бача нiхто. Ад мяне не схавацца - усё роўна падгледжу. Гляджу ета, дальбог, i самой хочацца... Каб яны пагарэлi.

- Вот-жа я й гавару, што ты ўяўляеш сабе. Таго глядзi, пачнеш хлопчыкаў спакушаць. Вучыць. Распусьнiца ты.

- Ну, на гэта я ўжо не пайду. Ляпей я... Ды што казаць, бабам прыйшоў канец! Як вайна - бабам заўсёды бяда. А бабам-жа патрэбна бабскае. Як мiрна было ўсё, дык i мы былi мiрныя, ня кiдалiся на шыю. А цяпер як няма, дык хочацца яшчэ болей, дармо, што бяда, гора. У бядзе й горы гэта як лек i спасеньне. Глядзi, як усхадзiлася бабскае кодла на акопах - проста грэх. Як на бяду якую. Нямоглым, i тым праходу не даюць - лезуць i да iх. Лейтэнантаў-жа ўсiм ня хопiць. А лейтэнанты гэтыя... от докi! Ты думаеш, машына сапраўды некуды паехала? Гавораць так, каб мы тут засталiся нанач, ня ехалi дахаты. Iм уначы лацьвей. Ды й нашае кодла ня супраць застацца на акопах. Хоча выставiць i свой акопчык.

- Жартуеш... Ня так усё проста. Думаеш, толькi мы, бабы, такiя нешчасьлiвыя. Вунь Мiкола Бугроў... Колькi тут нас, а знайсьцi нiкога ня можа. Сланяецца, як няпрыкаяны.

- А ведаеш - чаму? Перажывае за Дуську! Бачыць, што ягонае не бярэ. Ня можа-ж ён ня бачыць - напэўна, бачыць - як загаляюць ягоную Дуську. Ён-жа па ёй млее. Але баiцца лейтэнанта. Нiчога ня можа зрабiць. Па ўсiм вiдаць, яна яго ня хоча. Чула-ж мо - у клець ня пушчае. Раздурылi дзеўку - i таму падабаецца i таму падабаецца. А ўсё красата яе i слабасьць. Ля яе-ж ходзiць i палiтрук. Усё чытае ёй газэты, пра палiтыку рассусульвае. Дусьцы няма калi й за лапату ўзяцца. А ты думаеш - чаго ён хоча? Таксама загалiць. Палiтыка ёй ня трэба.

- Пакiнь ты! Дальбог. ты ненармальная. Паслухаць, што ты гаворыш, дык iнакш пра цябе ня скажаш. А пра Пiлiпаву Дуську... галаву дам на адрэз - ты ёй зайздросьцiш i таму валiш на яе. Яна яшчэ нечапаная, чыстая дзеўка.

- Такая, як ты.

- Ты мяне не чапай. А то палучыш. Не раўняйся са мною.

Вайна вiруе ўжо другi тыдзень, а Мокрае пра яе мала што ведае - радыё няма, газэты ўжо ня прыходзяць. Толькi раёнка - "Сталiнскi прызыў", дый тая на адным толькi лiстку. Што з яе даведаешся? Кажуць, немцы забралi ўжо Менск, Воршу, Магiлеў, Чавусы i стаяць пад Клiмавiчамi. Дык адтуль-жа да Касьцюковiчаў - як рукою падаць. Таго глядзi - праз ноч i ў Мокрым заявяцца. Але дакладна нiхто нiчога ня ведае. Паранейшаму ганяюць на акопы - лейтэнанты не даюць адпачыць жанчынам. Збожжа тымчасам ня топчаць i ня паляць. Статак, як быў, гэтак i застаецца ў калгаснай аборы. Старшыня сельсавету раз'яжджае па калгасах, патрабуючы ад iх выкананьня плянаў. Палiтрук заклiкае ня верыць чуткам - iх сьведама сее вораг. Чырвоная армiя стойка стаiць на сваiх пазыцыях, стрымлiваючы нацiск Гiтлераўскай армii. Але гэтым запэўненьням людзi ўжо ня вераць - паводзiны самога штабу выдаюць яго трывогу i нэрвовасьць. Бронь кожную ноч зьбiраецца ў сельсавеце. Нарада за нарадай. Кiдаецца ў вочы заклапочанасьць штабу. Канешне, штаб ведае пра сапраўднае палажэньне на фронце, толькi ня хача, пра гэтае палажэньне гаварыць - утойвае. Робiць уражаньне, што няма падставаў для панiкi. Але заспакоiць людзей штабу не ўдаецца. Мокрае адно i другое жыве прытоеным жыцьцём. Прыцiхла i чакае нечага няўнiкнёнага. Людзi ня выказваюць свайго такога цi iншага стаўленьня да падзеяў. Найболей маўчаць. Што яны думаюць, цяжка меркаваць. Чакаюць i ўсё. Каго, чаго чакаюць - няясна. Уначы можна пачуць, як недзе ў некага бразнула клямка, рыпнулi дзьверы. Нехта з некiм шэпчыцца. Вёска ўначы ўжо, як раней, ня сьпiць - у ёй варушыцца прыцiхлае, затоенае жыцьцё. Ранiцой з вуснаў у вусны перадаецца начная iнфармацыя: да Хадоскi цi да Сьцепанiды нехта заходзiў ўначы. Бачылi - нешта нёс. Пёкла Канцавая некага з лесу хавае пад сваёю спаднiцай. Вусаты Якаў сам устанавiў недзе сваё радыё i слухае. Ведае ўсё навылёт, але нiкому нiчога ня кажа. Вёска кiшыць усякiмi навiнамi, здагадкамi, дапушчэньнямi. Адзiн аднога падглядаюць, цiкуюць. Уначы прайдзi Мокрае з канца ў канец - нiкога ня ўбачыш, але нейчыя вочы ўсё роўна цябе ўбачаць, цябе дагледзяць. Мокрае ўвайшло ў сваё нутро, затоена дыша. Пакуль нешта ня вызначыцца канчальна, яно маўчыць, яно яшчэ ня ведае, куды што. Прыцiхла вулiца, на прызбе дзеда Мельнiка дзяўчаты ня зьбiраюцца - хлопцаў няма, ды й не да гуляў.

Аж раптам вяртаецца ў Мокрае з Менску Агапка. Iшла адтуль дванаццаць дзён з хатулём за плячыма. Ногi зьбiла. Насiлу дабралася. Яна й пусьцiла пагалоску, што за ёю iшлi немцы па пятах i што ня сёньня, дык заўтра яны будуць i ў Мокрым. Сказала таксама, што нашы здаюцца немцу, яна сама бачыла, як яны гналi нашых салдат. Агапку выклiкалi ў сельсавет, у штаб. Дапытвалi i сказалi, каб прыкусiла свой язык. I сапраўды, цяпер ад яе i слова не пачуеш. Кажуць, яе завербавалi ў партызанскую групу.

Пiлiп ненарокам убачыў у вакно - да сельсавету пад'ехалi дзьве машыны легкавая i паўтонка. З легкавой вылезьлi два чалавекi. Iм насустрач выйшлi з сельсавету ўпаўнаважаны i палiтрук. Прывiталiся i адразу-ж зьнiклi за дзьвярыма.

"Ну, нешта-ж iм прысьпiчыла. Закалола ў... Дасюль iх тут нiхто i ў вочы ня бачыў. А, глядзi, прымчалiся... Уцякаюць цi што? Гэта-ж, канешне, Касьцюковiцкiя тузы... Зямля ўжо гарыць у iх пад нагамi, цi што? Там ужо iм месца няма, што прыкацiлi сюды, у глуш? Вот настала для iх часiна!.. ...Значыць, усё-ткi немец прэ?"

Разважаньнi Пiлiпа перабiла Хiма:

- Глядзi ты, i Шашок наш сабраўся - на ложку ў сенцах скатка яго ў паход гатова. На акопы не паехаў i тут яго ня вiдаць. Ты ня бачыў яго?

- Круцiцца недзе тут. Вiдаць, да Вяркеева пайшоў у школу. Бачыў - праз мост iшоў туды. З iм i твой лупаты зяць - Бугроў.

- Не дапякай мяне зяцьмi. Цяпер не да зяцёў. Мы сядзiм тут. Нiчога ня бачым i ня чуем, а сьвет загарэўся. I дзе то цяпер наш Ягорка? Забралi-ж i яго. Я так думаю. Хоць-бы Эма прыйшла сюды да нас. У нас зацiшней.

- Дабяруцца й сюды. Ня думай. Бачыш, начальства Касьцюковiчы пакiнула. Цяпер ужо ў нас тут раён. Але выпараць i адсюль.

- Ды нягож, як прыйдзе час, яны й нас пакiнуць. Я баюся, каб чаго ня ўчынiлi, пакiдаючы. Я баюся таксама за Дуську. Каб не зманiлi i яе. Гэты Шашок. Дзеўка - яна дура. Стукне ў голаў i прапала. Можа-б i ты ёй што сказаў? Нешта яна сабе ў галаву забрала.

- Гавары ты ўжо цяпер з ёй.

- Табе ня шкода свайго роднага дзiцяцi?

Надвечар прывезьлi з акопаў жанчын. Дуся, угледзеўшы ў сенцах на ложку скатку Шашка, увайшла ў хату засмучаная. Мацi адразу заўважыла гэта:

- Скажы, мо' што здарылася?

- Ды нiчога, мама.

- Хадзi на двор. Хачу ў цябе нешта запытацца. Каб бацька ня чуў.

- Мама, ну што такое? Гавары тут!

- Ды выйдзем на хвiлiнку.

Яны выйшлi.

- Скажы, дзiцятка... Пара ўжо, а ў цябе няма. Мыла бялiзну - тваё ўсё чыстае...

- Мамачка, будзе яшчэ. Не квялi мяне!

Дуся, угневаная, не пайшла ў хату, а на вулiцу. Мацi падумала: вiдаць, да якоесьцi свае сяброўкi.

Дусi доўга ня было. Ужо й сьцямнела, а яе ня было. Прыйшла, калi было ўжо досыць позна. Мацi паставiла ёй на стол вячэру.

- Зьеж хоць цяпер. Цэлы-ж дзень галодная была. На акопы з сабой нiчога ня брала... Мо што чуваць у цябе новае? Ты-ж увесь час сярод людзей.

- Ды нiчога, мама. Агапка, ты-ж ведаеш, прыйшла з Менску. Я з ёй гаварыла. Яна шмат чаго расказала мне. Пра ўсё чыста. Пра ўсё чыста. Сказала таксама...

На парозе зьявiўся Шашок. Дуся палажыла ложку на стол. Як-бы спужалася.

- Мамаша, благодарю за всё. Я ўхожу... Надо.

Падаў Хiме, потым Пiлiпу руку.

- А с барышней я уже простился.

Глянуў на Дусю.

- До свидания. Всего хорошего.

Выйшаў.

Дуся толькi чула ягоныя крокi за хатай.

Ранiцою, калi вёска яшчэ спала, Пiлiп, выйшаўшы з хаты, заўважыў пакiнутыя адчыненымi дзьверы ў сельсавет. Гэта выдалася яму падазроным. Праём у дзьвярох чарнеўся глыбокай пасьцяй. Пiлiп напачатку не адважваўся падысьцi блiжэй i паглядзець, у чым справа. Аднак цiкаўнасьць перамагла i Пiлiп узыйшоў на ганак сельсавету, з якога яшчэ нядаўна прамаўляла Касьцюковiцкае начальства. З асьцярогай пераступiў парог i ягоным вачам паказалася несамавiтая карцiна: параськiданыя ўсюды на падлозе розныя рэчы, адчыненыя ў сталох шуфляды, перад дзьверцамi ў грубцы i ў самой грубцы - ворах спаленай, абвуглелай паперы, голыя, бяз фiранак вокны, залiтыя атрамантам сталы - выгляд поўнай пустэльнi. "Зьехалi. Няма. Як карова языком зьлiзала. Была ўласьць i няма ўласьцi. Вось яно як", - падумаў Пiлiп i хутка выйшаў з канцылярыi, каб крый ты Божа, не падумаў хто, што i ён тут як-небудзь замешаны. Вярнуўся дахаты. Сказаў Хiме, што ўжо ўласьць зьбегла. I сьлед прастыў.

- К таму яно йшло. Я-ткi чула ўначы - машыны гулi. Думала, што-б гэта такое? Хацела ўжо цябе разбудзiць, ды хутка ўсё сьцiхла. Значыць, далi ходу. Ну але Бог з iмi. Я рада, што Дусi дур ня ўлез ў галаву - не зманiлi i яе. Але трэба яшчэ паглядзець, цi яна ў клецi. Ды што гэта я? Грэх так аб дзiцяцi падумаць. Яна-ж у нас не такая.

- Такая цi не такая, а радавацца няма чаго.

- Пра што ты гаворыш?

- Ды нi пра што. Сама ведаеш...

Чутка, што "ўласьцi" ўжо няма, не замарудзiла даляцець да слыху жыхароў Мокрага Першага i Мокрага Другога. Адкуль нi вазьмiся - набеглi ў сельсавет, найперш хлапчукi, перакулiлi ўсё дагары нагамi ў пошуках нечага патрэбнага iм. А пазьней, як ужо добра ўднелася, пачалi зьяўляцца i дарослыя, пераважна "цяплюхi", старыя i нямоглыя мужчыны-абборкi. Гэтыя апошнiя заглянулi i ў Сельпо. Дзьверы былi на замку, ды iх узламалi - Сельпо аказалася такiм-жа пустым, як i канцылярыя сельсавету: што было, усё сплыло. Ды нягледзячы на гэта розгалас пайшоў, што "добрыя людзечкi цягнуць з капiрацiву дабро, а мы сядзiмо тут, склаўшы рукi". Гэтага было дастаткова, каб пачацца цэламу штурму на Сельпо: рынулiся ўсе туды ў надзеi ўварваць што-небудзь i сабе. Але апрача прапаганднай лiтаратуры, якая iшла ў якасьцi абавязкавай "нагрузкi" да больш каштоўных рэчаў, у Сельпо ўжо нiчога вартаснага ня было. Зрэшты, у iм нiколi ня было поўна: гарэлка, хлеб, соль, запалкi, iншыя дробныя рэчы i ўсё. Калi-ж у Сельпо i прывозiлася нешта вартаснае, "дэфiцытнае", яно адразу-ж трапляла ў рукi памазаньнiкаў Божых. Звычайнаму чалавеку i ў вочы яго не паказвалi.

Пiлiп глядзеў у вакно, як людзi тоўпiлiся каля Сельпо - уваходзiлi i выходзiлi з яго, нешта ўхапiўшы там, цi так, з пустымi рукамi. Глядзеў, але сам ня меў намеру пайсьцi ў тое Сельпо: а што як уласьцi вернуцца? Тады што? Знойдуць усiх, хто рабаваў, крэмсаў, ламаў. Мо нават i ў гэтую хвiлiну ўласьць тая выглядае з кустоў, назiрае, хто чаго варты. Далёка-ж яна яшчэ не ад'ехалася.

Асаблiва валам валiлi жанчыны, пачуўшы, што ў "каперацiве" ёсьць соль. Але яе ўжо расхапалi тыя, хто ўварваўся ў той "каперацiў" першым, i жанкi, рашчараваныя, выходзiлi з Сельпо з нiчым. Яны наракалi на свой жаночы лёс: "хто сьмялейшы, той i мае, хто вёў рэй з начальствам, той усё й захапiў, а беднай салдатцы - кукiш. Пра ейных малых дзетак нiхто не спагадае, ня ўгледзiць, што яны-ж засталiся бяз бацькi. Як на вайну - дык нашых першых. Iншыя-ж вон у бронь улезьлi i пэўна-ж сядзяць у кустох".

Не ўцалела ад хцiвага вока i школа - што можна было пацягнуць - пацягнулi. Асаблiва пацярпелi фiз- i хiмкабiнэты - да найменшай бляшачкi падчысьцiлi. Шкло з ваконных рамаў, i тое павынiмалi. За адну ноч школа была цалкам разгромленая. Хто i што - не вядома. Шыта-крыта. Вось табе й пабралi мужчынаў! Гэта-ж мужчынская работа! Ня бабская.

Вяскоўцаў зьдзiўляла тое, што начальства пакiнула iх гэтак патаемна i падспудна. Угаворвала не паддавацца панiцы, заставацца кожнаму на сваiх мясцох, рабiць, як i рабiлi дасюль, не парушаць дысцыплiны i вось табе змылася першым, няўгледна ад людскога вока. Дзе падзеўся той штаб i тая бронь? Рыхтавалiся-ж яны, думалi-ж яны, як гэта iм лацьвей зьнiкнуць! От i зьнiклi. Пачуў кот смаленае.

Але ў вяскоўцаў было адчуваньне нечага новага, хоць i няяснага. Упяршыню яны засталiся бяз улады. Упяршыню адчулi сябе свабоднымi, хоць гэтая свабода i пужала iх: як гэта быць iм самiм? Была нават радасьць, што ўлада адступiла, скончылася, пакiнула iх. Яны яе не шкадуюць, па ёй ня плачуць - дадзела яна iм. Хопiць! Але што наступiць пасьля яе, якая ўлада прыйдзе на зьмену старой? Якi будзе парадак? Пэўна-ж парадак трэба зьмянiць, але хто яго зьменiць i як? Нашы-ж людзi пайшлi. Пайшлi на вайну. Але за каго яны ваююць? Вярнулiся-б хутчэй дахаты жывымi i ўстанаўлялi-б нейкi свой парадак. Бо калi пачне ўстанаўляць парадак чужынец, дык цi добры будзе той парадак для нас? Прыйдзе немец - напэўна-ж прыйдзе, чаго-б уцякалi нашыя? - дык як ён будзе абыходзiцца з намi? Боязна. Наша ўся сiла пайшла нямаведама чаго i куды, а прыйдзе чужая. Што яна будзе рабiць з намi, пакiнутымi i безабароннымi?

Як-бы назнарок, сярод белага дня, нiчога не баючыся, павольным крокам, упэўнена iдзе па вулiцы - з канца ў канец - старшыня сельсавету з вiнтоўкай за плячыма. Iдзе гэтак, каб яго бачылi ўсе, каб ведалi, што савецкая ўлада не адступiла, што - бачаце - яна ступае ў яго асобе цьвёрда i непахiсна, хай нехта паспрабуе нават падумаць, што яе няма. Не, яна, улада, тут, яна ня зьнiкла, яна непераможная i непрамiнальная. Старшыня сельсавету iшоў вулiцай, не пазiраючы на вокны хатаў, якiя ён мiнаў, але ягоныя вочы, здаецца, бачылi ўсё i ўсiх, хто i як сябе паводзiў у час ягонай кароткай адсутнасьцi. I людзi, гледзячы ў вакно, баялiся яго, ягонай хады. Iм здавалася, што ён ведае iхныя думы, iх настрой, ведае, хто ўжо здрадзiў яму, палiчыў, што ўжо яго няма, што ён болей ня вернецца. А ён, глядзi, тут. Хай дрыжыць той, хто ўжо сьпiсаў яго i ўсклаў надзею на некага iншага. Не, ня будзе iншага.

Уначы да Дусi ў клець прыйшоў Мiкола Бугроў. Дуся ўпусьцiла яго, пасьля таго, як ён сказаў, што хоча толькi пагаварыць з ёй. Але перад тым, як адчынiць яму, Дуся надзелася, ведаючы нораў Мiколы Бугрова. Бугроў, увайшоўшы, папрасiў:

- Давай сядзем. Дзе твой ложак - ня бачу.

Намацаў у цемры ложак. Сеў.

- Хадзi й ты сядай, кажу. Ня бойся. Чапаць ня буду.

Дуся не садзiлася, гатовая выскачыць у выпадку, калi-б Мiкола ўздумаў змусiць яе лажыцца з iм.

- Хадзi, кажу! Мяне дык ты баiшся, а як хто там падлезе да цябе... Ды я не хачу пра ета гаварыць. Я хачу пагаварыць з табою пра другое... Ну хадзi-ж сюды, да мяне. Ня бойся. Я прыйшоў не за етым.

У голасе Мiколы Дуся вычула нотку засмучанасьцi, шчырую просьбу пагаварыць з ёю, аднак ведаючы ягоную натуру, ня i верыла яму i ўсё заставалася стаяць каля дзьвярэй.

- Тое, Дуся, ужо прайшло, калi я лез да цябе. Ты даруй мне i тое. Тое ўсё было ня сур'ёзнае. Цяпер час надыйшоў сур'ёзны i я хачу пагаварыць з табою сур'ёзна. Ты ўжо не малая... Ты слухаеш мяне? Хадзi, пагаворым палюдзску. Вырашым, як табе быць. Што будзеш рабiць? Заставацца ў хаце сядзець, цi... У хаце ня ўседзiш... Прыйдуць... Упрашваць ня будуць... пацягнуць. Iм ты спатрэбiшся. На такiх, як ты, яны падкiя. Дык каб уцалець... Адзiны ратунак пайсьцi з намi. Пайсьцi з людзьмi заадно. Як пайшлi i йдуць мiльёны такiх, як ты, каб ня сплямiць сябе, свой род, сваю матку, свайго бацьку, свайго брата. Падумай, Дуся. Ты нам патрэбная. Хадзi да нас. У лес. Нас ужо многа. У нас ёсьць ужо вялiкiя сiлы. У нас ёсьць база. Наша армiя пакiнула нам усё патрэбнае. А прыйдзе вораг... а ён ужо стаiць за колькi кiлямэтраў адсюль... мы будзем яго бiць з тылу. Масква забясьпечыць нас усiм чыста. Перакiне людзей, зброю. Вораг не ўстаiць. Перамога будзе за намi. Пабачыш. Дык ня будзеш-жа ты стаяць у баку. Як ты будзеш глядзець людзям у вочы, калi нашы людзi вернуцца? З перамогай. Яны спытаюцца, цi ты што-небудзь зрабiла для перамогi, унясла сваю долю, цi не? Хочаш, я пагавару з тваiмi бацькамi. Яны, я ведаю, адпусьцяць цябе, калi ты захочаш сама. Мы цябе пашлём у Маскву, у школу медсясьцёр. Адтуль ты выйдзеш медсястрой перавязваць партызанам раны. Падумай толькi, якую службу ты саслужыш гэтым! Што ты тут будзеш гiбець? Прыедзем за табой на машыне, пакуль ня позна i забярэм цябе. Гэта, Дуся, ня толькi мая просьба - усяго нашага штабу, усiх нашых людзей просьба. Людзей, якiя цябе ведаюць, паважаюць i любяць. Штаб шле табе прывiтаньнi. Сашок Сьмiрноў таксама i перш за ўсё. Дамовiлiся, Дуся? Дай мне сваю руку. Дзе ты? Чаму ты маўчыш? Ты згодная са мною? Скажы сваё слова!

Дуся маўчыць. Дусi, як няма. Яна затаiла сваё дыханьне. Яна нiчым ня выказвае свае прысутнасьцi, i невядома было, цi ўспрыймае яна тое, што ёй гаварыў Мiкола Бугроў.

- Чаму ты зацялася? Цяжка табе адказаць? Ня ведаеш, што сказаць? Але ты мусiш адказаць. Цяпер! З намi ты цi ня з намi? Вырашай, Дуся, пакуль ня позна! Пакуль я яшчэ не пакiнуў цябе. У мяне няма часу. Чуеш, Дуся?

Бугроў падняўся з ложку i накiраваўся да дзьвярэй. Дуся адчынiла дзьверы i Бугроў падумаў, што яна хоча ўцячы ад яго, але Дуся не ўцякала, стаяла i моўчкi глядзела на Бугрова ў паўзмроку.

- Дык пакуль я не пераступiў гэты парог, адказвай, што ў цябе на душы?

Падыйшоў да яе блiжэй, хацеў абняць - адмахнулася рукамi.

- Ня хочаш мяне - ладна! Я свабодны ад цябе. Я табе вось што яшчэ скажу. Ты закончыла школу. Ты ня чуеш свайго абавязку перад ёй, перад тымi, хто цябе вучыў, вывеў на дарогу? Дык на якую дарогу ты хочаш стаць, яшчэ раз пытаюся я ў цябе?

- Я хачу пайсьцi ў хату.

- Гэткi твой адказ? Пабачым!

Бугроў сiгануў за парог з рашучасьцяй, якой Дуся яшчэ ня бачыла ў iм.

Цэлы дзень яна праседзела ў хаце, нiкуды ня выходзячы. Яна нiчога не сказала мацi пра Бугрова, пра ўсё тое, што ён ёй гаварыў. Яна была сама з сабой. Гэта быў дзень ейнага роздуму. Яна менш за ўсё думала над тым, што гаварыў, да чаго заклiкаў яе Мiкола Бугроў. На душы ў яе было ня гэта, нешта iншае, мала ёю ўсьвядомленае, але тым ня менш датклiвае. У няяснасьцi душы яна бралася то за адно, то за другое. Гартала кнiжкi, разглядала ў iх пакладзеныя некалi ёю розныя кветачкi, лiсьцiкi, цяпер засохлыя, фотакарткi, што пужалi яе сваiм кiдкiм паглядам вачэй, такiх знаёмых i напоўзабытых. Сярод гэтых фотакартак яна знайшла i фотакарткi з братавага вясельля. На яе глядзяць Эма, брат, мацi, яна сама i яшчэ... яна ня стала болей разглядаць iх. Узяла свой сшытак з "вершыкамi". З тымi, што яна калiсьцi любiла, завучвала напамяць. Але ўсё гэта было ўжо ў мiнулым i здавалася ёй ня мае цяпер непасрэднага да яе дачыненьня. Ды ўсё-ткi яно зачапляла ў ейнай душы струну, згукi якой адзывалiся ў ёй няўлоўнай радасьцяй i адначасна смуткам, што яшчэ больш рабiла яе няўпэўненай i страчанай.

Мацi не магла ня прыкмецiць ейнага такога стану, але не зачапляла яе, не перашкаджала ёй з ейнымi перажываньнямi, хоць i карцела ёй даведацца ў дачкi аб прычыне ейнага несамавiтага настрою i ўзрушэньня. Хiма пра ўсё магла падумаць, але не хацела дапусьцiць аднаго - Дусiнай страты дзявочасьцi, такой магчымай. Гэтага яна найбольш баялася, балазе, што ў Дусi ўсё яшчэ ня прыходзяць госьцi, на бялiзьне ўсё яшчэ не паказваецца ейнае месячнае. Мо' дзеля гэтага й перажывае, думала Хiма, але зноў-жа не хацела гэтым назаляць ёй, пакуль ня ўляжыцца ў яе ўсё душэўнае. Дуся ўсё пераглядае свае школьныя прыналежнасьцi, парадкуе, нешта выкiдвае ў кошык, быццам зьбiраецца ў дарогу. "Няхай сабе пераглядае, можа гэты занятак суцiшыць яе", - думае Хiма. Дуся ўзьнялася дастаць з палiчкi бутэлечку клею i, устаючы, глянула ў вакно:

- Мамачка, ратуй мяне! Па мяне прыехалi! Схавай мяне!

I кiнулася ў падпольле для бульбы.

Хiма, перапужаная, зiрнула ў вакно: з кузава паўтонкi вылазiлi Шашок i Мiкола Бугроў.

З "бронi" ў абодвых Мокрых засталася толькi Агапка, калi на самай справе яна залiчалася да гэтай "бронi". Нi Вяркеева, нi Мiколы Бугрова, нi старшынi сельсавету ня было ўжо вiдаць. Калi яны й паяўлялiся ў вёсцы, дык толькi ўначы i ў людзей, блiзкiх iм i адданых. Прыкмячалi таксама макранцы, што да Хадоскi Канцавой заглядвае ўпаўнаважаны i што з Касьцюковiцкага начальства толькi ён яшчэ ня сыйшоў. Iншыя-ж падалiся пад Папову Гару, трымаюць курс на Гомель. Гэтак гавораць, гэткiя чуткi. Чутак гэтых столькi, што невядома, якой з iх верыць. Людзi жывуць цяпер чуткамi. З "бронi" засталася, праўда, яшчэ Дуся, хоць нiхто ня верыў, што тая "бронь" калi-небудзь цiкавiлася ёю. "Якая з яе "бронь"? "Шашок нацiснуў i "бронь" здалася, - сьмялiся бабы. - А вот-жа не паехала з iм у лес. Прыяжджаў па яе. Схавалася. I не паехала. Паказала яму сваю "бронь".

Лявонавiч усе гэтыя днi зьбiраўся пагаварыць з Агапкай, ды ўсё ня выходзiла. Нарэшце, Дар'я запрасiла яе дахаты. Лявонавiч хацеў паслухаць яе самую пра ўсё, што яна бачыла, што чула. Можа-ж што i пра сына скажа. Вучылася-ж з iм у вадным горадзе.

Агапка ахвотна прыняла запрашэньне, яна нават сама хацела заглянуць у хату, дзе яна была ня раз i куды яна заўсёды iшла ў надзеi зьдзяйсьненьня сваiх жаданьняў.

Лявонавiч i Маланьня сустрэлi яе з усёй павагай i ветлiвасьцяй, хоць i вычувалi сваю перад ёю няёмкасьць за няўвагу ў мiнулым.

Агапка цяпер аформiлася канчальна, спаважнела, набыла прыстойны выгляд маладой, адукаванай асобы. Чорныя, да бляску, валасы. Спакойныя, разумныя вочы. Павольныя, мяккiя рухi. Акругласьць формаў. У гарадскiм убраньнi.

Пяць год прайшло з таго часу, як яна была тут. Лявонавiч i Маланьня былi нямала зьдзiўлены яе такiм пераўтварэньнем i ня ведалi, як з ёю абыходзiцца. Агапка-ж сваiм захаваньнем, спакойным i тактоўным, суцешыла iх i яны пачалi чуцца свабодна i нявымушана. Маланьня пачала частаваць госьцю, стаўляць на стол усё лепшае, што толькi ў яе было. Агапка ўпрашвала ня турбавацца, гаварыла, што яна не галодная i што яна вельмi ўдзячная за такую ўвагу. Лявонавiч нат дастаў аднекуль паўлiтра "расейскай горкай". Казаў, як аб'явiлi мабiлiзацыю, дык у Сельпо навезьлi столькi гарэлкi, што хоць ты затапiся ў ёй. Хапалi ўсе, дык во i мне дасталося. Можа можаце трохi выпiць, дык выпейце на здароўе. Лявонавiч пачаў называць Агапку на "вы", але госьця папрасiла называць яе, як i раней, Агапкай. "Лявонавiч, я была Агапкай i хачу застацца Агапкай. Тым болей для вас, Лявонавiч. Мы-ж свае людзi".

Лявонавiч быў рады ўстаноўленаму памiж iмi зразуменьню i гатовы ўжо быў пачаць свае роспыты, але Агапка, добра ведаючы, што яму балiць, доўга не чакаючы, пачала сама:

"Мае даражэнькiя! Я ўсё разумею. Мне блiзка ваша бяда, заклапочанасьць, гора. Я перажывала i перажываю вашу бяду, як сваю асабiстую. Не захаваю - мы-ж дарослыя людзi i няма чаго нам хавацца - я любiла Мiколу, вашага сына. Ён дораг мне i цяпер, хоць я ўжо (прывiтайце мяне!) цяпер замужняя жанчына. Такое маё шчасьце, даражэнькiя, - выйшла замуж за месяц перад вайной. Муж цяпер змабiлiзаваны, як i ўсе, i я засталася адна - нi ўдава, нi замужняя. I вось вярнулася ў сваё Мокрае. Аж з самага Менску. Калi ён быў ужо ўвесь у вагнi. Iшла дванаццаць дзён з сваiм набыткам за плячыма. Набыткаў было няшмат. Мы толькi што пачалi з мужам уладкоўвацца... Я й забыла вам сказаць, я-ж настаўнiца. Працавала, пасьля заканчэннья педтэхнiкуму, у пачатковай школе, там-жа, у Менску, на ўскраiне гораду. Люблю дзяцей. Хацела мець i сваiх. I вось папаўся мне чалавек. Выйшла за яго. I вось яго ўжо няма. Я засталася адна. Куды-ж мне? Вот i прышла, што называецца, дамоў. Нi замужняя, нi ўдава. А якi тут цяпер дом? Ды я вярнулася, Лявонавiч, назад. На пяць гадоў назад, калi Мiкола i я выйшлi адсюль шукаць сябе, свайго шчасьця. Я ўжо гаварыла, я любiла Мiколу. Ня ведаю, цi ён любiў мяне. Здаецца, не. Ён любiў усiх i нiкога, усё i нiчога. Ён любiў, Лявонавiч, сваё дзела. Дарэшты быў адданы слову, вершапiсаньню, лiтаратуры. Хацеў быць паэтам. Ня тое, што стаўляў сабе за мэту стаць паэтам. Не. Ён нават саромiўся слова "паэт". Чуўся нiякавата, калi яго нехта называў паэтам. Ён быў заюшаны ў гэтым слове, хачу сказаць, у беларускiм слове. Яно яго й давяло. Часта яму было сумна, i ён прыходзiў да мяне, "у Мокрае", як ён казаў. Дзякую яму i за гэта. Нудзiўся ён па вас. Хацеў пабачыцца з вамi перад... Ён прадчуваў, што яго возьмуць. Ня раз разьвiтваўся са мной. Казаў, мо' ўжо цябе, макранскую, не пабачу. Разьвiтваўся - дзiвак - з сонцам, калi яно заходзiла. Любiў заход сонца. Кажу, вычуваў свой заход. Турбаваўся, што ў пральнi яго бялiзна не гатова. От, гаварыў, ня будзе чаго ўзяць з сабою туды... Вы ведаеце, куды. Усё ня выплачвала яму ганарару, грошы нейкая газэта, у якой ён нешта друкаваў сваё. Ён ужо не рыхтаваўся, як звычайна, да заняткаў - пiсаў i пiсаў. Праз ноч навылёт. Я пра гэта ведаю, ён чытаў мне ўсё гэта. У яго нiкога ня было, i ён бег да мяне, у "Мокрае". Мы можа-б з iм i сышлiся напасьледак, каб... Хоць не. Ён увесь быў у нябёсах. А я зямная. Выдумваў нешта нязвычайнае, у ягонай уяве былi нейкiя нятутэйшыя вобразы, па-за зямныя, нябескiя. Ствараючы ў сваёй уяве прыгожае, жыў гэтым. Жыў фактычна нерэальным. Падманьваў сябе... Я ведаю - ён пiсаў вам часта пiсьмы. Але ў тых пiсьмах ён ня пiсаў праўды. Шкадаваў вас. От якi ён быў чалавек.

- Так. Так. Гаворыш праўду - ня пiсаў усяго пра сябе. Ды мы чулi, што за кожным ягоным словам стаiць. От бяда!

Лявонавiч змахнуў з вачэй сьлязу:

- Расказвайце. Расказвайце ўсё чысьценька, што ведаеце.

"Ня ўсё я ведаю, нажаль. Ну, дык вось наступiў той дзень, якога ён чакаў, якога ён баяўся, але да якога няўхiльна iшоў. Гэты дзень яму быў наканаваны. Ён дакладна ведаў, калi той дзень настане. Да сябе ён пайшоў увечары ад мяне, сказаўшы, што ён ужо болей са мной не пабачыцца. I так сталася. Тае начы яго арыштавалi. Не аднаго яго. Я ўжо вам пра гэта пiсала. Арыштавалi iх адразу, дванаццаць чалавек. I некалькi прафэсараў. У вадну ноч. Мы, студэнты пэдтэхнiкуму, дачулiся пра гэтыя арышты ранiцою. У той-жа дзень, увечары, я пайшла ў iнтэрнат, дзе жыў Мiкола, але нiхто нiчога мне не сказаў. Баялiся гаварыць. Толькi тэхнiчка, жанчына, што ў iх прыбiрала, шапнула мне: "Мiленькая, i яшчэ будуць браць. На гэтым не канец". I бралi. У нашым тэхнiкуме ўзялi. Нам незразумела было - за што? Потым я ўжо даведалася прыватна i з газэт - што чысьцяць "буржуазных нацыяналiстаў". Што гэта такое, мне было няўцям, аж пакуль на палiтзанятках нам не растлумачылi, што гэта людзi, якiя хочуць адзьдзяленьня Беларусi, каб яна была асобнай дзяржавай. Лявонавiч, ну мяркуйце, цi мог Мiкола нат падумаць пра гэта? А "нацыяналiстамi" iх называлi таму, што яны як быццам на першае месца стаўлялi сваю нацыю, свой народ. Ну дык Мiкола, выходзiць, таксама нацыяналiст - ён любiць свой народ.

Забыла я сказаць вам яшчэ адно. Гэта можа й вырашыла канчальна лёс Мiколы. Хадзiла памiж Мiколавых аднакурсьнiкаў байка, а можа гэта было й праўда Мiкола мог выпалiць такое - быццам, iшоўшы ў iнстытуце па карыдоры, ён заўважыў на дошцы абвестак вялiкага памеру, надта размаляванае апавешчаньне. У iм паведамлялася, што на палiтзанятках чацьвертага (ягонага) курсу будзе даклад пра сталiнскую канстытуцыю. Прачытаўшы гэта (каля дошкi стаялi i iншыя студэнты), Мiкола ня то што сказаў, а выкрыкнуў:

"Канстытуцыю далi,

адчынiлi дзверы.

У вастрог нас павялi

i таўкуць бязь меры".

Напужаныя гэтым выкрыкам, студэнты палiчылi патрэбным, як найхутчэй змыцца. Мiкола стаяў у разгубленасьцi, не разумеючы, што здарылася. Мiколу й прышылi, што ён, Мiкола, гэтак во адгукнуўся пра Сталiнскую канстытуцыю. На самай-жа справе Мiкола сказаў гэта ненарокам, ня думаючы, мэханiчна. Атрымалася яно вось як: Мiкола мусiў выступiць з сваiм рэфэратам на сэмiнары па Коласу. Седзячы ў бiблiятэцы, Мiкола й пiсаў свой рэфэрат, падмацоўваючы свае выказваньнi цытатамi з Коласа. Падаў i гэту, ходкую ўва ўсiх крытыкаў цытату з Коласаўскага вершу пра царскую канстытуцыю. Па сканчэньнi работы над рэфэратам, Мiкола быў нагэтулькi стомлены i заклумлены, што, выйшаўшы з бiблiятэкi i прачытаўшы на дошцы абвестку пра канстытуцыю, у яго мiжвольна, па асацыяцыi ўспыхнулi Коласаўскiя радкi. Гэта была мэханiчная, ненаўмысная аддача стомленага мозгу. Але Мiколу прыпiсалi ў НКВД, што ён сказаў гэта наўмысна, што гэта злосная кантррэвалюцыйная выхадка.

- Неасьцярожны быў. Не бярогся. Такi ён у нас, неразумны, - падагульнiў Лявонавiч.

"Так, праўда - неразумны. Але ў яго быў свой розум. На ўсё. Iнакш у яго не магло быць. I гэтак Мiкола зьнiк. Прайшлi годы i я, паглынутая сваiм, ня то што забыла Мiколу, а проста ня чула пра яго. Я-ж з таго часу ў Мокрым ня была i ня ведала, што вы мелi ад Мiколы пiсьмы. Але пра самае важнае я вам яшчэ й не сказала. Проста неверагодныя рэчы. I я думаю, што Мiкола на самай справе дзе-небудзь у дарозе дахаты. (Маланьня ўсхвалявана заварушылася.)

На настаўнiцкай канфэрэнцыi ў Менску я пазнаёмiлася з аднэй настаўнiцай з Сьмiлавiчаў. Ейнае прозьвiшча - Валя Камоцкая. Яна вучылася разам з Мiколам на лiтаратурным адзьдзяленьнi. Будучы студэнткай, была ўжо замужам за студэнтам з свайго-ж курсу. Ведала добра Мiколу, паколькi ейны муж-студэнт таксама нешта пiсаў i, бывала, запрашаў да сябе Мiколу паслухаць напiсанае. I вось, арыштавалi - я думаю, тады-ж, як i Мiколу - i ейнага мужа-студэнта, разам з цэлаю групай студэнтаў. I ўсiх iх асудзiлi. Яны прайшлi па аднаму супольнаму дзелу. Усiм iм далi па дзесяць год. Але слухайце, што далей. Валя Камоцкая пачала хадайнiчаць за свайго мужа i дамаглася ў Маскве адмены прысуду Вярхоўнага суду БССР. Ну й прывезьлi ўсю групу назад у Менск на новае сьледства. Камоцкая перадавала свайму мужу й перадачу. Значыць, мае даражэнькiя, Мiкола быў у Менску. Гэта абсалютна верагодна. А пачалася вайна, дык iх-жа некуды вывелi з турмы. I напэўна. Я сама бачыла, як уцякала з Менску i йшла вобак шашы Менск-Чэрвень вялiчэзную калону зьняволеных пад канвоем. Я бачыла гэтую калону, калi яна ўжо ўваходзiла ў самы Чэрвень. На ўскраiне гораду я спынiлася каля студнi напiцца вады - такая сьпякота тады была - i назiрала за гэтай калонай. Мне падумалася, што сярод зьняволеных можа быць i Мiкола i я магу яго ўгледзiць. I мне сапраўды ў нейкiм моманце здалося, што я пабачыла Мiколу, але калону гналi хутка i твар Мiколы - можа гэта быў i ня ён - прамiльгнуў, зьнiк. Вот якая, даражэнькiя, гiсторыя. Я пра гэта хацела расказаць вам, як толькi прыйшла, але за мяне ўзялiся нашыя, хочуць, каб я засталася ў тылу ў немцаў, калi яны прыйдуць сюды i вяла работу. Пра ета я яшчэ падумаю. Але што Мiкола можа прыйсьцi, кажу, - на гэта ёсьць надзея. I вы, Лявонавiч, i вы, цётка Меланьня, усьцешыцеся, пабачыўшы на сваiм парозе Мiколу".

У Мокрым ня вiдно ўжо старшынi сельсавету. Не пахаджае з вiнтоўкай за плячыма. Некуды зьнiк. Зьнiкла i ўся бронь. Няма ўлады. Сельсавет i школа адзiныя ў Мокрым савецкiя ўстановы - глядзяць разьбiтымi вокнамi, папераджальна i трывожна. Калгасы засталiся без старшыняў, iхнымi гаспадарамi сталi самi людзi: забiраюць сабе з фэрмаў кароў, сьвiньней, авечак. Цягнуць, што пападзецца - плугi, хамуты, калёсы. Можа ўсё гэта спатрэбiцца даходзяць-жа чуткi, што немцы калгасы распускаюць, зямлю аддаюць сялянам. Дык чым яе будзем абрабляць? Вось толькi бяда - засталося мала коняй. Як iх падзелiш? Страху ўжо няма, што вернецца ўласьць. Немцы бяруць за горадам горад. Мiльёны нашых салдатаў ужо ў руках немцаў - здалiся. Iх, кажуць, адпускаюць дахаты, дык мо й сапраўды пачнуць варочацца да сваiх сем'яў. Даў-бы Бог. Гавораць, вайна абмiнула нашы балоты, пайшла бокам наперад, i мы ўжо ў тыле, пад немцам. Невядома яшчэ, што робiцца ў Касьцюковiчах, але пагаворваюць, што там ужо ўласьць нямецкая. Бургомiстр будзе нейкi ўпраўляць. Сельсаветаў ня будзе. Будуць воласьцi. Як раней. У валасьцях таксама будуць бургомiстры. Прышлюць i нам якога-небудзь. Толькi калi яны да нас дабяруцца сюды? Трэба-ж, каб быў нейкi парадак. З уласьцю жыць нялёгка, але кепска i без яе. Хто дужэйшы i сьмялейшы, той i бярэ. А слабому? Слабому трэба зашчыта.

- Дык што - немец цябе зашчыцiць? Ты ўжо чакаеш яго? Пабойся, Хадоска! Мужа адправiла на вайну, а сама немца чакаеш? Ён табе дасьць такую зашчыту...

- Але чаго ты ўз'елася? Я не баюся цябе - чакаю. А ты што - чакаеш, калi твой з кустоў прыйдзе? Не, трасца! Досыць вам панаваць! Я адправiла свайго на вайну, а ты куды адправiла? У лес? Твой бронь, а мой аблонь. Мой i нашы ўсе кроў пралiваюць. Можа ўжо каго няма й у жывых, а твой нябось цэленькi. Яшчэ па начах табе й пад спаднiцу залазiць. Не, я хачу, каб i мой прыйшоў да мяне, вярнуўся з фронту жывым. За якога лысага чорта ён будзе ваяваць? За цябе? У мяне вунь куча дзяцей засталася. Iм патрэбны бацька! А ты мяне немцам упiкаеш. Вот i хачу немца! Няхай ён навядзець парадак.

- Чаго ета вы раскудахталiся, мае даражэнькiя? Цi не падзялiлi чаго? Сьцiшцеся! Прасiце Бога, каб памiлаваў нас. Прасiце помачы ў Яго. Нiадкуль яе не чакайце, - Хiма хоча злагодзiць спрэчку памiж жанчынамi, але гэта ёй не ўдаецца. Хадоска гэтак расьпякла сакратарову, што тая пачала лезьцi да яе з кулакамi.

- Ну цi гэта вы пашалелi - адна на адну наступаць? Мужчыны б'юцца, а тут, глядзi, бабы пачынаюць. Хадоска! I ты, сакратарова, разыйдзецеся, кажу! Людзi засьмяюць! - Хiма стала памiж iмi, распасьцёршы рукi.

I тут, як якое насланьнё, прарэзалi вулiцу тры матацыклiсты ў касках. Паймчалiся на мост, крута павярнуўшыся каля Сельпо.

- Ну вось i твой немец! Дачакалася? Сьвiсьнi iм!

Сказала i пайшла. А Хадоска яшчэ глядзела на мост, цi не пакажацца адкуль болей немцаў.

Росказень Агапкi пра Мiколу ўзбудзiў у Лявонавiча i Маланьнi надзею на вызваленьне сына, на паварот яго дахаты. Але шмат чаго ў ейным росказьнi выдавалася iм мала праўдападобным. Яны думалi, што Агапка проста хацела суцешыць iх i дзеля гэтага выдумала для iх, як для дзяцей, байку, што Мiколу прывезьлi з Калымы ў Менск i што ён ужо можа быць у дарозе дахаты. Праўда, ад Мiколы яны ўжо не атрымлiвалi лiстоў болей, як паўгода i за гэты час усё магло быць. Маглi прывезьцi яго ў Менск, маглi зноў узяцца за iх дзела, калi такi загад з Масквы. Ды ўсё-ж росказень Агапкi дужа сумлеўны, дужа замыславаты, каб у яго можна было лёгка паверыць. I ўсё-ж Лявонавiч i Маланьня хацелi верыць. Верылi. Пачалi жыць гэтай верай. Агапка шмат чаго адкрыла iм пра сына, чаго яны ня ведалi. Цяпер ён стаўся для iх больш зразумелым, а ад таго сталiся больш зразумелымi i ягоныя пакуты.

У надзеi, што iхны сын можа i прыйсьцi Маланьня пачала нават рыхтавацца да сустрэчы яго: шыць яму з саматканага палатна сподняе - штаны, кашулю i iншае. З гэтага-ж у яго нiчога не засталося - знасiў усё бацька.. Пачала дбаць i пра верхнюю адзежыну: прыйдзе, дык ня будзе чаго надзець. Ператрэсла пасьцель, абнавiла, памыла. На ягоным ложку ў сенцах нiхто ня спаў: як пакiнуў яго Мiкола, гэтак i заставаўся ён стаяць пустым. Маланьня пачала клапацiцца i пра скаромiну: як прыйдзе, дык чым-жа яго кармiць? Ня хлебам-жа з бульбай! На гэтым не паправiцца. Трэба якая й скварка. Але ў Лявонавiча й Маланьнi не вялiся сьвiньнi - дохлi. Што не рабiлi - праводзiлi дэзiнфэкцыю, клiкалi вiцiнара, чысьцiлi, мылi хлявы, увесь двор - нiчога не дапамагала. Кормiш-кормiш сьвiньню, парсюка якога, пажывець якiх тры-чатыры месяцы i няма - чэзьне. А то ўжо калi й апаросiцца сьвiньня, дык пасьля трох-чатырох тыдняў дохнуць i парасяты. Нiяк не разьвядзець Лявонавiч сьвiньней! У суседа - аднаго i другога - няма нiякага зводу, ёсьць сьвiньнi i кормныя i надворныя i ёсьць сала i да сала, а ў яго няма. У яго iдуць сьвiньнi на звод. Вось i цяпер апарасiла шасьцёх. Iм толькi па два тыднi, а ўжо захварэлi. Дык цi калоць iх, каб усё-ткi спажыць, цi пачакаць - мо выздаравеюць? А як не - што тады рабiць? Калоць ужо будзе позна - заразных есьцi ўжо ня будзеш. Маланьня радзiць калоць, пакуль ня здохлi. Будзе чым пачаставаць, як прыйдзе. (Лявонавiч i Маланьня чамусьцi не называлi сына на ймя - баялiся. Абыходзiлiся трэйцiм, неазначальным iмём: "як прыйдзе".)

Лявонавiч верыць у свае сны. Яны ў яго прарочыя. Што сасьнiць уначы чакай таго ўдзень: спаўняецца. Маланьня нават баiцца ягоных сноў. Прачнуўшыся ранiцой, скажа, напрыклад, што прападзе карова, конь, сьвiньня цi авечка, ведай - гэтак i будзе. I таму Маланьня баiцца ранiцою выходзiць з хаты на двор - баiцца там убачыць Лявонавiчава прароцтва. Або - сасьнiць, што ня сяньня, дык заўтра прыйдзе ад сына пiсьмо, глядзiш - паштар i прыносiць яго. Няма тэй ночы, каб ён не сасьнiў чаго i каб тое не адбылося. Лявонавiч, здавалася, i лажыўся спаць не для таго, каб адпачыць, выспацца, а каб сасьнiць, даведацца, што будзе. Калi што дрэннае сьнiў, хадзiў, прачнуўшыся, маркотны, пануры, чакаў таго моманту, калi сасьнёнае адбудзецца. Хацеў тое дрэннае прадухiлiць, хоць ведаў - гэтага зрабiць нельга: няўхiльнае застаецца няўхiльным. Калi-ж сон прадказваў яму нешта радаснае, ён баяўся яго чым-небудзь спужаць, пашкодзiць таму, што мае наступiць. Досыць толькi, прачнуўшыся, сказаць якое-небудзь паганае слова, як сон твой ня спраўдзiцца, уцячэ ад цябе, нядобрага. Для прарочага сну чалавек мусiць быць накшталт сьвятога. Толькi такi чалавек можа пабачыць, - а пабачыць можна толькi ў сьне, - цудоўнае ў далечынi сьвятло, якое - калi ты здольны спазнаць яго, i прадказвае, вяшчае табе.

Лявонавiч майстраваў сабе на двары калёсы. Сьвiдраваў у "падушчы" дзюрку для шворану i неяк сьвярдлом парэзаў сабе палец. Пайшла кроў. Ня ўпярышню такое, але Лявонавiч на гэты раз угледзеў у гэтым нейкi знак. Спакойна глядзеў, як iшла кроў i нiчога не рабiў, каб спынiць ейны плын. Яму гэты плын здаваўся нечым асаблiвым. Нарэшце ўвайшоў у хату, пасыпаў попелам на рану, забiнтаваў i кроў супынiлася. Рука не балела, i ён вярнуўся да працы. Угледзеў на "падушцы" некалькi кропелек свае крывi. Яны, гэтыя кропелькi, нагэтулькi зыркiя ў сваёй выразнасьцi, што яны быццам крычэлi яму: "Мы твае. Ня бойся. Гэта табе на радасьць. Табе ўжо не балiць". Але Лявонавiчу ўсё здавалася, што гэтыя кропелькi пралiтыя ня iм, а некiм iншым, i пралiтыя для таго, каб ён, Лявонавiч, спазнаў, кiм яны пралiтыя.

Падганяў пад "падушкi" восi, а ўсё думаў пра гэтыя кропелькi. Ужо састругаў iх з "падушкi" гэблiкам, ад iх не засталося i сьледу, а кропелькi ўсё стаялi ў вачох.

Калi лёг спаць, дык i ў сьне гарэлi яны. Згасьлi толькi як пачаўся дзень. Такi надзвычайны. Сонца высокае. Пад сонцам гойдаецца нейкае вялiкае мора, спакойнае i такое блакiтнае. Ледзь-ледзь зыбаецца. Далягляд далёкi-далёкi. З-пад далягляду, з-за нейкай нявiдочнай рысы выплывае човен i ў iм нехта маленькi-маленькi, не распазнаць. Стоячы на беразе мора, Лявонавiч углядаецца, ня спушчае яго з вачэй. Човен плыве i плыве проста на яго. Усё блiжэй i блiжэй, але Лявонавiч, дзеля морскай сiнявы, усё ня можа разгледзець, хто ў чоўне. Той, хто ў iм, заслонены блакiтнай дымкай, падобнай на нейкае мроiва. Човен ужо на сярэдзiне мора. Плыве i плыве. Ды раптам ззаду нахлынула магутная хваля, ударыла ў човен i човен зьнiк, прапаў з вачэй. За хваляй набягае iншая хваля. Хвалi б'юць у бераг, пырскаюць. Лявонавiч нiчога ня можа разгледзець у моры. I вось уздыбленая, цэлай сьцяною, рушыцца хваля i ў той хвалi Лявонавiч бачыць човен. Хваля-сьцяна нясе човен проста на яго, на самы бераг. Але перад самым берагам, гатовы ўжо ўткнуцца ў яго, човен пачынае тануць, хвалi паглынаюць яго i ў нейкай невядомай датуль рашучасьцi, спалоханы, Лявонавiч, нагнуўшыся, хапаецца за човен, цягне - але замест чоўна, ён выцягнуў за воласы... сына.

Прачнуўшыся пад ранiцу, Лявонавiч лёгенька крануў Маланьню:

- Сьпiш? Ведаеш, бачыў сон - прыйдзе Мiкола. Але будзь спакойнай. Не хвалюйся. Ня трэба чакаць. От рабi ўсё так, як i рабiла, як-бы й нiчога ня сталася. I яно станецца.

ЧАСТКА ТРЭЙЦЯЯ

Я падыйшоў да свае вёскi, калi ўжо зайшло сонца, але калi было яшчэ досыць вiдна, i каб мяне нiхто ня ўбачыў, я вырашыў схавацца ў жыце, пасядзець у iм, пакуль не сьцямнее. Я хачу ўвайсьцi ў хату незаўважным. Не хачу, каб людзi адразу даведалiся, што я прыйшоў, вярнуўся. Як я нi запавольваў свае хады, а ўсё роўна прыйшоў на нашыя палеткi зарана. Ад самага Чэрвеня, дзе нас кiнуў канвой, я iду, хаваючыся, каб мяне не затрымалi, каб дайсьцi. I вось, калi дайшоў, пачаў наблiжацца да нашых ваколiцаў - ня мог замарудзiць сваiх крокаў, дачакацца пацёмкаў: усё знаёмае, роднае хлынула ў маю душу, сьцiснула маё сэрца болем, жалем i трывогай. Я цяпер ужо дома, я ўжо тут, я зараз пераступлю свой парог! Сяджу ў жыце, гэтак блiзка ад свае хаты! Узьняўшыся, я мог-бы пабачыць яе з гэтага жыта. Я ўжо i ўзьнiмаўся колькi разоў, каб зiрнуць на яе. Сяджу, чакаю, пакуль болей сьцiсьнецца, пацямнее. Чую нейчую гамонку. Гэта, пэўна, iдуць з працы вяскоўцы, гэтак блiзка паўз мяне - я нават чую, як яны ступаюць, чвякаюць па жарсьцьвянай дарозе, што тут-жа, побач мяне. Яны адыходзяць, i я ўзьнiмаюся - не магу болей чакаць! Выходжу з жыта, аглядаюся. Направа - наш могiльнiк, з тымi-ж высачэзнымi соснамi. Я толькi вокам кiнуў на iх - перада мною, як на прыцэле, была ўжо нашая хата, крайняя, зьлёгку ахутаная вячэрнiмi сутункамi. Гэтая кропка была для мяне цяпер зьмяшчэньнем усяго чыста на сьвеце. Як гэта я зайду ў хату, як гэта я пакажуся! У душы маёй варухнулася вiна: гэта-ж усё я, гэта-ж усё праз мяне! Пайшоў хутчэй. Не аглядаюся. Ступiў на свой агарод - а побач, у суседнiм агародзе, узьнялася ў пярэстым убраньнi жанчына з лапатай у руках. Углядаецца ў мяне. Няхай углядаецца! Я ўжо на сваiм двары. Свой i ня свой. Баюся ўзяцца за клямку дзьвярэй, пераступiць тую мяжу, да якой я дайшоў. Стаю i не адважваюся адчынiць дзьвярэй - як гэта так, адразу! Зьбiраюся з духам. А дзьверы адчыняюцца самi - мацi! Спужалася. Войкнула. Зайшлася цiхiм плачам. Я ў хаце. Бацька сьцiскае мяне ў сваiх абдымках. Сястра цалуе i таксама ня можа ўстрымацца ад плачу. Бацька ў сьпеху зацемнiў вокны. Запалiў лямпу. Мацi, зiрнуўшы, у чым я, зноў залiлася сьлязьмi: ногi ў мяне абкручаныя анучамi, ватнiкi ў дзюрках сьвецяцца маiм голым целам, спарахнелая ад поту кашуля ледзьве трымаецца на плячох, на голай шыi нешта накшталт шалiка, на главе кепка-безказырка. Мяне садзяць за стол, я ледзьве пераступаю - ногi сьцiшаныя, ня хочуць iсьцi. Я зьбiў iх, iдучы шашою. Мне даюць есьцi i пiць, ды ад усхваляванасьцi я не магу за гэта ўзяцца - плачу сам ад радасьцi i гора. Нехта забразгацеў у сенцах i бацька схаваў мяне пад палом. Увайшлi дзьве жанчыны, гавораць - не маглi ўстрымацца, каб не зайсьцi: разьнеслася чутка - сын прыйшоў. От думаем, вялiкая радасьць сёньня ў вас у хаце - дачакалiся сына. Нагараваўся-ж досыць.

- Дык дзе-ж гэта ён? Цi адпачывае?

- Ды што гэта вы? - гаворыць мацi. - Здалося гэта вам, цi што?

- Дык бачыла-ж Хадора, ваша суседка, як ён iшоў. Бачыла яго ўжо на вашым агародзе! Што гэта вы, добрыя людзечкi, i прызнацца ня хочаце? Цi-ж ён крадзены якi ў вас. Дзякаваць-жа Богу, што прыйшоў. Чаго-ж хавацца?

Я чую гэтую гаворку. Бацька маўчыць. Мацi слаба i няўпэўнена пераконвае жанчын, што мяне, нажаль, яшчэ няма, я чую, як яна мучаецца, гаворачы гэта, жанчыны бачаць па ёй, па ейнай няўпэўненасьцi, што яна гаворыць няпраўду.

- Ну але даруйце нам, што патурбавалi. Зайшлi не ў пару. Наскочылi, можна сказаць. Не далi вам i апомнiцца, дый чалавеку адпачыць з дарогi не даём. Лявонавiч, як дазволiце, мы заўтра заглянем. З паўлiтрам прыйдзем прывiтаць вас. Мы-ж рады за вас, - сказала адна з iх на адыходзе.

Бацька выяснiў мне, што ляпей тымчасам мне не паказвацца, паколькi няпэўна яшчэ, цi напраўду адыйшла "ўласьць", што прыяжджаюць яшчэ ўначы на грузавiку нашыя, у тым лiку старшыня сельсавету. Што яны робяць тут, невядома. Але, даведаўшыся, могуць забраць мяне. Могуць мяне яшчэ й "расходаваць" - веры iм няма. Я мушу сядзець цiха, пакуль яны ня зьнiкнуць канчальна. Бацька дадаў, што наша, макранская, тэрыторыя тымчасам яшчэ савецкая. Немцы паказалiся на матацыклах i сьлед iх прастыў, болей не паказваюцца.

Я стомлены i мяне пачалi рыхтаваць на адпачынак. Я папрасiў мацi паслаць мне на падлозе. Мне хацелася распластацца, выцягнуцца, свабодна раськiдаць нагамi, распасьцерцi рукi. Я спаў неспакойна, малацiў нагамi, ня ведаў, куды iх дзець, крычэў, плакаў, нешта трызьнiў.

Падвечар няўгледна ўехалi ў вёску немцы - нейкая тылавая часьць, слаба ўзброеная. Адкуль яны ўзялiся, нiхто ня мог-бы сказаць. Выставiлi ў абодвых канцох вёскi патрулi i пачалi яе латошыць. Вяртлявы, малога росту немец, бегаў па хатах, голасна выкрыкваючы, колькi ў кожнай з iх можа разьмесьцiцца салдатаў. Немцы зьбiралiся заначаваць у Мокрым.

Я сядзеў на лаўцы ля вакна, калi ў нашу хату ўбеглi два немцы. Адзiн з iх ужо нёс у ваднэй руцэ гарлач малака, якi ён пасьпеў ухапiць недзе ў сенцах. Зiрнуўшы на мяне, ён з нейкiм сполахам у голасе:

- Партызан!

Невядома было, цi ён ужо прыняў мяне за партызана, цi толькi пытаўся. З вялiкай цяжкасьцяй я сказаў яму панямецку, што я не партызан. Але ён не адступаўся ад мяне, пытаўся, чаму я ня ў армii i цi ёсьць у мяне зброя. Адчапiўся ад мяне толькi тады, калi я сказаў, што прыйшоў з турмы i ў армiю ня трапiў. Задаволеныя маiм адказам i пабачыўшы, што я трохi разумею iхную мову, яны пацягнулi мяне на вулiцу, як перакладчыка.

На вулiцы, апрача немцаў, амаль нiкога ня было - пахавалiся. Немцы пачалi выганяць з хатаў дзяўчат i жанчынаў, каб яны дапамагалi iм рыхтаваць вячэру капалi на агародах бульбу, чысьцiлi, мылi. У канцы вёскi, за коўратамi, расклалi вогнiшча, выкацiлi сваю кухню, парасстаўлялi ўсё патрэбнае. Цукеркамi i шакаладам заманьвалi дзяўчатаў, але тыя гуртам уцякалi ад iх. Ды немцы лавiлi iх, змушалi працаваць. Спаймалi i маю сястру, але адпусьцiлi, калi я сказаў, што гэта мая сястра. Ушанавалi гонар перакладчыка! Але зьявiўся й iншы перакладчык - Вусаты Якаў, ён можна сказаць, разумеў панямецку ляпей, чымся я - навучыўся гаварыць у палоне. Я быў яму ў падмозе. Пасьмялелi i дзяўчаты з жанкамi, пабачыўшы, што мы гаворым з немцамi паiхнаму. Стоячы наводдалi ад вогнiшча, разглядвалi, якiя яны, немцы. З роду-ж ня бачылi iх. Ды стала цямнець, i вяскоўцы пачалi разыходзiцца па сваiх хатах. Але ў гэтыя хаты пачалi залазiць на ноч i немцы - па пяць, а то й па дзесяць. У нашай хаце iх лягло на падлозе дзесяць чалавек. Самi-ж мы, можна сказаць, ня спалi ўсю ноч неяк было не па сабе, што ў хаце столькi чужых людзей. Салдаты, як пападалi на падлогу, гэтак адразу й заснулi. Уначы можна было пачуць iх стогн i незразумелае трызьненьне.

Ранiцою, можа, а якой шостай гадзiне, раздалася на вулiцы каманда "аўфштэйн", i нашыя салдаты ўвомiрг паўскоквалi, выбягаючы з хаты. На падлозе валялiся забытыя цi пакiнутыя iмi розныя дробныя рэчы, пераважна плошкi, якiмi яны асьвятлялiся ўверачы. За якую паўгадзiну вёска ачысьцiлася ад iх. За ўсю вайну першы i апошнi раз яна бачыла немца. Аддаленая ад раёну, ад галоўных дарог, закiнутая ў лясох, глухая, яна хутка сталася здабычай партызан. Усталеная было тут воласьць з дзесяткам палiцэйскiх не змагла нават на патрабаваньне раёну адправiць яму статку кароваў - яго перанялi ў лесе партызаны, перабiлi палiцэйскiх i вярнулi жывёлу ейным уласьнiкам. Воласьць, былы сельсавет, была разгромленая, бургамайстар, мясцовы чалавек, у мiнулым актывiст, падаўся ў партызаны, але тыя расстралялi яго, як здраднiка. Мокрае засталося бяз нiякай улады, калi ня лiчыць улады партызанскай, самай страшэннай улады: над ён ня было кантролю, яна была самачыннай.

У Мокрым былi людзi, якiя чакалi немцаў i былi рашчараваныя, што яны пайшлi, ня змогшы ўстанавiць свае ўлады. Гэтыя людзi цяпер баялiся партызан, баялiся iхнай "начной улады". Партызаны дзейнiчалi толькi ўначы - прыходзiлi, забiралi, стралялi. Удзень яны яшчэ баялiся паказвацца. Iхная ўлада - начная, незаконная, а людзям патрэбна нейкая ўлада законная, дзённая. Нехта-ж мусiць кiраваць. Вунь, яны ня ведаюць, што рабiць з калагасам. Да макранцаў даходзяць чуткi, што калгасы ў суседзяў развальваюцца, дзеляць зямлю, наразаюць на сям'ю, на кожную душу, цi яна, тая душа, ёсьць у сямi, цi яе няма ў дадзены момант. Чулi, немцы хочуць, каб калгасы заставалiся, iм лацьвей тады браць з iх усё, што яны захочуць. Нам-жа калгасы збрыдлi, мы хочам рабiць на сябе. Дык людзi й ня слухаюцца немцаў - робяць сваё. Немец сядзiць у цэнтры, сюды ён баiцца i носу паказаць. А партызан баiцца немца - хаваецца ў лесе. Яму што? Захоча есьцi - прыйдзе i возьме. Не дасi - адбярэць. Вось тут i жывi. А трэба-ж жыць. Кармiць неяк сябе i дзяцей. А з чаго можна жыць? З зямлi. Дык нам давай зямлю. Абробiм!

I вяскоўцы выбралi мяне ў зямельную камiсiю, дзялiць зямлю. Я не хацеў, адмаўляўся. Але бацька ўгаварыў мяне ўзяць на сябе такую функцыю.

З стрыечным братам, Андрэем, кульгавым i няпрыгодным для армii чалавекам, мы i ўзялiся дзялiць зямлю - на палоскi. Як i было да калгасу. Зямля ў нас няроўная паводля якасьцi, - дзе пяскi, дзе балотцы, дзе ўрадлiвая, дзе неўрадлiвая, - i дзеля гэтага мы хацелi падзялiць яе, наколькi толькi можна, справядлiва: наразалi кожнаму па палосцы на пяскох i кожнаму па палосцы на лепшых землях. Каб бяз крыўды. Не пасьпявалi мы выдзелiць па палосцы на адным якiм-небудзь вучастку, як, глядзiш - iх ужо ўзлупiлi жанкi, узаралi i чакаюць на нас, калi мы падрыхтуем iм наступныя дзялянкi. За якi-небудзь тыдзень перавярнулi-ўзаралi цэлае поле! Дзiву дацца - на пакiнутых армiяй паганенькiх канёх, узятых з калгаснай канюшнi, i цяпер адкормленых, працаўнiцы вёскi жанчыны, бяз мужчынскай сiлы, упраўлялiся з працай хутчэй, чымся пры калгасе, калi даставала ўсяго - i людзей, i цягла. Адкуль узялiся плугi, бораны, хамуты, калёсы, сеялякi-веялякi.

Але як мы нi старалiся пры дзяльбе зямлi разьмеркаваць яе як найбольш справядлiва, нараканьням ня было канца: Хадора не атрымала нарэзу там, дзе мы нарэзалi Акулiне, Акулiна не атрымала дзялянкi там, дзе атрымала Хадора, тая цi iншая сям'я атрымала два надзелы на добрай зямлi, у той час, як якой-небудзь iншай сям'i выдзелiлi два надзелы на пяскох i г.д. i г.д. Мала таго, нас пачалi абвiнавачваць, што сабе мы наразаем усюды добрай зямлi.

I я выйшаў з зямельнай камiсii. Я не магу слухаць гэтых нараканьняў. Узяўся за школьную справу - надумаўся аднавiць у нашай школе заняткi, адчынiць нанова няпоўную сярэднюю школу - НСШ, як гэта было i да вайны, да нядаўняга. Мая iдэя знайшла падтрымку ў вяскоўцаў: а як-жа, дзяцей трэба вучыць, як-бы там нi было. I гэтак я стаўся дырэктарам свае, Макранскай школы. Шукаю выкладчыкаў. Некаторыя з настаўнiцаў, што працавалi ў школе i нiкуды не паехалi, прынялi маю прапанову. Нехапала выкладчыка-матэматыка, але й той знайшоўся ў асобе аднаго белабiлетнiка. Так-сяк заладзiлi разьбiтыя ў школе вокны, памылi падлогi, пачысьцiлi, падмалявалi, вырашылi, якiмi падручнiкамi будзем карыстацца, вызначылi дзень адкрыцця школы. Заняткi мусiлi распачацца ўва ўсiх клясах адначасна. Усе настаўнiкi былi ў зборы. Вучнi чакалi ў клясах сваiх настаўнiкаў. Быў дадзены званок, i мы рушылi з настаўнiцкай у свае класы. Я пайшоў у свой - сёмы клас. Я ўзяўся выкладаць беларускую мову i лiтаратуру. На палавiне майго ўроку да мяне прыбягае хлопчык i, спалоханы, шэпча мне на вуха: "У школе партызаны. Мая настаўнiца мяне паслала".

I выбег. Мае вучнi насьцярожылiся, зразумелi, што нешта нядобрае. Я спакойна, наколькi мог, сказаў iм, што пакiну iх на хвiлiнку, i хутка выйшаў праз заднiя дзьверы на двор, адтуль пакацiўся хмызьнякамi ўнiз, на рэчку, у вербалоз. Усьлед за мной было выпушчана некалькi куль. Маё хавала было ненадзейнае, i я адбегся па рэчцы на якi кiлямэтр, далей ад школы. Узьняўся на вышэйшы бераг рэчкi, зайшоў у знаёмы мне сасьняк, у тыл школы, i адтуль пачаў назiраць за ёй. З школы групкамi выходзiлi вучнi, пакiдалi яе. Выйшлi з яе i тры, узброеныя вiнтоўкамi, чалавекi. Селi на падводу i паехалi на мост. Я ўжо магу вярнуцца ў школу. Я хачу пабачыць сваiх выкладчыкаў. Я не магу не пабачыцца з iмi. Iду, пасьмялелы i наважны. Заходжу ў школу, у настаўнiцкую. Там сядзяць мае выкладчыкi i спрачаюцца. Не пайшлi яшчэ. Яны, як выглядае, не спадзявалiся мяне бачыць. Коратка расказалi мне пра партызанскi вiзыт. Пад пагрозай расстрэлу iм загадалi распусьцiць вучняў, спынiць заняткi i нi кроку больш у школу! Iнакш, паводля законаў ваеннага часу, яны будуць пакараныя сьмерцяй. Хацелi забраць з сабой белабiлетнiка, але зьмянiлi думку - пакiнулi. Самазваны дырэктар паплацiўся-б галавой, каб засталi. У кожным класе на дошках пакiнулi за сабой надпiс: "Смерть фашистам!"

Я адчуваў сябе нiякавата перад маiмi настаўнiкамi, прасiў iх выбачыць за турботы i мы разыйшлiся бяз крыўды адзiн на аднаго, падобраму разьвiталiся. Гэтак скончылася мая пэдагагiчная дзейнасьць.

Сяброў у мяне нiякiх. Вяркееў у партызанах, Вусьцiн у армii, Агапка поехала ў Вараноўку - гавораць, адкрыла там школу. Можа, гэтак, як i я. Хаджу з бацькам на працу - ару, сею, кашу, малачу. Падацца мне некуды. Хацеў-бы заглянуць у раён, у Касьцюковiчы, але ў мяне нiкога там няма, дый на дарозе пярэймуць партызаны. Газэтаў нiякiх, радыё таксама. Я ня ведаю, як iдзе вайна. Гавораць, немцы бяруць цi ўжо забралi Маскву. Чуем, вяртаюцца дахаты былыя салдаты - уцекачы з нямецкага палону. Яны й гавораць, што пад нацiскам немцаў Чырвоная армiя здае горад за горадам, што "нашы" здаюцца немцам мiльёнамi. Некаторыя вяскоўцы адказваюць на гэта жартам: "Немцы бяруць гарады, а партызаны вёскi." Мая вёска тымчасам непартызанская, яна ня ведае, як ёй быць, якога боку трымацца. Яна нейтральная вёска. Яна раздвоеная: ёсць у ёй людзi, што на баку партызанаў, маюць з iмi тую цi iншую сувязь, хоць i патаемную, прыймаюць iх уначы, тыя й гавораць iм, што немцы доўга ня ўтрымаюцца, вернуцца "нашыя", iншыя-ж хочуць, каб "нашыя" ўжо не вярталiся, i гэтак людзi падзялiся на два лягеры. Нiводзiн з гэтых бакоў ня выяўляў сябе адкрыта, хоць кожны добра ведаў настроi iншага. Асаблiва асьцерагалiся "сувязiсты" - яны баялiся карнiкаў: наскочаць, спаляць за "сувязь".

I гэтак я жыву ў нiчэйнай, раздвоенай вёсцы. I сам я нiчэй. Я i нi туды, i нi сюды. Я ня ведаю, хто я. Я нiхто. Я не магу стаць на той цi iншы бок. Мяне бакi ня цiкавяць. Я абпёкся на гэтых бакох. Я стаяў быў ужо на адным баку i той бок абярнуўся мне бокам. Больш не хачу нiякiх бакоў. Яшчэ на Калыме я даў сабе зарок зрачыся ўсяго, каб нiчым не зварачаць на сябе ўвагу, нi ў чым ня браць удзелу, жыць для сябе, цiха, няпрыкметна, задаволiўшыся, скажам, пасадай нейкага стоража. Каюся, што ўлез быў у дзяльбу зямлi, што аскандалiўся з школай.

У мяне няма нiякага занятку, апрача сельскагаспадарчага. Я ўжо перапiсаў з памяцi вершы, што складалiся ў выгнаньнi. За новыя бяруся - ня выходзiць. Перачытаў вершы, напiсаныя мной да арышту. Цэлы скрутак чакаў мяне ў падстрэшшы - добра захавалiся. Гэтыя вершы здалiся мне цяпер сьмешнымi, наiўнымi, нясталымi. Але яны тым ня менш скалынулi маё сэрца, яно азвалася шчымлiвым болем, нечым назаўсёды страчаным, чыстым, поўным юнацкага захапленьня. Я адчуў, што я цяпер ня той i мне стала шкада сябе, ранейшага. Я хацеў-бы быць тым, ранейшым, вярнуцца назад. Усяго на пяць год! Толькi пяць год адзьдзяляюць мяне сяняшняга ад мяне ўчарайшага. Тое ўчарашняе, здаецца, стаiць за маёю сьпiною зусiм блiзка, хоць на самай справе яно нагэтулькi далёкае, быццам прамежак часу памiж учарайшым i сёньняшнiм запоўнены не пяцьма гадамi, а цэлым стагодзьдзем. Вярнуцца туды, назад, ужо немагчыма. Ад таго апаноўвае сум, усьведамленьне свае страчанасьцi. Калi я йшоў з Менску, маiм адзiным жаданьнем было дайсьцi, прыйсьцi ў сваю хату, суцешыць бацькоў, што гэтак адпакутвалi дзеля мяне. I вось гэта ўжо ўсё адбылося, я дайшоў. А прадчуваньне такое, што яшчэ ня ўсё адбылося, што нешта мае наступiць.

Увечары, iдучы з працы, перад тым, як пайсьцi ў хату, я купаюся ў Сьвiнцы, у вiры, што недалёка ад нас. Гэтае месца да спадобы мне. Яно ўтульнае. Утульнасьць надаюць яму густы абапал верболоз, высокая, з нейкiм гаючым водарам трава, адгароджанасьць месца ад навакольнага сьвету, цiшыня, якая пануе тут. Я магу купацца тут голым - нiхто мяне не падгледзiць. Хлапчукi любяць у нас з кустоў падглядаць, асаблiва жанчын, калi яны - голыя купаюцца. Вада, нагрэтая за дзень, яшчэ цёплая i ўвечары, i я, купаючыся, адчуваю вялiкую прыемнасьць. З гэтага купела я вылажу паздаравеўшым. Стомленасьць пакiдае мяне i я iду дахаты, лёгкi i задаволены сабою.

Сёньня пасьля вячэры выходжу - упяршыню - на мост. Чамусьцi баюся ступiць на яго, быццам калi я ступлю - ён правалiцца. На iм няма ўжо парэнчаў i адчуваньне такое што ты можаш звалiцца з яго, упасьцi ў рэчку. Мост увагнуўся, асеў. Раней ён узьнiмаўся сваiм гарбом i па iм, як па якiм глобусе, было лёгка iсьцi. Стаю на iм, але, без парэнчаў, не магу, як калiсьцi, аперцiся i, апершыся, глядзець ў неба. Гляджу ў ваду - цёмную. Вярба нiзка апусьцiла свае галiны - да самае вады. Я сыходжу з моста - на той бок - чамусьцi баючыся застацца на iм. Направа, як i было, - пуня. За пуняй - Сельпо, насупраць Сельпо - будынак сельсавету. Без аконных рамаў, ён глядзiць цяпер прывiдна. Па маю левую руку - Пiлiпава хата. Без агню ў вокнах. Iду вулiцаю. Нiкога не сустракаю. Там-сям у хатах агнi i я бачу - праз вокны - як вячэраюць. Прыйшоў ужо ў канец вёскi, бачу - наўзбоч сьвецiцца ўсiмi вокнамi нейчая хата. Iду на яе. Гэта - пазнаў - хата старшынi сельсавету. З яе гуртам выходзяць жанчыны. Што гэта ў iх? Вясельле? Хрэсьбiны? Памiнкi? Не. Сьпяваюць. Па ўсiм вiдацьп'яныя. З гурту адзьдзяляюцца тры жанчыны. Iдуць, абняўшыся, насустрач мне. Я нiкуды ня збочваю - iду насустрач iм. "Ну во, папаўся хоць адзiн мужчынка. Ах, Божа-ж мой, адкуль гэта яго чорт прынёс?" Дзьве з iх прост валяцца на мяне, абнiмаюць, цалуюць, дыхаючы самагонкай. "Трэба-ж паглядзець добра, якого мы чорта цалуем". Бяруць мяне, - адна з аднаго, iншая з другога боку - пад рукi i павяртаюць тварам да сьвятла. "Дальбог, ня можам пазнаць - хто. Быццам нехта знаёмы i як-бы не знаёмы. Ды што там - дармоваму каню ў зубы не глядзяць. Браточак родненькi, от-жа павязло нам - на мужчыну ўзьбiлiся. Хадзi, выпi й ты для сьмеласьцi, калi так ня можаш". Цягнуць. Я ўпёрся. "Манька, ты ня ведаеш, хто гэты рагаты чорт?" - спыталася адна з iх i яшчэ з большай жарсьцяй пачала цалаваць мяне ў самыя вусны. Я глянуў на "Маньку" i мне стала неяк не па сабе: гэта-ж Вусьцiнава сястра, тая, што хавалася за шырму i казала: "А я чула пра што вы гаварылi". Манька, вiдаць, пазнала мяне, ня лезла да мяне з сваiмi абдымкамi i цалаваньнем, як тыя дзьве.

Я iду з iмi, трыма, назад. Тыя дзьве не перастаюць цалаваць мяне i я ўжо ня толькi не даюся iм, а й, ня помнячы сябе, сам пачынаю лiпнуць да iх.

Гэтак дайшлi - вулiцаю праз усю вёску - да самай Пiлiпавай хаты. Не даходзячы да яе, спынiлiся. Тыя, дзьве, запрашаюць мяне да iх у хату, у тую, што побач Пiлiпавай хаты. Гэта - як я ведаю - была хата Мельнiкавых. Я надта ня ўпiраюся - прыймаю запрашэньне. Увайшлi ў хату. Яны запалiлi лямпу. Упяршыню я мог разгледзець iх: Маньку - высокую, касьлявую, грубога складу дзяўчыну, з запалымi грудзьмi; абедзьвюх бляндынак, як выявiлася - салдатак, досыць прывабных i надта грудастых жанчын сярэдняга ўзросту. Забягу наперад. Як я пазьней дачуўся - Манька працавала ў Касьцюковiчах афiцыянткай, ад некага зацяжарыла, зрабiла аборт i вярнулася назад у Мокрае.

Кабеткi - тыя, дзьве бляндынкi, нiзкага росту, кабеткi местачковага тыпу неўзаметку паставiлi на стол пляшку самагонкi i паклалi на талерку нейкую закусь. Пачалi частаваць мяне - пiць са мною, громка дзынкаючы сваiмi шклянкамi аб маю i высока iх узьнiмаючы. Яны яшчэ больш ап'янелi, у тым лiку Манька. Ад Манькi яны дазналiся, хто я - бляндынкам Манька сказала, што я таварыш ейнага брата Вусьцiна, што яна вельмi добра помнiць мяне. Не засталося таямнiцай i тое, што я толькi што прыйшоў... "Адкуль - з палону?" пасьпяшалася запытацца адна з бляндынак. Манька ня ведала, як адказаць i чамусьцi, сьмяючыся, ляпнула: "З катаргi". "З катаргi? Ах, якi-ж ты бедненькi, наш катаржнiчак! - мала не сьпяваючы, залямантавала адна з бляндынак. - Я цябе адхукаю пад пярынаю, калi ты ляжаш са мною, Арынаю. Дам табе... што хочаш. Забудзеш i на сваю катаргу. Праўда, са мной будзе табе яшчэ большая катарга". "Ня дурыся, Арына. Ты ўжо застарая. Мы пакладзем яго сёньня з Манькай". Гэта сказала братава Манькi, ейнага старэйшага брата жонка, што прыехала цяпер з Касьцюковiчаў. Ейны муж - бронь i недзе ладзiць партызанку. Iншая-ж бляндынка, Арына, - гэта ейная сяброўка i я яшчэ ня ведаю, хто яна.

Але я ня хочу й ведаць. Мне час iсьцi. Мне час пакiнуць iх. Ды ў мяне няма на гэта дастатковай рашучасьцi: падумаюць - спужаўся. I я ня йду. Братавая Манькi, прыкмецiўшы маю нерашучасьць, зьвяртаецца да Арыны:

- Бачыш, ён ня ведае, да каго з нас прыстаць. Аддамо яго Маньцы. Мы з табой - бабы, а яна дзеўка, ёй трэба замуж. Манька! Iдзi ў сваю клець. Душы падушкi. А "катаржнiка" мы табе прывядзём.

I на маё зьдзiўленьне Манька пайшла ў "сваю клець". Ну й добра - я пайду да Манькi. Братава бярэ лiхтарык i вядзе мяне праз сенцы ў клець. Арына, ап'янелая, крычыць мне ўсьлед:

- Як у цябе там ня ўдасца, прыходзь да мяне. У мяне ўдасца.

Мы ўвайшлi ў клець. Манька ўжо ляжала ў пасьцелi. Братавая, сказаўшы "Добрай ночы", пакiнула нас. Я ня ведаю, як падыйсьцi да Манькi, як распачаць з ёю гаворку. Стаю. У цямноце ня бачу яе.

- Дык раскажы, Манька, як ты жывеш, - распачаў я гаворку. - Што новага ў цябе? Цi ёсьць што ад Вусьцiна? Што чуваць наогул? Я-ж нiчога ня ведаю. Раскажы пра ўсё.

I прысеў на ейны ложак.

- Я ведаю, што цябе цiкавiць, - азвалася Манька. - Дуся цябе цiкавiць, вот што. Яна чакае, чакае цябе, калi ты прыйдзеш да яе ў клець, дармо, што да яе ходзяць iншыя.

- А вось я не да Дусi, а да цябе прыйшоў.

Намацаў яе руку, трымаю.

- Дуся мяне ня цiкавiць.

- Ня веру. У цябе з ёй старая любоў.

- Прайшла, Манька, тая любоў.

Нахiляюся над ёй. Тулюся да яе шчакой. Прыпадаю да яе грудзей. Змыкаюцца вусны. Адкiдаю коўдру - Манька не працiвiцца...

Я доўга ня быўшы, пайшоў ад Манькi з страхам, што зачапiў яе. Сьпяшаюся дахаты, а ў сэрцы балючая стрэмка: "Хто-ж ходзiць да Дусi?"

Нядзеля. Нейкае вялiкае сьвята, здаецца - Духаў Дзень, i я мог-бы паспаць даўжэй. На працу-ж ня йсьцi. Але я не магу болей спаць - лезе ў сэрца Манька, трывожыць маё сумленьне. Вырасла на руках мацi, бяз бацькi. Рана пайшла з хаты на свой хлеб. Людзi выкарысталi ейную маладосьць i недасьведчанасьць. Тое зрабiў i я? Хацела яна мяне дзеля свае жарсьцi, цi тут быў разьлiк - знайсьцi сабе жанiха? Але якi з мяне жанiх? А потым Манькiны словы: "Дуся цябе чакае, дармо, што да яе ходзяць iншыя". Цi гэта Манька сказала знарок, каб я зрокся Дусi i заставаўся з ёю, Манькай? Цi гэта на самай справе Дуся такая? Мне надта не залежыць на Дусi, але тое, што сказала пра яе Манька, глыбока кранула мяне. Мне сорамна цяпер за сваю колiшнюю рамантычную, пасутнасьцi мною выдуманую закаханасьць у Дусю. Я знаходзiў у ёй тое, што хацеў знайсьцi. Яна адпавядала маiм пошукам прыгожага, але цi была яна сама ўвасабленьнем гэтага прыгожага, я тады ня думаў. Я забаўляўся ёю, па незямному прыгожай, па нябеснаму чыстай i някранутай. З гэтым вобразам я пайшоў насустрач майму лёсу. Апынуўшыся ўжо на сваёй, наканаванай мне дарозе, я надта й ня думаў пра яе, ейны вобраз як-бы адыйшоў ад мяне, быў заслонены маiм пакутлiвым iснаваньнем. Гэты вобраз для мяне набыў iншае, абстрагаванае значэньне. Каб магчы пераадольваць пакуты, наўсуперак iм, як выратаваньне, паўставаў ужо вобраз зборны, абстрактны, не абавязкава канкрэтны вобраз Дусi:

Як думка аб табе мая мiльгне,

а думаю я пра цябе штодзень,

ў тваiм пакоi на сьцяне

становiцца мой чорны цень.

I нярухомы ў постацi сваёй,

нябачанай табой нiдзе,

над сумнаю тваёю галавой

ён гутарку з табой вядзе:

- Я не загiну ў нябыцьцi,

мой сьлед ня змыць дажджам.

Я за табой прайду ў жыцьцi,

спакою я табе ня дам.

- Мы - кветкi ў полi па вясьне

жыцьця на вогненным лагу.

Ты жыць ня можаш без мяне,

як без цябе я не магу.

Бо ты - багiня на зямлi

i хараство, а iм,

як у палон мяне ўзялi,

павiнен я жыцьцём сваiм.

Малiцца хараству - закон,

закон адзiны мой.

Жыцьцё маё пастаўлена на кон

i целам i душой я твой.

I думка да цябе мая iмкне,

i як адыйдзе ў вечнасьць сьветлы дзень,

становiцца ў пакоi на сьцяне,

цябе вiтаючы, мой сумны цень.

Створаны мной iдэальны вобраз я надзяляў пакутлiвымi рысамi. Вобраз жыў маiмi пакутамi. Мне патрэбна была ягоная татальная адданасьць, гатовасьць iсьцi за мною, калi трэба - i на сьмерць. I вось цяпер адданасьць майго iдэальнага вобразу стаўляецца пад пытаньне: "да яе ходзяць i iншыя". Ува мне ўзьнялася цэлая вiхура ня гэтулькi рэўнасьцi, колькi шкадаваньне сваёй адданасьцi гэтаму вобразу, што вёў мяне праз усе гады маiх пакутаў.

Вулiца наша ўся ў маладых, уткнутых у зямлю ля кожнай хаты, бярозках сапраўднае сьвята. Ранiца сонечная. Неба глыбокае. Паветра звонка-празрыстае. Жанчыны, без сваiх мужыкоў, насеклi сабе бярозак. А можа ня так для сябе, колькi для тых, каго няма. Бярозкi - гэта як-бы жывая сувязь з тымi, што ня дома. Бярозкi - iхны цiхi шэпат - гэта пасланьне iм, размаўленьне з iмi. У нядзелю людзi чысьцейшыя. Лепш убраныя. Больш лагодныя. Сонца ўжо высока, у самым зэнiце. Дзень грае сваё, адвечнае. Яму здаецца няма нiякай справы да людзей - сьвецiць, блiскотнае i ўсё.

Гляджу ў вакно i перада мною, як на далонi - праз рэчку - Пiлiпава хата. Нехта выходзiць з яе, нясе вялiзны - укоптар - кошык. Стаўляе яго на зямлю, пад нацягнутай мiж двума слупкамi вяроўкай. Нагiнаючыся, бярэ з кошыку паасобныя рэчы i вешае - бялiзна. Хто гэта? Ня Хiма-ж. Дуся? Такая вялiкая? Не пазнаю. А мо гэта Эма? Не, гэта ня Эма. Гэта ўсё-ткi Дуся. Нагiнаецца i вешае. Нагiнаецца i вешае. У прамежку спыняецца i пазiрае на нашу хату. Я хаваюся за прыталкай. I зноў гляджу. Яна разьвесiла бялiзну i з парожнiм кошыкам iдзе назад у хату - я гляжу ёй усьлед, яна iдзе, не азiраючыся i мне здаецца, што сваёю сьпiною яна адчувае мой зiрк i нi разу не аглянулася толькi таму, каб заiнтрыгаваць мяне. Але адумаўшыся, я палiчыў такую сваю здагадку наiўнай, тым ня менш у ейнай пастацi, у тым як яна iшла - быццам выстаўляла сябе на паказ, стройную, танклявую, з прыгожым рухам у талii - я ня мог не заўважыць ейнага намеру зьвярнуць на сябе ўвагу. Бо-ж ня дапушчаў, не - я быў упэўнены, што яна бачыла мяне ў вакне i ўсёй сваёй iстотай - можа падсьведама - выказвала сваю неабыякавасьць да мяне. I я ўжо ўяўляю, як дачакаўшыся вечару, я пайду да яе ў клець. Манька-ж гаварыла, што Дуся сьпiць у клецi. Пайсьцi да iх цяпер, удзень, не адважваюся, баюся паказацца ў iх там, на вулiцы, тым больш не гатовы пайсьцi да iх у хату, як гэта, можа, трэба было-б. Бацькi-ж яе, канешне, ведаюць, што я прыйшоў i можа чакаюць, калi я зайду да iх. Напэўна, пакрыўджаныя, што ня йду.

Мае бацькi, бязумоўна, чулi, што ўчора я прыйшоў дахаты позна i глядзяць сёньня на мяне якiмiсь iншымi вачыма. Бачу ў iх першую за гэты час стрыманасьць да мяне.

На вулiцы поўна народу - жанчын, дзяцей, сярод iх - трох мужчын гутараць, размахваюць рукамi, нешта даводзяць адзiн адному. Ня йдуць слухаць Вусатага Якава - што ён там вярзець? Мо прадказвае ўжо канец сьвету? Гэта бабскае дзела - яны вераць усяму. Ну й разьзяўляюць раты. (Вусаты Якаў, паставiўшы на сярэдзiне вулiцы свой маленькi столiк, чытае бабам Бiблiю i iх ўсё болей i болей падыходзiць да яго.) I калi паглядзець збоку - няма й гора: прыбраныя, заслоненыя бярозкамi хаткi, падмеценая вулiца, жоўты на ёй, пасыпаны на сьвята, пясочак, гульнi маленькiх дзетак, пакора i сьцiшанасьць. Але за ўсiм гэтым - затоеная трывога, яна чытаецца ў вачох, страх перад невядомым, боязь, што вось у гэту цi ў наступную часiну нешта станецца. Зблiзку, з лесу, даходзяць да слыху стрэлы i глухiя выбухi - што-б гэта мела азначаць?

Дзецi першыя заўважылi людзей на конях, калi тыя былi яшчэ на воддалi. Нехта крыкнуў: "Партызаны!", i ў вадно вокамгненьне вулiца агалiлася. Стаяць толькi строем бярозкi ды пакiнуты Вусатым Якавам столiк. Я зiрнуў у вакно яны! Сястра выпiхвае мяне з хаты на двор, а сама бягом - на вулiцу. Яна бачыць - б'юць, малоцяць прыкладамi вокны ў нашага суседа - палiцая, што служыць у Касьцюковiчах. Сястра ў страху - будзе тое i нашым вокнам. Ды партызаны ўвалiўшыся ў хату палiцая - громяць ўсё, што ў ёй ёсць. Не пакiнулi нават печы. Селi на конi i зьнiклi гэтак-жа хутка, як i зьявiлiся. Нас не зачапiлi. "Як гэта зразумець, - шапталiся вяскоўцы, - зямлю дзялiў, школу адкрываў, а не зачапiлi. Зьвязь з iмi мае цi што?"

З двара я падаўся на могiльнiк, не таму што баяўся тых партызанаў - хоць у рукi iм не хацеў пападацца, - а проста, каб некуды сыйсьцi, пачакаць пакуль усё ўляжацца. Дый наш могiльнiк - гэта адно з маiх улюбёных мейсцаў. Яшчэ ў маленсьцьве я часта хадзiў сюды на сьвяты з маёй мацi, часьцей з маёй бабкай аглядаць нашыя могiлкi, папраўляць, калi што было няспраўна. Асаблiва я любiў хадзiць на могiлкi на Радаўнiцу. У гэты дзень могiльнiк наведвала ўся вёска. Кожная сям'я прыносiла з сабой што-небудзь з ежы, у тым лiку яйкi. Засьцiлаюць сваю магiлку абрусам, стаўляюць на яго ўсё прынесенае i, згадваючы нябожчыка, запрашаюць яго частавацца разам з iмi. Добра памятаю, як мы з мацi аздаблялi маленькую магiлку мае сястрычкi, што памерла, калi ёй ня было яшчэ й году i як мацi сьцiшна расказвала пра яе.

На Радаўнiцу на могiлках калiсьцi было поўна моладзi. Моладзь любiла калыхацца тут на арэлях. На нашым могiльнiку ёсьць некалькi магутных, гонкiх сосен, аброслых унiзе шурпатай, а ў версе гладкай карой. Некаторыя з iх, маючы вакол сябе досыць прасторы, працягваюць, як руку, свой даўжэзны i моцны сук.

За такi, на адпаведнай вышынi, сук прывязвалася двума канцамi - з прамежкам памiж iмi на якiх паўмэтра - вяроўка. Унiзе яна зьвiсала паўкруглай пятлёй, у якую i садзiлiся аматары пагушкацца, папярэдня падклаўшы пад азадак што-небудзь з свае апраткi. Калi вы ўжо селi, вы бярэцеся дзьвюмя рукамi за вяроўку, якую, узяўшыся за канцы, нацягнутую, трымаюць перад вамi двое хлопцаў. Гэтаю вяроўкай яны раскалыхваюць вас. Калi вы ўжо раскалыханыя, узьлятаеце дастаткова высока, вы адпушчаеце вяроўку, але хлопцы ўсё роўна не пакiдаюць вас падкiдаць угору, вы дасягаеце ўжо ўзроўню сука, за якi ўверсе зачэплена вяроўка, крычэце: досыць, досыць! тым ня менш, асаблiва калi гэта дзяўчына, вас шпурляюць яшчэ вышэй. Ня ў штонiках, дзяўчына зацiскае каленi, просiць ратунку, ды зьнiзу, пры кажным яе ўзьлёце, жартаўнiкi, наставiўшы да вачэй казырком руку, падглядаюць, што ў яе там. Мне прыйшло гэта на дум само па сабе, калi я прыглядаюся цяпер да сосен з вялiчэзнымi сукамi. У згадках пра гэта я самавыключаюся, ня ведаю, дзе я. Аж бачу - на бабулькiнай магiлцы новы крыж. Кажуць, як памерла мая бабка, дзед амаль кожны дзень хадзiў на могiльнiк плакаць па ёй. Той факт, што дзед узяў цяпер сабе iншую бабку, выклiкаў у мяне нейкую няпрыязнь да яго. Я пакiнуў могiльнiк, пайшоў у кiрунку школы. Дайшоўшы да яе, з узгорку, на якiм яна стаiць, пабачыў на мосьце пярэсты натоўп жанчын. Яны, апусьцiўшы галовы, глядзяць унiз, у ваду, прыглядаюцца. I хоць яшчэ я ня прызвычаiўся быць на людзях, iду на мост. Толькi падыйшоў - з рэчкi вылазiць незнаёмы мне мужчына з хлопчыкам на руках. З мосту кiнулiся да яго жанчыны. Хлопчык мёртвы. Утапiўся. Мужчына палажыў яго на траву. Спрабаваў нешта рабiць з iм. Шкляныя вочкi застылi ў сваёй нярухомасьцi. Доўга не пазнавалi, але нарэшце дазналiся, чый гэта хлопчык. Пабеглi сказаць ягонай мацi.

Жанчыны пачалi разыходзiцца. Усе яны з Мокрага Другога - iдуць дахаты. У iхнае Мокрае iду i я. Некаторыя з iх пазнаюць мяне, або здагадваюцца, што гэта мушу быць я - чулi-ж, што сын Лявонавiча вярнуўся i ходзiць да Мельнiкавай Манькi. Толькi рэдкiя з iх прывiталiся са мною, але нiхто з iх не спрабаваў загаварыць са мной. Дзяўчаты шугнулi наперад i гуртом спынiлiся на пляцоўцы, што называлася раней "Цэнтрам" - як вiдаць, нешта задумалi. Я iду таксама на гэтае, быццам лобнае для мяне месца. Iду, уласна, ня ведаючы - чаго. Я нясьмела, не сваёю паходкай буду праходзiць паўз дзяўчат, буду - невядома, чаму - саромiцца iх. Калi я мiну iх, яны будуць глядзець мне ўсьлед i можа якая з iх адважыцца выпалiць нешта такое, на што я не знайду адказу. Я хачу прайсьцiся паўз вокан Пiлiпавай хаты - можа мяне заўважыць Дуся, а не завiтаю да iх сам. Старыя, думаю, будуць рады бачыць мяне. У iхных вокнах я нiкога не ўбачыў i вагаюся - зайсьцi, цi не. Заходжу. Хiма i Пiлiп расплакалiся, пабачыўшы мяне зьмененага. Просяць прахадзiць, не стаяць у парозе. Хiма замiтусiлася, змахвае фартухом лаўку - рыхтуе для мяне мейсца. Дуськi няма.

- Зьбегаю па яе. Сорамна табе, Масеевiч. Колькi часу ў хаце, а да нас i не ўступiў. Дзякуем, што во зайшоў. Пагаманi пакуль з маiм старым, а я зараз...

Выбегла з хаты.

- Ну куды яе халера пагнала? Дуська вон сама ўжо йдзець, - зiрнуўшы ў вакно, нiбы сам сабе сказаў Пiлiп.

Хвалююся - зараз Дуся ступiць на парог. Адчыняюцца дзьверы - i першай уваходзiць Хiма, за ёю Дуся. З-за плячэй мацi яна пасьпела ўжо секануць мяне сваiм кароткiм, ледзь улоўным паглядам: той-жа позiрк, строга ўзьнятыя бровы, гульлiва-цёплая ўсьмешка. Хiма, увайшоўшы, адступiлася на бок, як-бы даючы дарогу Дусi. Дуся сумелася, ня ведала як ёй быць, але, перамогшы сябе, падыйшла i падала мне руку. Я не затрымлiваў ейнай рукi, i яна адыйшлася, стала побач мацi, быццам чакала ад яе нейкай помачы.

- Але нiчога, дзеткi, звыкнецеся, - пасьпяшалася сказаць Хiма i пачала сваю лёгкую гаворку. - Сядайце во за стол, трэба-ж дарагога гасьця прывецiць. Ну, а ты стары, чаго маўчыш, як маўмыра, даставай, што я зьберагла - ня выпiў-жа? А ты, Дуська, займi чалавека. Пакажы Масеевiчу Ягоркiны фатаграфii. Забралi-ж i яго на вайну. Можа ўжо, крый Божа, няма i ў жывых.

Хiма выцiрала фартухом сьлёзы.

Дуся дастала альбом i стоячы, пачала гартаць яго, паказваючы мне здымкi.

- Ну чаго-ж вы стаiцё? Сядайце ета за стол. Выгадней будзе, - парадзiла Хiма.

Мы селi за стол побач адзiн аднога. Апрача нядаўнiх Ягоравых з Эмай здымкаў, у альбоме былi i ранейшыя фатаграфii, у тым лiку шмат Дусiных. Свае здымкi яна прапушчала хутка, сьмяялася з iх, саромелася сябе, ранейшай. А мне тыя здымкi падабалiся найбольш, хвалявалi, будзiлi мае незваротныя часы. Дуся гартае й гартае. Мы бачым Ягора ў форме сяржанта, Эму - у прыгожай сукенцы, у капелюшы, з узьнятым над галавой парасонiкам. Бачым здымкi з Ягоравага вясельля. На iх Дуся не затрымлiваецца - хутка прагортвае.

- А гэта ты тут! - упяршыню загаварыла са мною Дуся. Дасюль яна гартала альбом моўчкi. Ейнае "а гэта ты тут" кранула мяне. Я чую яе вобак сябе, i паддаўшыся гэтаму пачуцьцю, амаль ня ўспрыймаю таго, што яна гаворыць.

На стале ўжо традыцыйны ў вёсцы для гасьця пачастунак - яечня i паўлiтра. Дуся з суднiку дастае шклянкi. Калi яна выходзiла па iх з-за стала, я ўглядзеў у ёй усю жаночую прынаднасьць. Дуся зноў села вобак мяне. Пiлiп разьлiў паўлiтра на ўсiх нас чатырох, выдзелiўшы пры гэтым жонцы i дачцы самую найменшую дозу. Узьняўшы шклянкi, Хiма i Пiлiп прывiталi мяне з прыходам у iхную хату, паспачувалi маёй бядзе, але, сказала Хiма, дзякаваць Богу, што вытрымаў, вярнуўся цэлым i здаровым. "Будзь-жа, Масеевiч, ня толькi нашым госьцем, а й нашым сем'янiнам. Будзе з кiм i нашай Дусьцы бавiцца. Дачакалася яна цябе, Масеевiч. Помнiш, не забыў, як ты быў у нас у гразу i як ад страху Дуся, дзiцянё, ускочыла табе на рукi?"

- Ды пакiнь ты, мама, - просiць яе Дуся.

- Цi гэта ты ачмурэла выпiўшы, цi дурнота табе стукнула ў галаву? раззлаваўся Пiлiп.

- Трэба-ж нешта гаварыць, а не сядзець, надуўшыся, - апраўдвалася Хiма.

- Дык няхай во чалавек ета й гаворыць. У яго ёсць пра што гаварыць, - ня ўступаў Пiлiп.

- А што Масеевiчу пра тое гаварыць? Лепш пра тое забыць. Iдзеце, Дуська, пагуляйце сьвятам такiм. Глядзiце, як людзi высыпалi на вулiцу. I мы з старым во куды выйдзем.

Дуся прапанавала пайсьцi ў Цэнтр, але я не захацеў iсьцi туды - там, напэўна, будзе Манька. З хаты мы выйшлi на агарод, адтуль спусьцiлiся на рэчку i хутка апынулiся ў зацiшку, сярод вербалозу, на мiжрэччы, на тым самым астраўку, дзе калiсьцi я любiў ляжаць у траве, слухаць пчалiны гуд, аддавацца спасьцiжэньню самога сябе i ўсяго iснага навакол. Гэта тое самае мейсца, дзе мяне падглядала Дуся, падаравала сплецены ёю вяночак i прасiла, калi я не захачу ўзяць яго з сабою, пусьцiць яго на ваду, паглядзець, дзё ён, ля якого берагу прыстане.

Iдзём. Украдкам аглядаем адзiн аднога. Дуся iдзе вобак, надта не наблiжаючыся да мяне. Iдзём, але няма болей куды iсьцi, i мы спыняемся. Закутак, ахутаны з усiх бакоў вербалозам, дрэмiць у сваёй цiшынi, дыша водырам нагрэтых рознаколерных траў, зьвiнiць ледзь чутнай музыкай розных казюрак. Сонца сьвецiць яшчэ на ўсю сваю паабедзенную моц. Напоенае духмянасьцяй паветра, мляўкае i душнае, родзiць нейкае асаблiвае адчуваньне паўнiнi жыцьця. Мы селi. Трава вышэй нас. Я рву травiнку, па якой паўзе божая кароўка, паказваю яе Дусi. Яна ўсьмiхаецца, ейная ўсьмешка ясьнее, сьвецiцца лагодай i любасьцяй. Дуся падстаўляе свой пальчык, i божая кароўка перапаўзае з травiнкi на ейны пальчык. "Я люблю ейны дотык", - гаворыць Дуся. Выстаўляе мне кароўку на ейным пальчыку i гаворыць: "Зьнiмi ў мяне яе". Я адказваю: "Ты-ж любiш ейны дотык". I, зьняўшы з ейнага пальчыку божую кароўку, бяру Дусiну руку. Цалую ў далонь. Ад гэтага майго дотыку вочы ў Дусi iмгляцца, закатваюцца ў чульлiвасьцi. Замёршы ў пацалунку, сьцiшна, нетаропка, яна замыкае мяне ў сваiх абдымках.

Мы доўга ляжым у траве. У нас няма страху, што нехта можа пабачыць нас.

Узьняўшыся, Дуся папраўляе сваю сьвяточную сукенку, пытаецца, цi што-небудзь на ёй вiдаць. I мы пайшлi. Зноў паўзрэчку. Дуся просiць мяне, каб я зайшоў да iх у хату, але я гавару, што мне лепей цяпер пайсьцi дамоў. Разьвiтваючыся, Дуся доўга не адпушчала мяне. Абняўшы, цалавала i калi адпусьцiла, у ейных вачох стаялi сьлёзы, цяжка было зразумець - сьлёзы радасьцi цi засмучэньня. Адыходзячы я сказаў Дусi, што прыйду да яе ўвечары.

Калi я вярнуўся дахаты, сястра сказала мне, што пасьля таго, як партызаны пакiнулi вёску, да нас заходзiў нейкi чалавек, хацеў пагаварыць са мною, пытаўся, дзе я. Сказаў, што зойдзе пазьней, увечары, але не сказаў, хто ён i якая ў яго да мяне справа. Сястра думае, што гэта нехта ад партызанаў.

Адведзiны незнаёмага чалавека ўстрывожылi бацькоў. Устрывожыла гэта й мяне, хоць вярнуўшыся дахаты, з першага дня я зразумеў, што спакойна ў Мокрым я ня пражыву. Праiснаваць мiж немцамi i партызанамi немагчыма. Мая нейтральная пазыцыя можа аказацца самай небясьпечнай, але паколькi я заняў яе, я мушу i стаяць на ёй. Я хачу жыць. Я ня жыў яшчэ. Я толькi пакутваў, хоць пакуты тое-ж жыцьцё, можа найвышэйшая форма яго праяўленьня. Ды я не хачу пакутваць. Мне дваццаць сем год, а цi жыў я? Не, я толькi рыхтаваўся жыць, жыць для нечага высокага, прыгожага. Дзеля гэтага высокага я бярогся ад спакусы нiжэйшым. Я, напрыклад, не кахаў, як кахалi iншыя. Я кахаў употайку, саромячыся прадмета майго каханьня. Мае равесьнiкi кахалi iнакш - яны зьбiралi ўраджай з свайго каханьня. Я жыў у мройнасьцi, яны - у дзеяньнi. На подступах да свайго iдэальнага, дзеля якога я ахвяраваў сабой, я зазнаў паражэньне, самае вялiкае ў маiм жыцьцi. Я нiкога ня вiню за маё паражэньне. У мяне няма нянавiсьцi - яе пагасiлi мае пакуты. Я мусiў-бы ненавiдзець партызанаў, але я не магу iх ненавiдзець - я толькi баюся iх. У мяне ёсьць падстава ненавiдзець савецкую ўладу, але яна пагасiла ў мяне сiлу супрацiўленьня ёй. Я хачу жыць. Настаў мой час жыць. Я не зважаю на тое, што дзеецца вакол мяне. Дый я ня ведаю, што дзеецца. Забралi немцы Маскву, цi не - мне ўсё роўна. Я ня прагны да навiнаў. Я паглынуты адным - сабою. Я нават ня ведаю, што робiцца ў мяне пад носам - у Мокрым. Я ахутаны ўласнай глухатою. Адраблю на полi з бацькам дзень, i ўсё. Я не магу дачакацца вечару, калi я магу нырнуць у сьцiшнасьць i патаёмнасьць начы. Выйду - навокал нi душы, усё цiха, нiхто нiдзе ня шамнiць. Толькi ты сунешся, паглынуты цемрай. Iдзеш - куды хочаш, нiхто табе не перашкодзiць. Ты ня думаеш, што нехта, стаiўшыся, можа сочыць за табою - з вакна, з-за вугла, з-за дрэва. Ты думаеш, што вёска сьпiць. А яна ня сьпiць. У ёй iдзе начное жыцьцё. У нейкай хаце вось цяпер, калi ты йдзеш, патаёмна шэпчуцца, вядуць нараду, рыхтуюцца да нейкага дзеяньня, можа нат адлiваюць на цябе кулю, а ты пра гэта й ня ведаеш - iдзеш, снуючы ў душы найлепшыя спадзяваньнi.

Я iду да Дусi. Наўпрасткi. Праз рэчку. Я думаю, што Дуся ўжо ў клецi. Чакае мяне. Уяўляю яе. Уяўляю нават, якая ў яе ночная кашуля. Цiхенька стукаю ў дзьверы. Яна адчыняе. Абняўшыся, iдзём да ложку.

- Я чакала цябе.

- I я цябе.

Лажымся. I няма грэху ўвайсьцi ў яе i любiць яе, узяць ад яе i даць ёй, замерцi з ёй i зноў нарадзiцца - iншым, чымся ты быў. I ты ляжыш, i ты ня хочаш адклейвацца ад яе, як i яна ад цябе. I, прасьветленыя, сьвецiмся - два ў плоць адзiну.

Дуся мне прызнаецца, што там, у мiжрэччы, на астраўку, яна напачатку не хацела паддавацца мне. Пытаюся - чаму? Адказвае - каб не падумаў пра яе дрэнна. Ня чулi - калi заснулi. Прахапiлiся, калi праз шчылiны дзьвярэй дабiралася ўжо да нас дзённае сьвятло. Дуся адчынiўшы дзьверы, зiрнула на бакi - цi няма каго. Я магу выходзiць. Цалуе, i я бягу праз агарод, на рэчку, дахаты. Увечары я буду зноў у Дусi.

Прыйшоўшы ад Дусi, я лёг спаць у сенцах. Прачнуўся позна, калi бацькi былi ўжо пайшоўшы на працу. У хаце заставалася толькi сястра, каб сказаць мне, што незнаёмы чалавек заходзiў учора да нас яшчэ раз. Я папрасiў сястру перадаць мне як найбольш дакладна ўсё, што гаварыў незнаёмы чалавек - чаго ён хацеў, хто ён, як ён выглядае. Сястра i пачала:

"Мы доўга чакалi цябе, не садзiлiся вячэраць, думалi - прыйдзеш. А цябе ўсё ня было. Мы й падумалi, што ты ня хочаш бачыцца з iм. Не дачакаўшыся цябе, селi вячэраць, а ён - на парог! I адразу: дзе ты? Бачыць, што цябе няма, пачаў насядаць на нас: вы сказалi яму, што я хачу пабачыцца з iм, што ў мяне ёсьць да яго справа? Вы сказалi яму ўсё гэта? Сказалi, што я прыйду ўвечары, во цяпер, значыцца? Бацька сьпярша ня ведаў, што яму адказаць. Сказаць, што мы сказалi гэта было-б нядобра для цябе: выглядала-б, што ня хочаш з iм бачыцца. Сказаць, што нiчога пра гэта мы табе не гаварылi - нам было-б нядобра. I бацька, замест, каб адказаць яму на ягонае пытаньне, узяў дый сам у яго спытаўся: а якая ў вас справа да яго? Незнаёмец раззлаваўся i зноў пачаў пытацца: дзе ты, прасiў нас знайсьцi цябе, сказаць, каб ты не хаваўся. А бацька на гэта яму - ты не хаваешся, нашто? Сказаў толькi, што ты пайшоў гуляць i недзе забавiўся. Незнаёмец не паверыў бацьку: "Ты мне ня хiтры, сказаў. - Бачу цябе наскрозь. А свайму сыну перадай: мы хочам бачыць яго, гаварыць з iм i што для яго няма нiякай апаснасьцi. Калi-ж ён падвядзе нас i яшчэ раз, пусьць на сябе пiняець. Буду ў вас зноў заўтра. Увечары". Сказаў i выйшаў, стукнуўшы дзьвярыма. Вось, братка ты мой, i чакай вечару. Гэта-ж сёньня ўжо. I што дзелаць? Бацька ня верыць яму, кажа, што яны хочуць згубiць цябе. Як так можа быць, казаў, у турму пасадзiлi, а цяпер ты iм спатрэбiўся. Маняць! Я пайду цяпер мацi дапамагаць лён палоць, а ты заставайся, братка, у хаце - думай, што рабiць, як з гэтага дзела вычапiцца. Наставiў ты многа людзей процi нас сваёю дзяльбою. Во йду палоць лён, а людзi будуць праходзiць мiма i скоса глядзець на нас: "Каму як, а сабе нябось выразаў дзе найлепш". Зайздросьцяць, што ў нас лён удаўся, зацьвiў усiма колерамi на дзялянцы, дзеля якой, ты ведаеш, спор быў - каму яе аддаць? Бацька падбiў цябе, каб гэтая дзялянка нам засталася. I ты так зрабiў. А трэба было аддаць яе каму iншаму. Ня было-б злабы. Жалаба на цябе пайшла i ў лес - даносяць i туды. Дык во й прыходзяць цяпер з лесу. Я думаю, што чалавек, што быў у нас i прыйдзе сёньня яшчэ - з лесу. Цяпер - ты пытаўся, як ён выглядае. Ды малады яшчэ. Крэпкi. Прысадзiсты. У штацкiм. Зброi ў яго ня прыкмецiла. Ды па ўсiм вiдаць - ваенны. Вось усё, братка, што я магу сказаць пра незнакомца. Думай цяпер сам, што рабiць - цi сядзець табе цяпер у хаце i чакаць незнаёмца, цi не паяўляцца. А калi не паяўляцца, дык дзе дзецца.

Сястра пайшла на працу i я застаўся ў хаце адзiн. Застаўшыся сам-на-сам, я вярнуўся да сябе самога - хто я? што я? У турме, на этапах, у Сiбiры, на Калыме - усюды я быў "я". Я быў сьвядомым сябе, сваiх пакутаў. Яны ўзвышалi мяне, дадавалi мне моцы пераадольваць гэтыя пакуты. Яны гартавалi мой дух. У душы я нават быў горды за свае пакуты. Я ўсьведамляў адкуль яны былi пасланыя мне. Я ведаў, што пакутваю ня толькi я, а й цэлыя мiльёны. Усьведамленьне далучанасьцi да пакутаў iншых дадавала мне мужнасьцi. Свае пакуты ты ня лiчыў дарэмнымi, яны будзiлi ў табе надзею, што калi-небудзь яны дадуць свой плён. Якi - гэта было для мяне туманна, але дзесьцi, у падсьведамасьцi, ты цешыў сябе, што й ты належыш да той катэгорыi пакутнiкаў, да тых людзей, што нясуць свой крыж, спаўняюць сваю мiсiю, у прыватнасьцi - пясьнярскую. Ты рыхтаваў сябе да нейкай будычынi, што - ты моцна верыў - усё-ж некалi наступiць. Мiльёны такiх як ты, што iдуць разам з табою пад канвоем, што дзяўбуць, як i ты, скалу, што мёрзнуць i галадаюць, што, сiгануўшы ўначы з сваiх верхнiх нараў, павiсаюць на вяроўчыне, iмi самiмi зьвiтай - мiльёны такiх людзей, думаў я, не загiнуць дарэмна, падрыхтуюць iншае заўтра. У душы тлеў, ня сьцiхаў боль за бацькоў, што пакутваюць ня менш, а можа яшчэ й больш, чымся я. Туга па iх, нейкая вiна перад iмi, былi другой, асобнай пакутай майго пакутнiцтва. Думаў, калi вярнуся - вярнуся iншым чалавекам, дасьведчаным, мудрым, здольным жыць па-новаму. А прыйшоў - дзе дзеўся гэты чалавек? Ён той самы, якi й быў - падуладны свайму хаценьню. Застаўшыся ў хаце сам-на-сам, думаю пра пасланца. Вырашыў не чакаць незнаёмца. Чым-бы ён мяне нi заманьваў, як-бы нi пагражаў, я не хачу бачыць яго. Не для таго я пакутваў, каб сустракацца твар у твар з чалавекам, што можа дапытваў мяне, гнаў мяне пад канвоем, чынiў мне пакуты. У мяне iншае на ўме. Я хачу акунуцца ў маё прыватнае, якога ў мяне ня было дасюль. Я чакаю вечару, я чакаю начы, калi ў ейных лагодных, суцяшальных абдымках я знайду сабе забыцьцё ад маiх пакутаў.

Бацькi й сястра на абед ня прыйдуць. Яны працуюць на самых аддаленых нашых дзялянках, за тры вярсты ад хаты, i каб ня бiць ног, магчы адпачыць на месцы працы, узялi з сабою полудзень. Мне прыкра, што не пайшоў на працу, сяджу ў хаце, што я ўсё-ткi ўгоднiк. Прыгадаўся брат, якога, прыйшоўшы дамоў, я не застаў i якi невядома дзе цяпер - на вайне? Жыў цi ўжо няма на белым сьвеце? Бацькi сказалi мне - пакiнуў хату, пайшоў i не падаў аб сабе нiякай весткi. Забалела сэрца па iм. Гэты боль хацеў выказаць у вершы, але далей радка "Адзавiся мне, родны мой брат" не пайшло: занадта гэта тэма квялiла мяне, была занадта датклiвай, горкай. Колькi я нi хадзiў па хаце, шукаючы патрэбных словаў, не знаходзiў iх, i, стомлены гэтымi пошукамi, абясьсiлены, пакiнуў свае патугi. Спрабаваў чытаць, але й на чытаньнi ня мог засяродзiць свае ўвагi - лезла нешта iншае. Сяджу, з хаты нiкуды ня выходжу, не хачу нiкому паказвацца на вочы. Адчуваньне такое, быццам я абложаны ў сваёй роднай хаце. Калi гляджу ў вакно, што на вулiцу, бачу Пiлiпаву хату, цiхую, як-бы стоеную ў сваiм нейкiм чаканьнi. У думках, у сваiм адчуваньнi я ўжо там. Цi яна цяпер у хаце? Мусiць, не. Пэўна, цяпер з мацi на полi. Чакае яна начы, як i я?

У выгнаньнi, побач беларускiх, я, бывала, складаў у памяцi i вершы парасейску, асаблiва, калi нехта прасiў мяне аб гэтым. Маўляў, пабеларуску ня так зразумела. Бяруся за алавiк i сьхiляюся над паперай. Зрадзiлiся хутка i лёгка радкi:

Она мне нравится. Она

неслышно входит в мою душу.

Желаний и огня полна,

она меня и мучает и сушит.

И жмется сладко в тишине,

как бы боясь попасть другому.

Я рад. Я твой. Иди ко мне

доступен я всему земному.

Але радкi гэтыя здалiся мне надуманымi, сухiмi i штучнымi. Гэта ня тое пачуцьцё, якое ў мяне цяпер. У сваёй уяве бачу Дусю больш спакусьлiвую, ня выдуманую, а рэальную, даступную мне. Гэтая рэальнасьць завалодала мной цалкам.

Пастух ужо гонiць з поля кароў, i мацi прыйшла з поля першай, загнаць i падаiць карову. Сонца ўжо зайшло i наступаюць сутункi. Я гавару мацi, што мушу ўжо куды-небудзь пайсьцi - баюся, каб мяне не застаў незнаёмец. Вырашыў, гавару мацi, не паказвацца яму. Мацi толькi: "Як-жа ты пойдзеш ня еўшы?" Пра гэта, мацi, ня турбуйся, гавару. Вось што вам сказаць, як прыйдзе ён? Скажаце яму, што яшчэ не гатовы я да такой сустрэчы. Або, мама, i яшчэ больш ясна скажэце яму, што я не хачу бачыць яго. Што-ж тут хавацца. Я не хачу, каб ён чапляўся да вас. Я хачу ўзяць усё на сябе. Каб вы былi тут нi пры чым.

Выйшаў з хаты, перайшоў вулiцу. Ад вулiцы адразу-ж пачынаецца спад на рэчку i я ня йду, а проста качуся ўнiз, каб мяне нiхто ня прыкмецiў. Я ўжо на рэчцы, сярод утульных хмызьнякоў. Чакаю, пакуль пацямнее больш. Дый Дуся пэўна яшчэ вячэрае. Не гатова. Але мяне бярэ нясьцерп. Пераходжу па кладцы рэчку. Узыходжу на ўзлобак - Дусiн агарод. Станаўлюся пад яблыняй, што спусьцiла свае абцяжаныя галiны амаль да самае зямлi. Адсюль я пабачу, як Дуся будзе выходзiць з хаты ў клець. А калi i не пабачу, дык пачую, як яна стукне дзьвярыма, зачыняючы iх за сабою. Я буду ведаць, што яна ў клецi. Ужо, як мае быць, сьцямнела. Ужо час Дусi выходзiць. I вось - у iхнай хаце адчыняюцца дзьверы. Дуся? Не. Чую гаворку Хiмы: "Запазьнiлася падаiць цябе, мая ты кароўка. Нацерпiлася, бедная". У даёнку цыркнулi першыя струмкi малака. Хiма канчае даiць. Заганяе карову ў хлеў. Гаворыць: "Ну цяпер табе, мая красулька, лягчэй. Iдзi спачываць". Бразнула клямка. Цяпер ужо напэўна Дуся. Так i ёсьць. Хiма да яе: "Выпiла-б кубачак малака нанач?" "Ня хочу, мама", - гаворыць Дуся i чую, як яна ўваходзiць у клець. Шчакаў якую хвiлiну i, упэўнiўшыся, што Хiмы ўжо няма на двары, з затоеным дыханьнем, падыходжу да клецi. Стукаю цiха-цiха. Дуся, ня пытаючыся хто, адчыняе мне дзьверы, але на маё зьдзiўленьне адразу-ж адскочыла ад мяне. Пачуў, як яна бухнула ў свой ложак. Падыходжу да ложку ў кутку. Дуся сядзiць, прыцiснуўшыся да сьцяны. Хачу яе абняць. Прытулiць. Але яна не даецца, размахвае рукамi: "Iдзi да Манькi. У яе падушкi мякчэйшыя". I яшчэ больш цiсьнецца да сьценкi, баронячыся ад мяне. Я ў сполаху. Я ня ведаю, што сказаць. Я папаўся. Я мушу ратаваць i сябе, i яе. Кiдаюся да яе. З усёй пяшчотай ўтуляю яе на сваiх грудзёх. Цалую. Шапчу: "Мне так добра з табой. Я люблю цябе. Я нiкуды не хачу iсьцi ад цябе. Ты навекi мая".

I Дуся мiрыцца. Я апыняюся ў ейных руках. Спазнаю дасюль неспазнанае вялiкую пяшчоту, забыцьцё, слодыч неiснаваньня. Нам не хапае начы. Калi падкраўся дзень, мы й ня прыкмецiлi. За намi - спапялёная ноч. Сонечная ранiца грае ўсёй сваёй прыгажосьцяй. Пасьля начы мы - як новыя людзi. Глядзiм адзiн на аднаго. Усьмiхаемся. Бегчы дахаты мне позна. Дуся просiць пайсьцi з ёю да яе. I я пагаджаюся. Але баюся пераступiць парог ейнай хаты: як паглядзяць на нас. А Дуся хоць-бы што - не саромiцца.

Ейная мацi сустракае нас з усёю ветлiвасьцяй i пашанай да мяне. Хiмы я ўжо не баюся - ня першы-ж раз я ў iхнай хаце. Баюся Пiлiпа. Добра, што яго яшчэ няма цяпер у хаце - пайшоў у поле па каня. Трэба-ж брацца за працу. Дуся дае мне вышыты ёю ручнiк - умывацца. Ейная мацi б'е на патэльню яйкi. Дуся засьцiлае стол. Яешня гатова. Хлеб i малако на стале. Садзiмся сьнедаць. Толькi пачалi - уваходзiць Пiлiп. Зiрнуў на нас за сталом. Ад сораму лепш-бы правалiўся. Ён маўчыць. Пачынае закурваць.

- Ежце-ж. Ежце-ж, дзеткi, - гаворыць Хiма. - А ты, стары, што хацеў-бы? Я табе згатую куляшу. - Сьмяецца: - Яешня-ж толькi зяцям. Прывiтаўся-б хоць з дзецьмi.

Кулеш на стале. Пiлiп садзiцца побач мяне. Сiляе лыжкай кулеш. Студзiць. Дуся пытаецца, цi ён пойдзе касiць. Яна-б разьбiвала ўсьлед за iм пракосы.

- Як "зяць" пойдзе са мною з касой.

Дуся глядзiць на мяне. Сьмяецца.

- Зяцьку-ж нашаму трэба дахаты бегчы. Ён-жа яшчэ ня зяць.

- Ды я толькi гавару так. Няхай бяжыць. Ня прывязваем яго тут.

Зiрнуў на мяне, а я i не ўлавiў - як: спагадлiва цi з дакорам. Ён-жа ведае пра ўсё. I сядзець, не саромячыся, з iм разам за сталом немагчыма. Пiлiп прыкмячае маю нязручнасьць i загаворвае пра другое:

- Партызаны разгульваюць. Немца не баяцца. Сустрэў во Мельнiчыху. Гаворыць - у Паповай Гарэ днямi палiцая з жонкаю расстралялi, а iхнае дзiця, грудное яшчэ, разадралi на дзьве палавiнкi. Прыбiлi гэтыя палавiнкi на вуглох яго хаты, каб ета ўсiм было вiдна.

- Ну што ты пужаеш дзяцей. Нашто ета? К чаму? У цябе няма пра што гаварыць? Гаворыш абы што, - прыбiраючы стол, суцяшае нас Хiма. Ты, Масеевiч, бяжы ўжо. Радзiцелi будуць беспакоiцца. А мы з Дусяй пойдзем сена сушыць, балазе пагода ўдалася.

У сенцах Дуся, абняўшы, гаворыць цiхенька, на самае вуха: "Глядзi-ж, увечары не заблудзi мне да Манькi".

У сваёй хаце я ўжо нiкога не застаў - нi бацькоў, нi сястры: пайшлi на працу. А я? Што раблю я? Куды я йду? Куды прыйду? У хаце ўсё прыбрана, чыста, пазалочана ранiшнiм сонцам, i ад гэтай упарадкаванасьцi мне яшчэ болей не па сабе, гэта мне як нейкi дакор, напамiнак i няўхвала. А пакiнутае для мяне на стале сьнеданьне кранула да глыбiнi. Гэта мацi. Гэта яна. Гэта ейны смутак i клопат па мне. Не магу прыняцца за сьнеданьне, не магу дакрануцца да яго.

Пайду пагляджу на двор, якiя прылады яны ўзялi з сабою, куды, на якую працу пайшлi. Грабляў i бацькавай касы няма. Значыцца, пайшлi на сенажаць. Засталася вiсець толькi мая каса. Я зьнiмаю яе, бяру брусок, трапышку, iду дапамагаць бацьку касiць. Я ведаю, на якой нашай дзялянцы яны мусяць быць. Дапамагу мацi i сястры зграбаць сена, вяршыць копы. Паабапал дарогi, якой я iду, працуюць на сваiх дзялянках жанчыны з дзецьмi, узьнiмаюцца, дзiвяцца касцу, што йдзе на працу такой позьняй парой.

Я падыходжу да сваёй дзялянкi, але ня бачу, каб бацька на ёй касiў. Разглядаюся, бачу - у канцы дзялянкi, пад разложыстым вязам, сядзяць бацькi i сястра - напрацавалiся ўжо i селi адпачыць у халадку. Побач блiшчыць на сонцы ўткнутая касьсём у зямлю бацькава каса. На воддалi вiднеюцца граблi. Пракосы раськiнутыя - сушацца. Угледзелi мяне. Ад сораму я невядома дзе дзеўся-б. Моўчкi ўтыкаю сваю касу каля бацькавай. Не магу пачаць гаворкi. Муляюся. Адчуваю сябе, як на якiм судзе. Бацькi таксама нiчога не гавораць. Выручае сястра:

- Не журыся, братуха. Сядай. Ты пайшоў з хаты i столькi бяды, а якавота нам. Дзела дрэннае. Прычапiлiся яны да цябе. Узьелiся. Учора быў-бы ты ў iх руках, каб не забавiўся. У засадцы сядзелi, цябе чакалi. Думалi, прыйдзеш-жа. А ты, як знаў, не сьпяшаўся дамоў.

- Ды ты, калi ўжо ўзялася, раскажы ўсё па парадку, - незадаволеным тонам прамовiў бацька. Хацеў нешта яшчэ сказаць, але ўстрымаўся, дастаў з-за пояса кiсет, пачаў скручваць папяроску. Мацi запыталася, цi я еў сьнеданьне.

- Знаеш, - пачала сястра, - было ўжо позна i мы думалi, што нiхто й ня прыйдзе да нас, аж тут не адзiн, а трое ўвалiлася ў хату. I ты ведаеш, хто з iмi быў? Мiкола Бугроў. Наш тут павадыр. Зацяты камсамолец. Ён адразу-ж: "Мiколы няма? Хаваецца? Ня хоча нас бачыць? Але не схаваецца. Знойдзем!" Сказаў i замоўк. Тады пачаў той, што ўжо быў у нас: "Сватаць больш ня будзем. Сватаньне скончылася". I да мяне: "А ну зьбiрайся! Жыва! Паглядзiм, наколькi ты дорага свайму брацiку". Штурхае мяне да выхаду. Я ў плач. А тут бацька: "Бярэце мяне! Я гатоў. А дачкi, прашу, не чапайце! Трэба я вам?" Тут уступiўся трэйцi, што з iмi быў. Я так думаю - з тых лейтэнантаў, што былi ў нас на акопах. Вiдаць, глаўны ў iх. "Оставь ее!" - сказаў. Пачаў гаварыць да бацькi: "Ни ты, ни твоя дочь нам не нужны. Нам нужен был, повторяю - был нужен ваш сын. Но, видно, он пошел не туда. Всякий разговор с ним прекращается. Запомните это!" I выйшлi з хаты. Я кiнулася была да вакна - куды яны пойдуць, а яны - як расталi, цi скрозь зямлю правалiлiся. Бацька хацеў выйсьцi на двор, паглядзець, цi не затаiлiся дзе, ды мацi ня пусьцiла бацьку. Знаеш, як гэта ўсё ўстрывожыла, напужала нас. Мы ўсю ноч ня спалi. На ранку мацi выйшла на двор за нейкай патрэбай, а тыя - прост перад ейным носам - як з-пад зямлi паказваюцца. I хоць-бы што. Пералезьлi праз нашае прасла, нiчога не сказаўшы, пайшлi агародамi. Iх было толькi двое. Трэцяга ня вiдаць было. Гэта-ж яны хацелi цябе падпiльнаваць.

Я маўчу. Слухаю сястру.

- Ну й што цяпер дзелаць? - зьвяртаецца як-бы да мяне бацька. - Яны не дадуць жыць. Хоць выбiрайся адсюль. Цябе спаймаюць - не пажалеюць. Было-ж сказана - ня туды пайшоў. А куды-ж табе йсьцi? Да iх? Дык ты-ж у iх ужо быў пяць гадоў. Iх заела, што ты пачаў тут процi iх нешта рабiць. Зьехаў-бы ты куды, цi што. У раёне знайшоў-бы сабе нейкую работу. А нам тут усё роўна. Што яны з нас тут возьмуць? А не - дык i мы-б да цябе перабралiся. Згары яно тут усё гэтае нашае хазяйства. Злыдня гэтага. немца, усё роўна прапруць. I будзе ўсё тое самае, што й было. Вырашай, сын.

Мацi дастала з торбы полудзень - хлеб, яешню ў маленькiм гаршчочку, агуркi, бутэльку малака. Я сказаў, што я еў i ўзяў толькi агурок. Бацька прагна запiваў ежу малаком, мацi - вадою з бiклагi. Мы з бацькам дакасiлi наш лапiк, а потым дапамаглi скапнiць згрэбенае сена. Вынесьлi з топкага мейсца на ўзгорак скошаную траву на прасушку. Да вечару яшчэ заставалася часу, i мы пайшлi з бацькам у Скарнякоўшчыну нагледзець якую сасну на дошкi, каб потым уначы зрэзаць. Бацька хоча пакласьцi ў хаце новую падлогу. Дый трэба-ж нейкi запас дошак на якую труну - спатрэбяцца. У Мокрым часта памiраюць дзецi i няшчасныя iхныя мацi прыходзяць да бацькi з просьбай зьбiць на скорую руку труну. Бацька нiколi не адмаўляўся - грэх.

Дахаты iшлi моўчкi - цi бацька быў дужа змораны, цi думаў пра нешта сваё, я-ж ня ведаў, з чаго пачаць гаворку.

Я не магу ўседзець у хаце. Павячэраў - i выходжу. Што ў нас былi "госьцi", заглушана iншым - маiм жаданьнем быць у Дусi. I я iду да яе ў клець. Учора яна мне сказала - на выпадак яна затрымаецца ў хаце, ня будзе яшчэ ў клецi, я магу заходзiць туды сам i чакаць яе: дзьверы будуць не на замку. Пераходжу па бервяну рэчку. Хоць ужо сьцямнела, прабiраюся на Пiлiпаў двор крадучыся. Я перад дзьвярыма. Гэтыя дзьверы для мяне сталiся ўваходам у нейкi патаёмны церам, дзе мяне чакае яшчэ нязьведаная дасюль радасьць i насалода. Дусi яшчэ няма i, увайшоўшы, я кладуся на ейны ложак. Чую ейныя крокi. Дуся ўваходзiць. Я гавару, што я тут. Дуся падыходзiць да ложку, i я, не дачакаўшыся пакуль яна будзе гатова, цягну яе да сябе. Ахвочыя, мы аддаёмся самiм сабе. Дуся зьдзiвiла мяне, калi, сьцiшаная, бяз нiякага на тое поваду, цалуючы мяне ў вусны, шэптам пытаецца, цi мне добра было ў Манькi. Я нiяк не спадзяваўся ў гэтую хвiлiну згадкi пра Маньку. Ня мог зразумець, цi Дуся дражнiць мяне, цi ў яе нешта iншае на ўме. Не пасьпеў я адказаць ёй, як Дуся загаварыла далей: "Ейная братавая, што цяпер у iх, абзывае цябе самымi апошнiмi словамi, вярзець усякую нясусьвецiцу, гаворыць, што ты сапсаваў Маньку, абяцаў узяць яе, цяпер адкiнуўся i што табе гэта так ня пройдзе".

Дусi ўся гэтая гiсторыя балiць i мне нялёгка было яе заспакоiць. Я было хацеў запытаць у яе пра яе ўхажораў, але ўстрымаўся, шкадуючы яе, гэткую безабаронную i дарагую мне. Не сказаў я Дусi й таго, што да нас прыходзiлi людзi з лесу, дамагалiся сустрэчы са мною. Я адкладаў гэта на пазьней. Не хацеў трывожыць яе цяпер, калi мы жывём адзiн адным, калi кожны дзень для нас наступае толькi для таго, каб зьмянiцца на ноч, што зводзiць нас разам.

Ад Дусi я пайшоў дахаты, калi яшчэ добра не разьвiднелася. Лёг у сенцах i праспаў амаль да паўдня - мяне ня будзiлi. Усхапiўшыся, спужаўся, што ўжо позна i што ня змог пайсьцi разам з сям'ёю на працу. Сьнеданьне мне пакiнулi зноў на стале. Чаму мяне ня будзiлi? Чулi, што я прыйшоў ужо ранiцою i далi мне паспаць? Ведаюць яны, дзе бываю я? Канечне-ж, ведаюць, але ўдаюць, што ня ведаюць i ад таго яшчэ больш сорамна, брыдка i нiякавата. Такое палажэньне нязноснае. Я мушу калi-небудзь запрасiць Дусю да сябе ў хату, найлепей на якое-небудзь сьвята. Яна была ў нашай хаце малой, з братам i Эмай, а цяпер мне трэба паказаць яе, дарослую. Так будзе прамей. Чаго-ж хавацца? Я ведаю, бацькi будуць супраць Дусi. "Яна прастая, наiўная i не раўня мне", - скажуць. А я ня думаю, якая яна. У той ейнай прастаце ўсё для мяне, у наiўнасьцi - уся звабнасьць.

Пастух прыгнаў у вёску на час сьпекi статак i мацi прыйшла з поля падаiць карову, зрыхтаваць для бацькi i сястры полудзень. Бацька ёй перадаў, каб я схадзiў па каня, запрог яго ў мажару i пазвозiў копы сена ў стадолу - будзе дождж. Я надта быў рады гэтай працы i да вечара зьвёз амаль усе копы з поля.

Падчас вячэры неспадзявана паказваецца ў дзьвярох Агапка. Вiтаецца яшчэ з парогу: "Добры вечар вам у хату, людзi добрыя. Не перашкоджу вам?" "Праходзьце. Праходзьце", - гаворыць бацька. Агапка, нi на кога ня гледзячы, толькi ўглядаючыся ў мяне, працягвае руку: "Ну дык прывiтаемся, Мiкола". Цалуе. У вачох сьлёзы. "Ты ведаеш, як я рада за цябе". Мацi запрашае Агапку за стол, i яна сядае побач мяне. I ўсё глядзiць - то ў вочы, то на мае рукi. Я адчуваю сябе не свабодна, але свайго неспакою не выдаю. Сяджу, уважлiва слухаю яе. I думаю - наколькi яна зьмянiлася! Прыстойная i нават прыгожая. "Я сказала вам, Лявонавiч, што Мiкола прыйдзе". "Дзякаваць Богу, Агафiя Дзямiдаўна", адказвае ёй бацька. Я быў зьдзiўлены, што бацька так вялiчае яе. "Вось i прыйшоў", - падагульняе Агапка. Цалуе мяне зноў. "Ну што-ж ты маўчыш, Мiкола? Нiчога не гаворыш. Скажы, як ты тут прышчапiўся пасьля Сiбiру? У партызаны яшчэ не пайшоў?" Сьмяецца. А потым сур'ёзна i заклапочана: "Чула, што ты адчыняў тут школку, ды разагналi нашыя таварышы з лесу. А я вось усё вучу дзяцей (ведаеш, я-ж - настаўнiца) у Вараноўцы i мяне не чапаюць. Заглянi калi-небудзь у мой куток. Будзеш вялiкiм гасьцём. А партызанаў ня бойся. Зашчышчу". I ўсьмiхнулася мне, паказаўшы белыя, як часнок, зубы. "Дый мае табе зашчыты ня трэба. Партызаны самi цяпер у вялiкай бядзе, баяцца. Адыйшлi адсюль. Зашылiся ў лясох. Чулi-ж можа (Агапка зiрнула на бацьку) - нямецкiя карнiкi разам з нашымi здраднiкамi прачэсваюць Бранскiя лясы, iдуць, кажуць, сюды, да нас, зьнiшчаюць усё на сваiм шляху, паляць ня толькi вёскi, а й людзей - нiкому няма пашчады: нi старому, нi малому. Дзяцей кiдаюць жыўцом у вагонь. У нашым, Касьцюковiцкiм раёне, спалiлi ўжо Дзяражню, Вiшанькi, Бароўку, Клеявiчы, Калодлiва. Гэта ўсё партызанскiя вёскi. Партызаны-ж паўцякалi. А людзi пагiблi. А ты, брат, сядзiш тут... Ды я гэта так. Рада, бясконца рада, што-ты вычапаўся. Я так перажывала за цябе. Насiла табе перадачу ў турму, ды ня прынялi. Пiсала во Лявонавiчу, паведамляла пра няшчасьце. Суцяшала. Падавала надзею, што прыйдзеш, не загiнеш. I вось ты прыйшоў. - Пасьля нейкай паўзы: - Я таксама прыйшла. Толькi не падумай - што з турмы. Пад Менскам настаўнiчала, i як пачалася вайна, прытупала да бацькоў, як i ты, у нашае Мокрае. Кiнула ўсё там... i - свайго мужа. Узялi-ж у армiю. Глядзiць на мяне: - Бачыш, я жанатая. Можа ўжо, крый ты Божа, i ўдава. А ты яшчэ не жанiўся?" Жартам адказваю i ёй: "Не знайшоў нявесты". Сястра кiнула на мяне насьмешлiвы пагляд i гэтым выдала мяне.

Бацька вылез з-за стала, пайшоў у сенцы i вярнуўся адтуль з паўлiтрам самагонкi. "Гэта, Агафiя Дзямiдаўна, у вашую чэсьць. Хочам вас угасьцiць за вашую дабрату i прыхiльнасьць да нас". Разьлiў паўлiтра па ўсiх, пастаўленых iм стаканах. Адмовiлася пiць толькi мацi, але i яна ў знак пашаны да госьцi, узьняла разам з усiмi сваю шклянку. Тост, прызначаны да яе, Агапка адрасавала мне. Падзякавала бацьком за шчыры прыём. Бацька - я дзiвiўся, наколькi зьмянiлiся ягоныя дачыненьнi да Агапкi - абыходзiўся з ёй гэтак, быццам яна была ягонай нявесткай, што прыехала з сынам пасьля доўгай адсутнасьцi. Бацька як-бы хацеў мне гэтым сказаць: "Глядзi, во якога чалавека шукай, а ня то што..." А я, выпiўшы, пачаў нэрвавацца, што пазьнюся i хацеў, каб гэта ўсё скончылася як найхутчэй. Баяўся я i таго, што могуць завiтаць да нас i iншыя госьцi. I што даты? А гутарцы ня было канца. Агапка была надта ажыўленай, ахвотна гаварыла з бацькамi, усё як-бы адкладвала гутарку са мною, асобную гутарку. Нарэшце, бяседзе прыходзiць канец. Агапка, разьвiтваючыся з бацькамi i сястрой, просiць мяне правесьцi яе. Яна бярэ мяне пад руку, шчыльна тулячыся. Часта спыняецца, i на кожным прыпынку цалуе. Даходзiм да ейнага двара. Запрашае ў хату, кажа, што бацька пэўна сьпiць. У хату я ня йду. Горача тулю яе да сябе, яна - меншая за мяне - уся пада мною - як не апусьцiцца долу...

Разьвiтваюся з ёй. Думаю - назаўсёды. Бягу нанiз. На рэчку. Дуся чакае мяне. Хвалюецца, што пазьнюся. Я люблю яе. Люблю ўсю: пругкiя, чульлiвыя даткнiся толькi - грудзi, гiбкую талiю, сарамлiвую цнатлiвасьць, анёльскае, лебядзiнае абыйманьне ейных рук, ахвочыя вусны, задуменна-радасны пагляд. Уськiне брывямi - пасланьне небу. Усьмiхнецца - зойдзецца радасьцяй сэрца.

Даходжу да Пiлiпавага агароду, што ўздымаецца над рэчкай невялiчкiм узлобкам. Бачу - на iм стаiць стажок сена. Учора яго яшчэ ня было. У Пiлiпа няма сенавалу, i сваё сена ён трымае ў стагох: у большым - на полi, у меншым на агародзе, ля хаты. Зьнiзу, ад рэчкi, стажок выдаецца мне стройным i высокiм. Месяц - калi гляджу на стажок - цэдзiць над iм сваё сьвятло, на самую макаўку, даймае, быццам падпальвае яе. Я iду на месяц. Бачу пад стогам зваленае сена, побач - парожнюю мажару. Мажара блiшчыць i меркне сваiмi зьежджанымi да бляску шынамi. Вось я ўжо каля стажку. Гляджу на Пiлiпава працоўнае месца - на граблi, уткнутыя цаўём у зямлю, на драўляныя вiлы, якiмi ён, мусiць, падаваў сена на стог, а Дуся, стоячы наверсе, падхоплiвала яго, укладвала, утаптвала. Хацеў-бы я паглядзець на яе, такую працаўнiцу! Я ведаю, яна любiць стаяць з граблямi высока на возе ў касынцы, усьмiхацца. Паглядзець на яе там, на возе, - любата! Спрытная, прыгожая, зайздросная. "Ага, папаўся. Напужала?" Тузае: "Я чакала цябе, схаваўшыся за стогам. Хацела падгледзець, адкуль ты йдзеш". Шаламлiвай, Дусi няма спыну: "У клець я цябе ня пушчу. Заначуем пад стогам, на сене. Глядзi, як тут прыгожа! Якое духмянае сена! Тут усе краскi, якiя толькi ёсьць на сьвеце. Панюхай! Засохлыя, яны пахнуць яшчэ мацней. Слухай, што я табе скажу. Я працавала сёньня разам з бацькам i мацi цэлы дзень. Зграбала сена. Стаяла на возе. Бацька падаваў на вiлах, а я брала ахапкамi, укладвала, утоптвала, каб не звальвалася з воза. Каб ты бачыў, якiя прыгожыя, стройныя вазы мы ўмеем з бацькам ладзiць. Ня верыш? Сьмяешся? Мы калi-небудзь з табой паедзем па сена - пакажу!" Узбуджаная, Дуся ня сьцiхае што з ёй такое, думаю. "Вазiлi сюды на агарод. Мяталi стог. Глядзi, якi выйшаў! Я доўга цябе тут чакала, а ты ўсё ня йшоў. Дзе быў? Я прыкмецiла цябе яшчэ здалёк - ноч сёньня такая ясная ад месяца. Думаю - схаваюся. Напужаю цябе. Цi-ж ты мог падумаць, што я тут стаю? Або пабачыць на нашым агародзе стог? Усё вырасла раптам - i стог, i я, i ты. Што ты глядзiш? Думаеш, здурнела дзеўка? Няпраўда, заначуем тут? У сене. Гэта-ж так цiкава i нова. Бачыш, я сёньня новая. I ты для мяне новы. Усё нова. Месяц - i той новы. Я прост захмялела ад яго. Галава кружыцца - упаду!"

...Мы ў сене. Дуся, як у забыцьцi, шэпча мне: "Юзiк..." Цалуе: "Юзiк... табе добра са мною, Юзiк? Ляжы. Я цябе не адпушчу, Юзiк".

Мы, як-бы ў глыбокiм сьне. Але толькi на адзiн момант. Зноў абуджаемся. Месяц, падняўшыся вышэй, проста сьвецiць на нас. Дуся накрывае мне сьпiну сенам: "Каб нас нiхто ня бачыў, Юзiк. Толькi месяц. Ён глядзiць, што мы робiм. Ты ня бачыш яго сваёю сьпiною. А я бачу ўсё неба. Яно сьхiляецца над намi. Пасыпае нас зоркамi. А Бог з неба кiвае на нас пальцам. Я трошкi баюся, Юзiк. Але - не. З табою я нiчога не баюся, Юзiк".

Дуся сьцiшылася. Заснула на маёй руцэ. А я не магу заснуць. Нi разу не варухнуўся, каб не пабудзiць яе. Мне прыемна адчуваць яе вобак.

Месяц ужо за стогам. Па другi бок. Збляк. З паўзмроку - бачу - праступае мажара: ранiца. Дуся пракiдваецца: "А ты спаў, Юзiк?" "Спаў". Цалую яе. Пешчу. А яна: "Ты ўжо будзеш цяпер маiм Юзiкам... Я перахрысцiла цябе на Юзiка".

Мне падабаецца ейнае "Юзiк". Гэта яна вымавiла ў забыцьцi, у стане нейкай асаблiвай пяшчоты i любасьцi. "Юзiк" у яе атрымалася як нешта падзiцячаму лагоднае i далiкатнае. Гэта нагадвала мне Дусю ейных "гусiных" часоў.

Нам час разьвiтацца, пакiдаць сваю духмяную пасьцель. Гавару Дусi: "Iдзi. Трошкi здрымнi ў клецi. Яшчэ рана. А я пабягу дахаты". Дуся й пытаецца: "А дзе цяпер твая хата, Юзiк?" Сьмяючыся адказваю: "У цябе".

Бягу ўнiз праз рэчку дахаты. А ў хаце - засмучэньне. I мацi, i бацька, i сястра былi ўжо падняўшыся. Сядзелi. Нiчога не рабiлi, як-бы некага чакалi. Пэўна, майго прыходу. Адразу-ж паведамiлi мне: "Можа якую гадзiну назад партызаны павялi з двара нашу жаробку". Мацi ў сльязах: "Заб'юць на мяса. Не на работу-ж. З гаршка кармiла. Паiла. Гадавала i выгадавала злыдням". "Ня чуваць, каб у каго яшчэ бралi што. Толькi ў нас, - дадае бацька. - За калгас, за зямлю, за турму нам помста. Як-бы пайшоў да iх у лес i з iмi разам рабаваў - не чапалi-б. А як-жа табе йсьцi ў лес? Гэта-ж такая абiда, што сьцерпiць нельга. Пасадзiлi. Адпакутваў. Выратаваўся, а цяпер - давай хадзi! Каб прыдушыць дзе".

Я супакойваю бацькоў, як магу. Бацьком шкада жаробкi. Яна была ў нас, як дзiцё. Сядзем, бывала, дзе на полi падчас працы есьцi - i яна ўжо каля нас. Пакiдае мацi сваю - кабылу. Просiць есьцi. Язык так ня скажа, як яе вочы. Гнедзенькая. Прыгожанькая. Толькi яшчэ ад матчынай цыцкi. Сысунец яшчэ. Бывала, калi бацька быў на начлезе з коньмi, прыбяжыць да агню. Ляжа сьпiною да бацькавай сьпiны. Грэецца, баiцца начы цi з удзячнасьцi да гаспадара. I вось цяпер няма. Як-бы чалавека забралi ад нас. Асаблiва заходзiцца мацi па ёй. Яна болей за ўсiх хадзiла за ёй, i цяпер яна не магла ўявiць сабе што яе зьядуць.

Бацька бачыў у вакно, як партызаны, не заходячы ў хату, iшлi на двор. "Чаго-б гэта, думаў ён. - Што ў мяне на двары? Адна кляча. Дык iм-жа яна нi да чога". Ня выходзiў з хаты. Чакаў, што будзе далей. Аж бачыць - вядуць жаробку. Бацька з хаты. Просiць пакiнуць яму жаробку: "Навошта яна вам такая маладая?" Партызаны - усё невядомыя людзi - i слухаць ня хочуць. Вядуць. Бацька ўсё ўпрашвае. А адзiн з iх: "Iдзi, стары, спаць, а то й цябе павядзём". Яшчэ й дадаў: "На вяровачцы". "Бачыш, сын, - зьвярнуўся да мяне бацька, - нам помсьцяць. Ты ў турме сядзеў - ужо ты чалавек для iх ня свой, а я "зажыўся". Маё дабро колiць iм вочы. А таго ня хочуць знаць, што тое маё дабро з мазаля майго, з майго поту, з майго нядосыпу. Дык вось цяпер i йдуць за тым маiм дабром. Ета-ж, канешне, свае падказалi. Наслалi на нас. Але гора - горам. Горам не пракормiшся. Жывому - жывое. Паедзем у Супырыцу закладваць стог. Пагода будзе харошая. Iдзi запрагай кабылу. Бяры жэрдзь, вiлы, граблi, вазавую вяроўку, пiлу, тапор. Мацi з Дар'яй прыйдуць пазьней. А мы тым часам зробiм стажарышча".

З працы да хаты прыехалi поцемкамi. Селi за стол, а ў хату - як нейкi прывiд - Вяркееў. Прывiтаўся i сьмела да стала. Згроб мяне ў свае лапы, тармозiць за плечы, глядзiць у вочы: "Пазнаю. Пазнаю. Той самы. Выздаравiў? Цi не? Ну, ня злуйся. Вiтаю з паваротам. Рады бачыць цябе, Мiкола. Рады, што цэл i неўрядзiм".

Прывiтваецца з бацькам, з мацi, з сястрой. "Даўно ня бачылiся, Лявонавiч, а? Я ўжо не гавару пра Мiколу. З iм гадкоў з пяць. Цi ня так? Але паглядзеце, Лявонавiч, ён цяпер рыхтык сiбiрскi чалавек. Падужэў целам". I да мяне: "Спадзяюся i - духам. Я ў пiльнай справе да цябе, Мiкола".

Тымчасам мы ўсадзiлi Вяркеева за стол, i я пабачыў знаёмага мне чалавека энэргiчнага ў рухах, жывога, рашучага, можа трохi пастарэлага i агрубелага аблiччам. Ня ведаючы яшчэ, як мне паставiцца да яго, стараюся быць стрыманым, але не магу - нешта мяне трывожыць, я рады i ня рады яго прыходу, ведаю, што не дзеля нашай нейкай дружбы завiтаў ён да нас, да мяне.

- Ня шкодзiла-б i выпiць за Мiколу, ды няма болей каперацiву ў Мокрым.

Бацька вылазiць з-за стала. Iдзе ў сенцы. Вяртаецца адтуль з пляшкай гарэлкi.

- Узнаю Лявонавiча!

Вяркееў загарэўся. Пацiрае рукi.

- Але аднэй гарэлкай, Лявонавiч, Мiкола сёньня ў мяне не адкупiцца.

I як-бы спахвацiўшыся:

- Няма чым зацемнiць вокны. А то яшчэ якi палiцай нарвецца. Хоць з Мiколам мне ня страшна - гэта-ж яго цяпер улада, - засьмяяўся.

Уквелены, я адказваю яму:

- У мяне ня было i няма нiякай улады. Улада твая.

- Ну чаго ты ўсьпятушыўся - жартую.

Бацька разьлiў у шклянкi гарэлку.

- Ну дык за што вып'ем? - узьняўшы шклянку, пытаецца Вяркееў. - Я ўсё-ткi за Мiколу. За ягоныя пакуты.

- Ды так-жа, - адказаў бацька.

Выпiлi за "мае пакуты". Бацька й пытаецца:

- А дзе-ж вы сiчас, Сямёнавiч?

- Я не хаваюся, Лявонавiч - у лесе, у партызанах, у партызанскiм штабе. Напужаў?

- Ды не. Чаго-ж? Ета ўсё харашо, а вот атбiраць, Сямёнавiч, у людзей што-б там нi было - нi гадзiцца.

- Мы не адбiраем, Лявонавiч. У вас мы ўзялi што-небудзь?

- Узялi. Сёньня-ж.

- Што ў вас узялi?

- Кабыла нядаўна ажарабiлася, дык дзяцёнка ад яе атнялi. На мяса! Нашто-ж болей? Прагаладалiся?

Бацька сказаў гэта зьядлiва i Вяркееў ня ўзьлюбiў:

- Так, мы церпiм i голад, Лявонавiч. Не сакрэт. I калi нам нехта не спагадае, ня хоча дапамагчы нам, мы i - адбiраем. Скажу вам больш - i забiваем. Бо забiваюць нас. Пашчады нiкому, хто стаў на бок ворага. - Зiрнуў на мяне: - Ты ня вораг! Да ворага я ня прыйшоў-бы i ня сеў-бы за стол. Ня прыняў-бы пачастунку.

- А вот-жа ўпяклi чалавека ў турму. За што? Вораг? I цяпер, калi чалавек прыйшоў, дык зноў пагражаюць. Спакою нiма. Чалавек не начуе ўжо ў хаце. Мусiць хавацца.

- Хто пагражае?

- Вашы-ж.

Вяркееў перапынiў гаворку з бацькам. Зьвярнуўся да мяне:

- Бачу, тут нейкае непаразуменьне, Мiкола. Хачу пагаварыць з табою сам-на сам. Лявонавiч, выбачайце. Мы выйдзем з Мiколам. Пагаворым. Прагуляемся.

Мацi й сястра трывожна пераглянулiся мiжсобку, а бацька:

- Iдзеце сабе. Вы свой чалавек i можа што парадзiце нам.

Мы выйшлi на двор.

- Ты ня бойся мяне. Я цябе не здраджаў. Спадзяюся i ты ня здрадзiш мяне. Куды пойдзем? Куды-небудзь на бок. Дык хто табе пагражае?

- Прызнацца, дакладна ня ведаю, хто. Напачатку нехта прыходзiў уначы адзiн. Хацеў мяне бачыць, гаварыць са мною. У хаце мяне ня было, i я ня ведаю, хто гэта быў. Ён гаварыў з бацькамi. Прызначыў мне спатканьне на наступную ноч. Прыйшоў зноў. Мяне зноў ня было. Я не хацеў яго бачыць. Прызначыў мне i трэйцяе - апошняе - спатканьне. Я ня прыйшоў i на гэтае спатканьне. Было iх ужо трох, з Мiколам Бугровым на чале. Ты-ж ведаеш яго. Хацелi замест мяне ўзяць сястру. Перадумалi. Нехта з iх сказаў бацьку, што "отныне всякая связь с ним (гэта значыць, са мною) прекращается. Пусть он запомнит это".

- Здорава. Здорава. Хто-ж гэта так мог адчыканiць, - нiбы зьдзiвiўся Вяркеў. - Дай падумаць. З нашых, мясцовых людзей, так нiхто ня скажа. Гэта ўжо нехта з чысьцюсенькiх расейцаў, з прыежджых. Але пастой! Пастой! Здагадваюся! Гэта-ж каломенскi iнтэлiгенцiк! Быў тут у нас такi спэц па акопах, прысланы з раёну. Стаяў у Пiлiпа. Але чаму ён быў з Бугровым? У Бугрова-ж, наколькi нам вядома, толькi свае, тутэйшыя людзi. Бугроў, каб ты ведаў, пакiнуты тут для мясцовых апэрацыяў. I ты, дарэчы, асьцерагайся яго, каб цябе ён не падпiльнаваў. Ты-ж, здаецца - нам усё вядома - ходзiш да маёй Дуськi. Малайцом! Я ўхваляю. Напасьцiўся-ж. Але Бугроў - твой супернiк. Улiп у тваю Дуську па самыя вушы. Дамагаўся ўзаiмнасьцi. А тая, знай - адбрыквацца. Хацеў забраць яе ў лес, ды яна - нi ў якую. I гэта заела яго яшчэ больш. Дык глядзi - чалавек ён шалёны. Ёсьць пагроза для цябе i з другога боку - з боку каломенскага iнтэлiгеньцiка. Ён паляваў за Дуськай. Ня ведаю, цi ўпаляваў. Ты пра гэта мусiш ужо сам ведаць. Я перад табой, Мiкола, на чыстую - ня гневайся! Мы з табой усё-ткi сябры. Не хачу я выклiкаць у цябе i рэўнасьцi. Навошта яна, тая рэўнасьць? Дуся - добрая дзеўка i табе, думаю, яна - якраз. Наслаждайся. Вось я гавару гэта i ў думках разматваю клубок далей. Думаю, i каломенскi iнтэлiгеньцiк (выбачай, не сказаў табе - ён сам з Каломны) не здарма тут. Ня выпадкова ён быў з Бугровым. Ён заадно з iм. Тут, думаю, справа Дуськi. Дык глядзi. Пужаць цябе ня хочу. Але беражыся. Памойму, найлепшы выхад для цябе узяць Дусю з сабой i да нас. У штаб. Ты да зарэзу нам патрэбны. Няма каму газэту рабiць. Лiстоўкi састаўляць. Лiстоўка - ты ведаеш - ня менш дзейсная, чымся аўтамат. Я разумею цябе - прывязаўся да маладой спаднiцы. Але-ж трэба нешта рабiць i большае за спаднiцу. Што ты тут выседзiш? Нiчога. Ды каб-жа яшчэ - нiчога: таго глядзi, галавой накладзеш. Разумееш, пад маркай партызана ходзяць i банды. Над iмi мы кантролю ня маем. Удзень такi партызан сядзiць у лесе, а ўначы выходзiць рабаваць, а то й забiваць. У лепшым выпадку сьпiць у якой-небудзь салдаткi. Бойся, Мiкола, такiх партызанаў. Ты сядзiш тут i, думаю, нiчога ня бачыш, што дзеецца вакол цябе. Тут можа быць чыста асабiстая помста. Я цябе, паўтараю, ня пужаю i не агiтую. Я толькi раскрываю табе вочы. Ты можаш стацца нявiннай ахвярай. А пойдзеш да нас - зберажэшся. Гарантыi, канешне, няма. Але шансы выжыць у нас у цябе большыя, чымся пад крылом Дусi.

Вяркееў гаворыць i гаворыць, i я не перапыняю яго. Толькi чакаю, калi ён скончыць. Я нават ня ўсё ўспрыймаю, што ён гаворыць. Я заняты сваiм. Ня тым, што я чую. Уявiлася, што гэта Вяркееў зноў выпраўляе мяне ў дарогу, як некалi пяць год таму назад, калi мы з iм у сасоньнiку адзначалi мой ад'езд у Менск, i калi дзеля такога важнага моманту ён пёк яешню, узьнiмаў шклянку i гаварыў: "Праводжу цябе ў дарогу, якой-бы яна нi была. Трымайся! Гартуйся ў бядзе! Весялiся ў шчасьцi! Я табе ня вораг". Але цяпер мне не падабаецца, калi ён прыгадвае Дусю, Бугрова, каломенскага iнтэлiгеньцiка. Я хачу, каб ён скончыў са мною гэтую гутарку. Не пераконваў мяне. У ягоны Штаб я не пайду.

Але Вяркееў ня сьцiхае:

- Што ты сядзеў - гэта ўжо не загана. Гэта ўжо ня пляма. Яна змыта тваiмi пакутамi. Ты чысты. Ачысьцiўся. А галоўнае - ты не пайшоў на службу да ворага. Гэта галоўнае цяпер. Гэтым ты забясьпечыў сабе права грамадзянiнам называцца. I як гэткi, гавару - ты нам больш чым патрэбны. Скажу табе больш - наш з табою ўпаўнаважаны заклiкае цябе. Я, калi хочаш - ад яго. Дый не залежна ад яго. Я страшэнна хацеў пабачыцца з табою. З бацькам тваiм - ня менш. Зойдзем да цябе яшчэ ў хату. Узгоднiм усё з тваiм старым. Ты не канешне мусiш зьбiрацца цяпер, у гэтую хвiлiну. Табе трэба, як сьлед, падрыхтвацца, усё абдумаць i ўдакладнiць. Мы забясьпечым цябе ўсiм. Транспартам таксама. Нашыя сувязныя дапамогуць табе. Прыйдуць у вызначаны табою час i забяруць. Разам з Дусяй. Меры перасьцярогi будуць захаваныя. Нас цяпер цiснуць, але дармо... Пераседзем. Пакуль падкiнуць зброю, мэдыкаменты i iншае забясьпячэньне. Збудавалi ўжо i аэрадром. Чакаем першага самалёту адтуль, з Вялiкай зямлi.

Падыходзiм да нашае хаты. Вяркееў i пытаецца: ну дык i як? Я-ж маўчу i гэта ён успрыймае, як адзнаку, што я знаходжуся ў стане вырашэньня пастаўленага iм перада мною пытаньня.

Уваходзiм у хату. Бацька яшчэ не лажыўся. Чакаў на нас.

- Ну вось, Лявонавiч, мы й вярнулiся. Я прыйшоў з вамi разьвiтацца. Мне пара назад. Мяне чакаюць i мо турбуюцца, што мяне доўга няма. Мы з Мiколам усё абсудзiлi i прыйшлi да заключэньня, што яму ляпей пайсьцi да нас. Будзе вам зацiшней i яму спаквальней. Думаю, Мiкола згодны са мною (Вяркееў! зiрнуў на мяне). Вы тут мяркуйце, абдумвайце. Гэта-ж канешне ня з бухты барахты. А мы калi што - заявiмся адразу-ж. Была-б толькi вашая згода. Мне-ж пара. Сiгналiзуйце.

У посьпеху Вяркееў абняў бацьку i ў нейкай нечаканай рашчуленасьцi загаварыў:

- Заставайцеся здаровы. Калi зноў пабачымся - невядома. Усяк можа быць. Цi пабачымся.

Абняў яшчэ раз. Пацалаваў.

- Ну, а ты правядзi мяне з хаты.

Ужо за дзьвярыма спытаўся:

- Даеш мне слова? Гавары цяпер! Я мушу вярнуцца з нечым канкрэтным - так цi так.

- Дай падумаць, - гавару.

- Значыць, хiтрыш? А я думаў, што ты ўзмужаў. Аж бачу - не. Ну, думай. Думай. Але часу ў цябе ня шмат.

Моўчкi пацiснуў мне руку i матнуўся ў цемру гэтак хутка, што я й ня прыкмецiў, у якi бок ён шмыгнуў. Думаю, што ён сьпяшаўся яшчэ зазiрнуць да Акулiны.

Дуся мяне чакала доўга. Ня спала. Думала, што ўжо ня прыйду i непакоiлася маёй адсутнасьцяй. Яна ўчула мае крокi яшчэ на двары, i не пасьпеў я падыйсьцi да дзьвярэй, як яна адчынiла iх, упэўненая, што гэта я. Ужо iдучы да яе, я ўяўляў яе ўва ўсёй ейнай спакусьлiвасьцi, i калi яна, зачынiўшы за мною дзьверы лягла, утулiўшыся, побач мяне, раскрытая i ахвочая, жарсьць i любасьць спазнаньня яе закрэсьлiлi ўсё ў маёй памяцi. Шчасьлiвыя, у забыцьцi, мы праспалi да самае позьняе ранiцы.

Выходзiм з клецi, а на двары - Дусiна мацi. Сыплiць з падолу курам зерне. Глядзiць на нас. Нiчога не гаворыць. Дуся падбягае да яе. Абыймае:

- Мамачка. Галубка. Юзiк ходзiць да мяне. Не асудзi. Мы сьпiм з iм у клецi.

- Якi табе Юзiк?

- Гэта я так цяпер Мiколу заву.

- Ну дык вядзi свайго Юзiка з клецi ў хату.

I ўжо да мяне:

- Iдзi, Масеевiч, пасьнедаеш у нас.

Засаромлены, iду з Дусяй у хату. Яна мне гаворыць:

- Мацi цябе любiць.

Падае мне рушнiк, мыла. Просiць умыцца.

Мы за сталом. Хiма пячэ яшныя блiны i кiдае iх нам на талеркi. На гарачыя, мы кладзем на iх кавалачкi ператопленага з сырам масла. Масла на блiне хутка растае i мы, каб яно не сьцякала, сьпяшаемся есьцi, згаладалыя i прагныя да такой смакаты.

Сорам мой праходзiць. Я абвыкся. Хiма, можна сказаць, благаславiла нас. Пiлiпава хата робiцца маёй хатай.

Пасьнедалi. Дуся вядзе мяне паказаць за шырмай сваю Сьвятлiцу. Сапраўды, бачу прыгожа ўбраны куток: ложак, пакрыты прасьцiрадлам хатняга вырабу, з гарой падушак у галавах, столiк, з кветкамi на iм, палiчку з кнiжкамi, Ягораву з Эмай фатаграфiю на сьцяне. Дусiна Святлiца - гэта той самы куток, дзе яна калiсьцi хавалася ад грому, накрываючыся дзяругай. Вакно, што выходзiць на агарод, надае Дусiнай Сьвятлiцы радасны выгляд, асьвятляе яе сьвятлом нейкай асаблiвай дзявочай чысьцiнi i дбайнасьцi. Калi я зiрнуў у гэтае вакно дакорам блiснулi насупраць за рэчкай вокны нашае хаты: "Зрокся ўжо, знайшоў сабе гняздо. Табе даражэй стала чужая хата".

У хату ўваходзiць Пiлiп. Ён ужо накасiўся i прыйшоў пасьнедаць, адпачыць. Стомлены, хмуры, ён як-бы незадаволены маёй прысутнасьцяй. Ды пасьнедаўшы, памякчэў, злагаднеў, сам зачапiў мяне:

- Чуў можа. Немцы спалiлi Кавычыцы. Загналi ўсiх - i старых, i малых - у каго ня было дакументаў, у калгасную абору i падпалiлi. Жыўём згарэлi. Нямногiя ўцалелi. Немцы б'юць сабе, а партызаны сабе. I як тут быць чалавеку? Адных бойся i другiх бойся. У каго-ж у нас тыя дакуманты? Нi ў кога няма. А няма - значыць партызан. Таго глядзi, што й да нас дабяруцца. Праўда, тут арудуюць свае. Немца не баяцца. Дзействуюць адкрыта. Свадзьбы гуляюць. Скот рэжуць. Хлеб па млынох меляць. Ваююць, называецца. Ня шкодзiла-б пужнуць i iх. Паймелi ўжо сiлу.

- Не кажы, Пiлiп, дастаецца i iм. Пад Калодлiвам вон iх закуталi ў лесе i ўсiх перадушылi. Iх болей гiне, як немцаў. Дык яны й помсьцяцца хоць на сваiх. Палiцая якога зловяць - забiваюць. А што той iншы палiцай. Вiнтоўку немцы далi, партызаны вокны выбiлi - ён i кiнуў вiнтоўку. Хаваецца дзе па куткох цi ў лес падаўся да партызанаў.

- Што нам тыя партызаны. Трэба сябе глядзець...

У словах Пiлiпа я адчуў як-бы перасьцярогу сабе. Засьпяшаўся. Пачынаю разьвiтвацца. У маёй пасьпешлiвасьцi Дуся вычула нешта трывожнае для сябе i праводзiць мяне да самае рэчкi распытваючы, чаму я так раптам спахмурнеў.

Я думаю, як мне быць. На заклiк Вяркеева я не пайду. Прынцыпова. Я ня веру iм. Я баюся iх. Я чакаю перамогi над iмi. Я хачу, каб лясы былi ачышчаныя ад iх. Я нiчым не хачу дапамагаць iм. Я не хачу быць пад iхнай уладай. Я не магу пайсьцi да iх. Я хаваюся ад iх. Пабачу якога коньнiка з чырвонай зоркай у шлеме i вiнтоўкай за плячыма - мярцьвею ад страху. Як я магу аддацца пад уладу гэтай зоркi? Я доўга хадзiў пад ёю i я баюся яе. Яна трывожыць мой сон. Я хачу каб яна зьнiкла, ня блiшчэла. Але яна не-не дый паяўляецца зноў, пужае сваёю чырваньню, ад яе вее сьмерцяй. Я спадзяваўся, што хутка ён надыйдзе канец. Аж, не - яна зiхцiць. Яна бярэ верх, хоць у гэта я ня хочу верыць. Я спадзяюся, што яна згасьне. Я жыву спадзяваньнямi. Жыву вераю. Я шукаю пацьвярджэньня сваёй веры. Ня хочу прызнаваць усяго таго, што не пацьвярджае мае веры. Я ня ведаю, што робiцца на франтох. Да мяне не даходзяць нiякiя газэты. У мяне няма радыё. Я ня веру, што нашы адбiлi назад той цi iншы горад. Я прывык, што чырвоная зорка хлусiць. На нашым полi iхны самалёт ськiнуў цюк лiстовак "Убей немца!" У гэтых лiстоўках доўгi пералiк атрыманых над ворагам перамогаў. Я не магу гэтымi перамогамi радвацца. Я не хачу ў гэта верыць. Мяне гэта засмучае. Гэта для мяне пагроза. Я апынуўся ў пастцы. У мяне няма з яе выхаду. Я нiчэй. Я ненавiджу i гэтых. Яны падманiлi нас. Мы дарэмна iм паверылi. Ненавiдзячы iх, я ўсё яшчэ жадаю iм перамогi. Ня ведаю, чаму. Яны-ж для мяне не абаронцы. Пярэймуць дзе на дарозе - бяспаспартнага, мяне расстраляюць. Я для iх - партызан. У мяне няма выхаду. I я думаю, як мне быць. Якое прыняць рашэньне. Хоць рашэньня прыняць я не хачу нiякага. Я ўнiкаю гэтага. Адганяю ад сябе нават самую думку пра рашэньне. Прыняць рашэньне - гэта значыць перарваць усё тут. Пакiнуць усё тут. Уцячы? Куды? Да каго? Я раскажу Дусi пра маё палажэньне, пра наша з ёю палажэньне. Яна, думаю, ня ўсьведамляе небясьпечнасьцi майго дый ейнага палажэньня. Яна нiчога ня ведае. Яна ўся ў аддачы, у плынi, што захапiла яе, уся ў зьдзясьненьнi сябе, як жанчыны. Я раскажу ёй пра адведзiны мяне, пра ўсё чыста, у тым лiку, канешне, пра Вяркеева. Распытаю пра Бугрова, пра "каломеньскага iнтэлiгенцiка".

А калi прыйшоў да яе, чамусьцi ня мог пра ўсё гэта гаварыць з ёй. Не хацеў яе нiчым трывожыць, парушаць зраўнаважанасьцi яе душы. Я падумаў, што такой гаворкай я спужаю яе i азмрочацца нашы дасюль нiчым неазмрочаныя дачыненьнi. Я нiчым не хачу парушаць гармонii, што ўстанавiлася памiж намi, у нашым з ёй сужыцьцi. Тым больш, што Дуся надзвычайна чуткая да самага найменшага зруху мае душы, ловiць, пераймае кожны мой ўздых. Яна можа, напрыклад сказаць, што ў мяне сэрца сёньня б'ецца ня так, як учора. Або што я пацалаваў яе не з такой жарсьцяй, з якой, на ейную думку, я мог-бы.

Не, я адкладу сваю гутарку з ёй на пазьней. Стаiўшыся, ляжу ў яе пад бокам. Яна пытаецца:

- Юзiк, ты ня сьпiш? Чаму? Ты думаеш? Я чую - ты думаеш. Ты незадаволены мною? Нешта ў цябе няпрыемнае? Па духу тваiм чую. Скажы мне, Юзiк, што з табой? Ня хочаш гаварыць? Я паслухаю тваё сэрца. Можа яно мне нешта скажа. Не, маўчыць. Б'ецца няроўна. Юзiк, ты ня любiш мяне?

Абдала духмяным прыбоем сваiх валос. Цалуе.

- Юзiк...

Я цiха тулю яе. Прыпадаю да яе, сустрэты ейным энэргiчным захопам мяне.

Дуся ўжо нi пра вошта ня пытаецца ў мяне. Сьцiшна ляжыць, абняўшы мяне за шыю:

- Я сплю, Юзiк...

Ранiцою мы йдзём да яе ў хату. У хаце стаiць куродым. Хiма нешта пячэ на сьняданьне. Нас сустракае прыветлiва:

- Позна-ж вы, дзеткi мае, спiцё. Хоць, праўда, сёньня сьвята. Спас. На работу ня пойдзем. Умывайцеся. Нечым пачастую вас.

Дуся, рашчэсваючы свае косы, углядаецца ў люстэрка, задаволеная сабою. Я гляджу на яе, зграбную, i мной апаноўвае нейкая асаблiвая радасьць, гордасьць за яе такую.

Пiлiп прыводзiць з поля каня. "Наеўся. Няхай пастаiць у стайнi, а то зловяць партызаны. Завязуць куды сваю якую паклажу i кiнуць. Тады шукай!"

За сьнеданьнем Дуся нi каплi не саромiцца маёй прысутнасьцяй за сваiм сямейным сталом. Уся сьвецiцца, радасная, упэўненая ў сваёй годнасьцi.

Па сьнеданьнi зайшлi ў ейную Святлiцу. Я й шапчу ёй на вуха: "Вяду цябе сёньня да сябе ў хату. Прадстаўлю бацькам". Дуся спужалася, гаворыць, можа iншым разам, але ўрэшце пагадзiлася. Сказала мацi пра маё запрашэньне. Хiма ўсхадзiлася прыбiраць Дусю. Я-ж сказаў, што Дуся мае яшчэ час. Пасьпее сабрацца. Прыйду па яе толькi па абедзе.

З гэтым я накiроўваюся дахаты. Ня лёгка мне пераступаць парог свае хаты, усьведамляючы што ты вiнаваты, што твае паводзiны ненармальныя, што ўсё гэта мусiла-б быць iначай, ня так як яно ёсьць. Адзiнае, што нiбыта апраўдвала мяне перад бацькамi - гэта маё цяперашняе становiшча - становiшча, што змушае мяне не начаваць у хаце, хавацца, калi я ня хочу папасца ў рукi людзей з лесу. I з гэтым мае бацькi як-бы згодныя, усьведамляючы, што iншага выйсьця ў мяне няма, што трапiць у рукi партызанаў для мяне небясьпечна. Ды ўсё-ж для мяне няма большай пакуты, як моўчкi пераступаць ранiцою парог, не гаворачы, дзе ты быў, адкуль прыйшоў.

I я адважыўся - сказаў бацькам, што запрасiў Пiлiпаву дачку сёньня дахаты.

- Няхай прыходзiць. Вядзi. Гэта лепш, чым хавацца, - сказаў бацька, ня ўзьнiмаючы на мяне сваiх вачэй.

Мацi прамоўчыла, а сястра сказала, што гэта трэба было мне даўно зрабiць.

I гэтак я йду па Дусю. Дуся доўга чакала мяне й хвалявалася. Ведала, што йдзе на паказ. Яна была адзета прыгожа i з густам. Хiма выпраўляе нас, як малых дзяцей, настаўляючы i жадаючы нам добрага прыёму.

Выходзiм з хаты на вулiцу, а насустрач - Манька з сваёю братавай, бляндынкай, што заводзiла мяне ў клець да свае швагеркi.

Дуся ўся зьбялела, убачыўшы iх. Ня менш быў зьбянтэжаны i я. Але тыя, на момант спынiўшыся, толькi акiнулi нас зьнiшчальным паглядам i пайшлi, некалькi раз азiрнуўшыся, быццам пасылаючы нам пракляцьце.

- Я баюся iх, Юзiк. Яны адпомсьцяць табе. Манькiн-жа брат у лесе.

Я супакойваю Дусю, а ў самога прайшоў мароз па скуры ад пагляду бляндынкi.

Па дарозе на мост сустракаем убраных па сьвяточнаму сваiх вяскоўцаў. Яны вiтаюцца, усьмiхаюцца нам, такой, як яны думаюць, прыгожай пары. Пераходзiм наш мост. Уваходзiм у маё Мокрае. Стрэчныя вiтаюцца, глядзяць, дзiвяцца - вяду ў сваю хату нявесту.

На парозе нас радасна сустрэла сястра. Прывiталiся, як належыцца, i бацькi, ветлiва, хоць i стрымана. Дуся ня ведае, як ёй быць - саромiцца, чырванее, i знайшлася толькi тады, калi мацi пачала гаманiць з ёю, унiклiва распытваючы ў яе пра самыя розныя рэчы. У Дусi завязалася з мацi душэўная гаворка, i я быў рады такому iхнаму зблiжэньню. Дуся прыйшла да сябе, i сваёй нявымушанасьцяй, з немалой доляй наiўнасьцi, змагла здабыць павагу да сябе. За пачастункам, якi падрыхтавала мацi, гаворка пайшла яшчэ болей свабодна. Асаблiва была дружнай з Дусяй сястра. Адзiн толькi бацька быў ня надта гаваркi. Найболей слухаў. Ужо калi гаворка пачала сыходзiць, калi трэба было ўжо вылазiць з застольля, бацька, як нi ў чым не бывала, зьвярнуўся да нас:

- Ну дык а як-жа вы будзеце жыць? Усё так хаваючыся? Гэта-ж ня жарты вам.

Бацькава пытаньне, хоць i не такое нечаканае, застала мяне зьнянацку. Сваёю жыцьцёвай няўхiльнасьцяй яно аглушыла мяне. Дуся заклапочана зiрнула на мяне, як-бы ў чым папаўшыся. Калi мы ўжо вылазiлi з-за стала, мацi зiрнула ў вакно - у коўраты ўяжджаюць партызаны. Сястра крыкнула:

- Да нас!

Выходзiць з хаты, уцякаць нам ужо няма як. Мне ўсё роўна. Няхай заходзяць. У зьмярцьвеньнi прайшла некая часiна. Аж бачым - з гармонiкам i бубнам, п'яныя, з песьняй, партызаны мiнаюць нашую хату.

Бацька выйшаў на вулiцу i хутка вярнуўся назад. Гаворыць:

- Спынiлiся ў самым канцы вёскi. Кыла Сьцепанiдзiнай хаты. Паедуць далей цi вернуцца назад - нiзьвесна.

Бацька папярэдзiў нас, i мы з Дусяй, не марудзячы, выходзiм з хаты. Хутка перасякаем вулiцу. Спушчаемся на рэчку, у хмызьнякi. Устрывожаная i напалоханая, Дуся трымае мяне пад руку. Просiць мяне хутчэй да iх у хату. Нам трэба перайсьцi рэчку. Падыходзiм да кладкi-бервяна. Дуся просiць мяне пераходзiць першым. I я ўжо на тым баку. Гляджу, як будзе пераходзiць Дуся. Баюся, каб яна ня ўпала ў сваiм убраньнi ў рэчку. Распасьцёршы рукi, яна памалу клыпае па бервяну. Дайшоўшы да сярэдзiны, упэўненая, хутка бяжыць напярэймы, прост мне ў рукi.

- Я цяпер, Юзiк, не баюся iх. Хадзема хутчэй.

Дусiны бацькi былi ўжо дазнаўшыся, што ў нашай вёсцы партызаны i турбавалiся за нас. З Дусяй я дамовiўся, што нанач я да яе ня прыйду. Бацька просiць мяне дапамагчы яму выкапаць на нашым агародзе ямку, абсталяваць яе пад сховiшча. Партызаны рыхтуюцца да зiмы i забiраюць у людзей цёплую вопратку шубы, паўшубкi, ватнiкi, валенкi, шапкi, рукавiцы i iншыя патрэбныя iм рэчы. Ходзяць па хатах i глядзяць, што-б можна ў каго ўзяць. Бацька хоча прыхаваць ад iх гэтыя патрэбныя i сабе рэчы. Надыйдзе зiма, што тады надзенеш, як забяруць. Хоць калi й надзенеш, дык могуць-жа й разьдзець. Ад iх ратунку няма.

Над сховiшчам мы правазiлiся ўсю ноч. Паклалi ў яго ўсё, што магло-б кiнуцца ў вочы партызану. Мацi прынесла некалькi трубак палатна, каб i яго схаваць. Забiраюць-жа i палатно. Iм усё трэба. А з чым сам будзеш? Начэй не дасыпала ўзiмку - прала. Вясной не пакладала рук - ткала, каб было што надзець, прыкрыць сорам.

Справiлiся з работай, калi ўжо пачало сьвiтаць, калi, нарэшце, супакойна стала ў нашай вёсцы. Дый i ў той, што за рэчкай. Як у нас, так i там людзi ня спалi ўсю ноч - разгульвалi партызаны: стралялi, iгралi, сьпявалi, крычэлi, лавiлi дзяўчат.

У ранiшнiм сьвiтанку iду з касой на плячах да свае сястры, што жывець у Красным Вуглу, за якiх два кiлямэтры ад нас. Мужа ейнага змабiлiзавалi, i яна засталася адна з трымя малымi дзецьмi. Мы дапамагаем ёй ува ўсiм. Я йду да яе на цэлы дзень касiць. Дый ня толькi касiць, а й усякую iншую работу спраўляць. Сястра рада, што я ў яе за гаспадара. Я ўжо працую ў яе некалькi дзён узапар. Рана прыходжу да яе i вяртаюся ўвечары. Сястра радзiць, каб ня бiць надарэмна ногi, начаваць у яе, але як я магу заставацца ў яе, калi мяне чакаюць недзе ў iншым мейсцы. Пасёлак Красны Вугал - невялiчкi, шэсьць двароў усяго. Даезду да яго няма нiякага. Чужога чалавека тут не пабачыш. Чужому чалавеку сюды неўзаход. У пасёлку адны бабы, калi ня лiчыць некалькi старыкоў. Тут цiха i ўтульна. Часамi праляцiць нямецкi самалёт - зусiм нiзка: выразна вiдны знакi на iм. Жанчыны доўга глядзяць, як ён, павяртаючыся, цяжка раве, пакiдаючы стужку дыму. Сястрыны дзецi - мае пляменьнiцы - учуўшы скогат самалёту, хаваюцца пад стол, накрываючыся дзяругай.

Я працую ў сястры да цямна. Вячэраю i йду, мiнаючы сваю хату, да Дусi. Цiхенька стукаю ў дзьверы - Дусi штосьцi ня чуваць. Не падыходзiць да дзьвярэй. У клецi яе няма. Яна ў хаце? А мо што здарылася? Стаю, ня ведаючы што рабiць. Зайсьцi ў хату? Раздумваю. Зайду. Толькi наважыўся, а Дуся - з сянец. Яна выглядала мяне ў вакно i, заўважыўшы, выбегла насустрач.

- Юзiк, мiленькi. Я рада, што прыйшоў.

Цягне мяне далей ад хаты:

- Тут небясьпечна. Пойдзем далей. На рэчку. Там нас нiхто ня ўбачыць.

Я ў недаўменьнi. Ужо калi мы апынулiся ў алешнiку, пытаюся:

- Гавары, што з табой, Дуся?

- Каб ты ведаў, Юзiк, якога страху я набралася. - Заплакала. - Я хацела табе не гаварыць. Не хацела цябе пужаць. Баялася, што ты тады пойдзеш ад мяне. Але мой тата i мама прасiлi мяне сказаць табе. Сказаць, што ў нас былi ноччу партызаны. Ды ета ня ўсё. Яны лезьлi да мяне ў клець. Я-ж ведала, што ня прыйдзеш i запёрла дзьверы на засоў. Дык яны пачалi дзьверы ламаць. Крычаць "Адчынi. Ты нам ня трэба. Нам трэба той, хто ў цябе". Я маўчу. Стаiлася. Нiчога не гавару. А яны бiць у дзьверы мацней. Потым сьцiхлi. I адзiн голас пытаецца - я пазнала яго, гэта Мiкола Бугроў: "Адчынi. Табе нiчога ня будзе. Мы знаем, хто ў цябе". Я асьмелiлася й гавару: "У мяне нiкога няма". "Брэшаш, сука." Наляглi i вывалiлi дьзверы. Я як няпрытомная ўскочыла з ложку. Закрычала благiм матам. Баялася, што яны забяруць мяне з сабой. Запалiўся лiхтарык. Водзяць па куткох сьвятлом. Няма. Я была рванулася з клецi, ды тут-жа мяне схапiлi дужыя рукi i на ложак. Я - кусацца. Нагамi - бiцца. I як ратунак - голас на двары: "Хто тут?" Рукi адпусьцiлi мяне. Я выбягаю на двор бацька. У руках у яго сякера. Я ўчапiлася за бацьку. Выходзяць i тыя. Бацька пазнаў iх абодвух. I Бугрова, i таго, што жыў у нас. Замахнуўшыся сякерай, бацька крычыць: "Вон з майго двара! - засяку!" I яны пайшлi. Не зачапiлi бацькi. У клець я ўжо не вярнулася. Забрала пасьцель i - ў хату. Мы ўжо ня будзем з табою, Юзiк, спаць у клецi. Яны хочуць цябе злавiць... Куды мы цяпер пойдзем? Яны будуць сьцярэч нашу хату. I тваю.

На рэчцы ўзьняўся туман. Зябка. Дуся калоцiцца - i ад холаду i ад узрушанасьцi. Каб не стаяць на месцы, iдзём, абы йсьцi. Узыходзiм на мост. Паднiмаемся на другi, вышэйшы бераг. Кiруемся на школу. Школа з узгорку глядзiць на нас сваiмi пустымi бяз шкла вокнамi злавесна i папераджальна. Але мы йдзём. Быццам хочам знайсьцi ў ёй прытулак. Абыходзiм школу кругом. Усюды дзьверы ў ёй адчыненыя. Заходзiць баiмося. Дуся тлумачыць мне, дзе i ў якiх класах яна сядзела. Ля якога вакна. Цяпер разьбiтага. Паказвае мне настаўнiцкую, кватэру-пакой, дзе жыў Вяркееў. Дуся забылася, што я-ж усё гэта ведаю. "А тут вось я сядзела, калi была ў шостым класе. Глядзела ў вакно на рэчку, на мост. Бачыла сваю хату". "Ах, шкада, - гавару ёй, - што я не сядзеў тады разам з табою". "Праўда, ты шкадуеш? - пытаецца. - Я шкадую таксама, што цябе ня было тады са мною. Я хацела, каб ты быў тады са мною. Але цябе ня было. Шкада."

Дуся гаворыць усё гэта i цалуе мяне i мне прыемная ейная пяшчота, як нейкi гаючы i патрэбны мне лек. Чую краем свае душы, што яна хоча мне сказаць яшчэ нешта, больш важнае за тое, пра што яна гаварыла дасюль.

Мы йдзём назад. На мост. Ноч лагодай абыймае нас i, аддаючыся ёй, мы як-бы ажываем, зблiжаемся, i без таго блiзкiя. Нiкога нiдзе няма. Толькi мы адны. Але мы нiдзе ня можам прыпынiцца. Наблiжаемся да Цэнтру, направа ад нас - пуня i ў ёй напоўадчыненыя вароты. Мы заглядаем у сярэдзiну. Паабапал - направа i налева - складзенае сена. Пад самы вiльчык. Сваёю духмянасьцяй яно запрашае нас. I мы лезем наверх. Робiм сабе бярлогу. Улазiм у яе. Хаценьне зраджаецца iмгненна i мы аддаёмся яму. Дуся гаворыць: "Ты сапраўдны Юзiк. Я чую цябе ўсяго. Ты ў мяне наскрозь". Ляжыць, узапрэлая. Просiць, каб я сказаў, што мне добра з ёй. I я гавару ёй, што ў мяне слоў не хапае, каб сказаць, як мне добра з ёй, як яна мяне захапляе сваёю пяшчотай, сваёю ўтульнасьцяй, усёй сваёю iстотай. "Я рада, Юзiк. Ляжы. Чуй мяне. Я табе буду шаптаць нешта на вуха. Юзiк, я даўно табе гэта хацела сказаць. Ды саромiлася. Ды баялася - як ты гэта прымеш. Думала - як скажу, пойдзеш ад мяне. Скажы, Юзiк, ня кiнеш мяне, як скажу? Будзеш так любiць, як во цяпер, у гэтую часiнку? Калi ты ўвесь мой i я да астатку твая. Даеш слова мне, што не разьлюбiш, як скажу? Даеш? Ну, добра. Веру, Юзiк, табе. Ды як мне пачаць? Ты-ж здагадаўся, Юзiк, што я ня цэлая была? Здагадаўся? Цi можа не? Здагадаўся? I ты прабачаеш мне? Ты доўга спакушаў мяне, Юзiк. Тады яшчэ, калi стаяў на мосьце. Калi ляжаў у траве. Калi я падглядала цябе. Я ўжо любiла цябе тады. Я гэта ведаю толькi цяпер. А тады я ня ведала. Ды ты мяне не чапаў. Хацеў мяне, ды не чапаў. Шкадаваў мяне? Баяўся? Баяўся, што я - дзiця яшчэ? А я хацела, каб ты зачапiў мяне. Мне было прыемна, калi ты блiзка сядзеў каля мяне ў нас за сталом. Калi, схiлiўшыся над кнiжкай, мы чыталi яе i я дакраналася тваёй шчакi сваiм лёканам. Калi ты браў мяне на рукi, каб я не баялася грому. Я ня так баялася грому, а каб ты ўзяў мяне i ўтулiў. Я была зайздросная, што ты танцаваў у нас на вясельлi з iншай жанчынай, а не са мной. Я падгледзела, куды ты пайшоў з ёю i што рабiў з ёю. Я хацела быць на мейсцы той жанчыны. Але ты тады, Юзiк, не чапаў мяне. Толькi спакушаў, але не спакусiў. I мяне, Юзiк... спакусiў нехта iншы. Даруй, Юзiк. Ты ня гневаешся? Не? Праўда? Ты мяне слухаеш? Ты не раўнуеш? Не? Ну й добра. Я сама ня ведаю, як гэта сталася. Я адставала па арiхмецiцы. I настаўнiк хацеў мяне падцягнуць. Займаўся са мною асобна пасьля заняткаў. Адну гадзiну. У класе. Тлумачыў. Пасьля тлумачэньня даваў мне некалькi прыкладаў, каб я iх разьвязала сама. Прасiў, як спраўлюся, заходзiць да яго ў пакой для праверкi. Садзiў мяне на нiзкi тапчан i сам садзiўся побач мяне. Я разгортвала свой сшытак. Паказвала яму свае прыклады. Ён глядзеў у сшытак, нахiляючыся да мяне. I мне было прыемна, што ён так нахiляўся, хоць я й баялася яго, як свайго настаўнiка. Ад яго йшоў нейкi прывабны пах папiросаў, якiя ён курыў. Ён паглядаў на гадзiньнiк i казаў, што ўжо мне пара iсьцi дахаты. I я йшла дахаты. Тры разы на тыдзень я мусiла прыходзiць да яго. Ён хвалiў мяне i казаў, што я хутка даганю сваiх аднакласьнiкаў. Я радвалася. Хадзiла да яго на дадатковую гадзiну. Ён усё так-жа, як i кожны раз, садзiўся на тапчан сам i мяне запрашаў. Глядзеў у мой сшытак, цi правiльна я зрабiла заданьне, якое ён мне даваў. I правяраючы, нахiляўся да мяне гэтак блiзка, што ў мяне кружылася галава i я ня ведала дзе я i што са мною. Аднойчы, седзячы шчыльна каля мяне, ён абняў мяне i перакулiў на тапчан. Палез з рукою пад маю сукенку. Даткнуўся i я самлела ў нейкай жарсьцi. Крыкнула. Мне было больна. Ён адпусьцiў мяне. Я паднялася i ўбачыла на маiм споднiм кроў. Спужалася. Пабегла дахаты i ў сьлязах сказала мацi, што са мною сталася. Усё чыста сказала. Толькi не сказала хто. Я баялася свайго настаўнiка. Як не дапытвалася мацi - хто, я не сказала. Мацi мне строга наказала, каб я болей не заставалася ў школе пасьля заняткаў. Мацi ўсё дазнавалася тайком, хто - i думаю, дазналася. Але не хацела мяне пазорыць. Маўчала. Не вынасiла гэтага дзела на людзi. Я-ж пасьля гэтага старалася не пападаць свайму настаўнiку на вочы. У класе на яго не глядзела, калi ён прыходзiў да нас на свой урок. Мучылася. Ня гневайся на мяне, мой даражэнькi, мiленькi Юзiк. Ня крыўдуй на мяне. Ад таго ўсяго й знаку няма. Усё прайшло. Я твая. Юзiкава. Ты не разьлюбiў мяне, Юзiк? Юзiк мне даруе, як я Юзiку. Чую - ты ўсё такi-ж. Замёр? Мо ня слухаў мяне, што я табе гаварыла? Ну й добра. Ня трэба. Ты ня чуў i я табе нiчога не гаварыла".

Дуся заснула ў маiх руках. Ды раптам страпянулася:

- Юзiк, дзе гэта мы цяпер? У сене? О, як добра ў сене!

Я не магу ня думаць пра Дусiну споведзь. Хачу яе забыць i не магу. Дуся нiчога ня страцiла ў маiх вачох. Наадварот, я ацанiў яе яшчэ вышэй. Ейны вобраз застаецца ў мяне такiм-жа сьветлым i незаплямленым, якiм ён быў для мяне заўсёды. Але тым ня менш, ня думаць пра Дусiну споведзь я не магу. Што я паранены зьмяiным джалам рэўнасьцi? Не. Любоў да Дусi была-б тады азмрочанай i я ня змог-бы тады яе кахаць. Што-ж тады? Думаю - зайздрасьць. Зайздрасьць да яе, што сваiм чарам яна магла зачараваць i некага iншага, ня толькi мяне. Гэтая зайздрасьць не адштурхнула, а яшчэ больш кiнула мяне да яе. Калi яна спавядалася ў пунi, утулены, я слухаў яе, як праз сон, мне было прыемна чуць ейны шэпат, цiхi i ласкавы, здавалася, нiбы яна гаворыць мне нейкую казку. Ейная споведзь узвышала яе, ейны грэх акупаўся ў мяне чысьцiнёю ейнага сэрца. Лежачы з ёй я ня думаў над ейнай споведзяй. А выйшаў з пунi, разьвiтаўся пачаў думаць. Думку гэтую ганю, заглушаю, а яна ўсё абуджаецца. Нават калi я з Дусяй, у хвiлiну, калi мы аддаемся, у часе найбольшай жарсьцi i забыцьця, думка гэта можа ашаламiць мяне.

А то ўзьнiкне ў мяне спагада, жаль да Дусi, ашуканай. Я ведаю, чалавек падкi на красу, i яна, краса, застаецца безабароннай перад iм. Яе, красу, не берагуць, не абараняюць, а зрываюць, губяць. I зрывае, губiць яе, звычайна, грубая рука. Я-ж красы баюся. Баюся яе зачапiць. Я бярог Дусю, любаваўся ёю, баяўся зьмяць ейны цьвяток, гледзячы, як ён распускаўся. Я не хацеў губiць красы. Бо чым я жыў-бы тады?

У Дусi няма вiны перада мною. Яна не вiнаватая, што ўрадзiлася прынаднай. Адно толькi мне не па сабе - я ведаю хто падманiў Дусю. Гэты "хто" ўрываецца ў маю памяць, я чую ягоны голас: "Мая Дуся. Што й ты пасьвiш гусi з маёй Дусяй?" Лепш-бы Дуся не гаварыла мне пра яго.

ЧАСТКА ЧАЦЬВЕРТАЯ

Надыйшла восень i партызаны пакiнулi нашы лясы. Адыйшлi пад Унечу. Iм у нас няма чаго рабiць, апрача як здабываць сабе ежу. У нас няма немцаў i нiякiх важных аб'ектаў. Палiцэйскiя, бургамайстры, старасты, што былi тут на самым пачатку або паўцякалi, або былi зьнiшчаныя партызанамi. Немцы кантралююць толькi сумежныя з горадам вёскi, ды й то толькi ўдзень. Уначы ў iх гаспадараць партызаны. Нават i з лiку гэтых вёсак некаторыя былi спаленыя немцамi, як партызанскiя вёскi. Адыйшоўшы ад нас, партызаны абралi сабе аб'ектам чыгунку, на перагонах Клiмавiчы - Камунары - Бялынкавiчы - Унеча. Пачалi ўзрываць палатно. Пускаюць пад адкос цягнiкi, што вязуць бояпрыпасы на падмацаваньне нямецкага паўднёва-ўсходняга фронту. У нас засталiся толькi свае, мясцовыя партызаны, малалiкiя i неарганiзаваныя. Яны адарваныя ад асноўных партызанскiх злучэньняў i дзейнiчаюць на ўласную руку. Яны ў асноўным сьцерагуць прасёлачныя дарогi на Касьцюковiчы. Перахоплiваюць людзей, што йдуць туды. Падазроных страляюць, баючыся, што яны могуць iнфармаваць раён, непадазроных адпушчаюць або забiраюць з сабой. Незважаючы - мужчына гэта цi жанчына. Сярод гэтых мясцовых, дзiкiх партызанаў, актыўна заяўляюць пра сябе група Мiколы Бугрова i група Iльлi Мельнiкава. Iльля Мельнiкаў - гэта старэйшы брат Вусьцiна i Манькi, муж бляндынкi, што жыве цяпер у Мокрым. На рахунку гэтых групаў нямала забойстваў. У Мокрае Першае i Другое яны наведваюцца ня так ужо й часта. Добра паiнфармаваныя, што дзеецца ў нас. Да нас у хату нiхто з iх цяпер не заходзiць. I я ня ведаю, як гэта расцэньваць: плюнулi на мяне, цi плянуюць пусьцiць мяне ў расход. У кажным разе яны ведаюць, што ў хаце я не начую i ў клець ужо не хаджу.

Дуся сьпiць цяпер у хаце, у сваёй Сьвятлiцы. Заставацца ў яе нанач рызыкоўна. Прыходзiлi-ж па мяне ў клець, могуць прыйсьцi i ў Пiлiпаву хату. Калi было яшчэ лета, з надыходам начы мы бяз цяжкасьцяў знаходзiлi для сябе мейсца: у пунi, на рэчцы, на агародах, ля школы, ля ветрака, у сасоньнiку, на поплаве, нават на могiльнiку. Патрэба бачыцца штурхала нас на любую скрайнасьць, абы толькi сыйсьцiся разам. Мы звыклiся да таго, што не маглi пражыць i дня адзiн без аднога. Намi былi сходжаныя, вытаптаныя бадай усе нашыя ваколiцы. Наставаў вечар i мы йшлi, куды вяла нас наша хэньць. Мы жылi начой. Аддавалiся начы i сабе. Усё iншае было для нас пабочным i тое, што дзеелася дзесьцi па-за намi - страшнае i крывавае - толькi яшчэ больш кiдала нас у абдымкi, як у бяспамяцьства.

Цяпер-жа восень. Холадна. На поплаве шорхне пад нагамi ад марозу трава. Замёрзлi лужыны. Усё скошана. Зьвезена. Агалелi хмызьнякi i чэзнуць над рэчкай. Сялiбы i агароды апусьцелi. Сады панiклi ў сваёй акалеласьцi. Ля ветрака, на бую, сьвiшча вецер, што ня ўтрымаешся на нагах. Вечары даўгiя, i мы ня ведаем, як iх праводзiць. Сланяемся ўсюды. Найболей паўз рэчку. Тут нiжэй, зацiшней i нiкога ня стрэнеш. Па адзiн i другi бок рэчкi сям-там туляцца лазьнi, i калi нам захочацца, заходзiм у якую-небудзь з iх. Учора мы натрапiлi на пратопленую лазьню. У ёй нехта мыўся i яна яшчэ не пасьпела астыць. Зайшлi. Залезьлi на досыць высокi палок, дзе парацца. Побач палка, трохi нiжэй - каменная печка i ад яе яшчэ йдзе дух. Распасьцёрлi на палку пад бок мой армяк. Дусiным манталем накрылiся. Дуся чуе сваiмi пяткамi цяпло, што йдзе ад печкi. Вельмi чульлiвая, гаворыць, што ёй тут лепей, як дзе. У заходлiвасьцi гаворыць, што сёньня ёй ужо так ня пройдзе - зачнецца маленькi Юзiк.

Мае хатнiя звыклiся, што я валачуся. Нiчога не гавораць пра гэта. Палявыя работы скончылiся - валачыся! Але я ведаю, што мой спосаб жыцьця iм не падабаецца. Тое самае i ў Дусi. У яе ня пытаюцца, адкуль яна прыходзiць ведаюць. Бывае, што днём я заходжу да iх. Прыймаюць добра, можна сказаць, як зяця. Хiма частуе мяне i разам Дусю гусiнымi скваркамi. Дуся асаблiва любiць iх. Аблiзваецца: смачныя. Я доўга ў iх не затрымлiваюся. Зайду з Дусяй на часiнку ў ейную Сьвятлiцу. Калi мы там змаўкаем, Хiма, стоеная, прыслухоўваецца, але ў нас ужо няма сораму.

Ды выпаў першы сьнег. Лягла зiма i нашае з Дусяй жыцьцё ўскладнiлася. Дуся ўжо на другiм месяцы запладненьня. Просiць куды-небудзь з ёю перабрацца, знайсьцi нейкае больш спакойнае месца. Хоць-бы ў тыя-ж Касьцюковiчы. Ды й Дусiны бацькi хацелi-б каб мы пачалi жыць нармальна, не хаваючыся, як муж i жонка, цi што. А калi даведалiся, што Дуся i зацяжарыла, прапанавалi мне перабрацца да iх, вiдавочна мяркуючы, што я з якiхсьцi прычынаў не магу цi не хачу весьцi Дусю да сябе ў хату. Яны хiба не ўяўляюць, што нi ў iх, нi ў мяне "нармальна" жыць мы ня можам. Дуся гэта добра ведае. "Адведзiны" Бугрова прадаманстравалi гэта. I Дуся выпраўляе мяне ў Касьцюковiчы шукаць нейкай працы. Але што я магу там знайсьцi? Нiякай практычнай прафэсii ў мяне няма, галоўнае - няма знаёмых. Што я магу там рабiць? I ўсё-ткi я не магу не паслухаць Дусi: iду ў Касьцюковiчы. Можа сапраўды ўдасца перабрацца туды з Дусяй. А з Касьцюковiчаў можа куды i далей. Мо нават у Менск. Але дабрацца да Касьцюковiчаў ня так лёгка. Уцалiк зiмою ня пойдзеш - выб'ешся з сiлаў i ня дойдзеш. Пойдзеш бiтаю дарогай - можаш папасца партызанам. Зрэшты, прападзi яно пропадам -я ня так ужо й баюся тых партызанаў. Бяз рызыкi - што ты зробiш бяз рызыкi? Самае горшае - забяруць з сабою. Гэта - калi трапiш у рукi сапраўдным, палiтычным партызанам. А калi ў рукi дзiкiм, сваiм, мясцовым? Тады гэта будзе рэванш.

Прашу ў Пiлiпа каня-гарбунька. Дробненькi, але хуткi, бяглiвы канёк. Дасi лейцамi - рванецца, бяжыць, у струнку выцягваецца. Ён мяне й выратуе. Заклаў яму нанач аўсу i сена. Ледзь пачало брацца на дзень, пачаў зьбiрацца ў дарогу. Справiў вазок. Палажыў у яго сена. Паставiў у аглоблi Гарбунька. Усё гатова. Iду ў хату разьвiтвацца з Дусяй, а яна - i я паеду. Адгаварваю. Слухаць ня хоча. Бацькi моляць ня ехаць - не дапамагае. Яна на сваiм. Надзяе валенкi, шубу, абвязваецца цёплай хусткай. Садзiцца побач мяне ў вазок. I я бяруся за лейцы. Выяжджаем. Мокрае праехалi, калi яшчэ добра не разьвiднелася. Узьехалi на торную дарогу. Па дарозе пападаюцца паадзiнокiя падводы. Дзе магчыма, мiнаем iх. Гарбунёк выносiць нас усюды. Уехалi ў лес. Велiчны супакой. Паабапал гонкiя елкi пры кожным, ледзь улоўным павеве, атрахаюць з сваiх галiнак сыпкi сьнег. У Дусi iрдзяцца ад марозу шчокi. Кiдкi, агнiсты пагляд вачэй, заiндзявелыя лёканы. Сядзiць радасна-ўсьмешлiвая, слоў няма-харашуня.

Мы ўжо выяжджаем з лесу. Паказалiся абгарэлыя камяны, абпаленыя дрэвы, абвуглелыя слупы, разбураныя печы - гэта спаленыя Клеявiчы. Гэта партызанская вёска. Жудка.

Хутка Касьцюковiчы. Праз якiя паўгадзiны будзем там. Затрымаемся ў Дусiнай цёткi.

Я не пазнаю Касьцюковiчаў - iх прадзiмае вецер. Калючы, востры. Прадольнаю вулiцаю iмчацца, ня спыняючыся, ваенныя грузавiкi, часьцей - з салдатамi. Рэдка заўважыш прахожага. Уражаньне апусьцеласьцi i закiнутасьцi. Мястэчка стулiлася, замёрла ў чаканьнi нечага пагрозьлiвага. Ды калi спынiцца i ўгледзiцца, вычуваеш - iснуюць iншыя Касьцюковiчы, iхны нiжнi, падземны этаж, гатовы вось-вось выбухнуць.

Дуся засталася ў цёткi, а я iду ў "Отдел образования" пры гарадской управе шукаць сабе месца настаўнiка ў якой-небудзь тутэйшай, Касьцюковiцкай школе. Мяне прыймае сам загадчык адзьдзелу. Па гаворцы чую - свой чалавек. Мяккi, сымпатычны. Пытаецца, хто я, адкуль, якая ў мяне адукацыя, цi ведаю я нямецкую мову i г.д. Я расказваю, даверыўшыся, яму пра сябе ўсё. Не захаваў, што сядзеў, сказаў нават, што пiшу, спадзяючыся, што гэта ўсё можа дапамагчы мне. Узiраючыся ў мяне, загадчык слухае мяне ўважлiва, кiвае галавою ў знак згоды, што ён разумее мяне i спачувае мне.

- Але я нiчым не магу дапамагчы вам, - нарэшце, гаворыць ён. - Я сам сяджу тут нi пры чым. У мяне нiчога няма. Нiякiх школаў. У самiх Касьцюковiчах няма. Адкрылi былi дзьве пачатковых - развалiлiся. А ў вёсках? Вы-ж самi, гавораце, спрабавалi адкрыць школу ў сваёй вёсцы i што палучылася? Гэтак i ўсюды ў нас. Якiя вам тут цяпер школы? Не да школаў. Ня бачыце вы цi што?

Памаўчаўшы трохi, загаварыў зноў:

- Калi хочаце, я пазнаёмлю вас з нашым бургомiстрам. Чалавек ён свой. Можа ён вам чым дапаможа. Але яго цяпер няма. Будзе толькi на наступным тыднi... калi будзе. У групе бургамайстраў ён падарожнiчаў па Нямеччыне, быў прыняты высокiм нямецкiм начальствам. Хвалiцца гэтым. Шукае чалавека, якi-б яму апрацаваў для газэты тое, што ён напiсаў аб сваiм падарожжы. Пiсака з яго нiякi. Паколькi вы, кажаце, пiшаце, дык мо ён ўзяў-бы вас. А пасьля можа што i iншае. Але гэта я гавару вам так сабе. Бургомiстр той ужо не начуе ў сябе ў хаце - у палявой нямецкай камэндатуры хаваецца. Баiцца - выкрадуць. Дабiраюцца i сюды, у нашае тут логава. У вашым Мокрым, бачу, зацiшней, чымся ў нас тут. Вялiкае начальства пацiхеньку змываецца адсюль, а вы прыехалi сюды працы сабе шукаць. Не загневайцеся, як добраму чалавеку, раджу вам - павяртайце аглоблi. Будзьце трохi разумнейшымi.

Падкуплены дабрынёю загадчыка "Отделом образования", сяжду ў нерашучасьцi, ня ведаю, што сказаць яму, а ён:

- Так. Так, браток. Павяртайце аглоблi, гавару вам. Калi вас там, у вашым Мокрым камарыкi ня кусаюць. Кусаюць? Ну тады горай. Тады, як хочаце. Вам я нiчым не магу дапамагчы.

Даў мне на разьвiтаньне скрутак газэт. I я выйшаў з гарадской Управы, засмучаны i ўстрывожаны. Палiцэйскiя, якiя былi абшукалi мяне пры ўваходзе, сустрэлi мяне цяпер недаверлiвым паглядам, загадаўшы мне паказаць, што я выношу.

Пераходжу адну, другую вулiцу - усюды дарожныя знакi панямецку i парасейску. Нiякай Беларусi тут няма.

Дуся шкадавала, што не пайшла са мною разам - доўга чакала мяне, непакоiлася, што мяне, бяспашпартнага, яшчэ могуць затрымаць дзе.

Дусiна цётка згатавала для нас, дарагiх гасьцей, смачны абед. Пачаставала гарэлкай уласнага вырабу. У яе гэтае пiтво ня выводзiцца. Дусi яна прызналася, што да яе ўначы заходзяць. Частуюцца i бяруць з сабою пагрэцца ў лесе i што, калi-б мы захацелi застацца ў яе нанач, нiчога нам не пагражала-б. А палiцыi яна не баiцца. Яна ўмее ладзiць i з тымi, i з тымi.

Раскручваю скрутак газэт - нiводнай беларускай, толькi - "Новый путь". Чытаю загалоўкi: "Москва дрожит под градом бомб", "Нам нужен Сталiнград и мы возьмем его", "РОА в действии", "Самопомощь в Минске" i г.д. Гляджу - усё застарэлыя нумары. Сьвежай зводкi з фронту няма. Але з матэрыялаў, якiя праглядваю, здагадваюся, што немцам туга, яны вядуць напружаныя, цяжкiя для iх баi i наперад ня йдуць.

Я ў нейкай разгубленасьцi. Не разумею, адкуль яна, мной апаноўвае, трывожыць адчуваньне незваротнасьцi, няпэўнасьцi i страчанасьцi. Дусi гавару паедзем дамоў. Не хачу тут заставацца. I Дуся ўскаквае:

- Паедзем, Юзiк.

- Трымаць ня буду, - гаворыць цётка. Дае Дусi нейкiя падарункi. Просiць узяць i "хунцiк солi". Паўтарае ўжо сказанае: калi-б мы захацелi, яна нас звязала-б з... i мы маглi-б жыць спакойна. Благаслаўляе нас. На разьвiтаньне гаворыць:

- Беражэцеся.

Гарбунёк, застаяўшыся на марозе i пасiвеўшы, ахвотна нясе нас назад у Мокрае.

Я ўпяршыню застаюся начаваць у Пiлiпавай хаце. Хiма частуе нас настоеным на зёлках гарачым чаем. Сьцелiць нам пасьцель. Пiлiп моўчкi лезе спаць на печ. Хiма прыладзiлася на прыпеку, недалёка ад нас - мы маглi-б даставаць яе нагамi. Наша паездка ў Касьцюковiчы не засталася таямнiцай для сяльчанаў. Бляндынка пусьцiла па вёсцы чутку, што я езьдзiў да немцаў наймацца. Зьбiраюся пераяжджаць у раён i забiраю з сабою Дусю. Але няхай ня думае, што выедзе адсюль чыстым.

Памёр мой дзядзька. Ён доўга хварэў, пакутваў i хацеў хутчэй памерцi. Гэта быў ужо не чалавек, а цень ад яго. Схуднеў. Аслаб. Ня мог хадзiць. Яго ўжо як ня было. Ён адыходзiў, i ў хаце чакалi толькi, калi ён адыйдзе. Ягонае месца гаспадара даўно ўжо заступiла цётка. Ува мне дзядзька знайшоў уважлiвага слухача i любiў гутарыць са мною. Падчас гутаркi ён часта правальваўся ў сон цi забыцьцё, i мая гутарка з iм перарывалася. Адплюшчыўшы вочы, глядзеў, цi я яшчэ з iм. У часе асаблiвай зьнямогi прасiў мяне пахаваць яго, уласнаручна выкапаць для яго магiлку, дагледзець яго.

I вось я дзяўбу на нашым могiльнiку магiлку для дзядзькi. Апрача рыдлёўкi, нiякага iншага струманту ў мяне няма, i пакуль я зьняў верхнi мёрзлы пласт, нямала намучыўся. Далей пайшло ўжо лягчэй. Я ўжо па пояс у зямлi. Накiдаў наверх паабапал сябе жаўцяку столькi, што ўжо ня вiдаць мяне. Але трэба яшчэ капаць, дзядзька прасiў выкапаць магiлку глыбокую, каб яму цёпла было, каб узiмку мярзлота не даставала яго i каб ён у магiльнай цiшынi ня чуў людзкой скаргi. Я ўжо ўвесь схаваўся ў магiлцы. Нада мной уверсе жаўцее цэлая гара пяску, гатовая, здаецца, абсунуцца i засыпаць тут мяне самога. Зьверху цярусяцца спакойныя сьняжынкi, кладуцца мне на шапку, плечы, рукавы. Я, услухоўваючыся ў iхны нейкi шапатлiвы дотык, мiжволi спыняю працу, аддаюся нейкай бяздумнасьцi. Мне ўтульна ў гэтай дзядзькавай магiлцы, быццам я ў самай цёплай i зацiшнай хаце. Нiчога ня чую, апрача шапатлiвага руху сьняжынак, нiчога ня бачу, апрача неба i гонкай нада мною сасны, што, як i я, узiраецца ў неба. Стаю з рыдлёўкай у руках i адчуваньне такое, быццам я атрос з сябе ўвесь цяжар сьвету i, вызвалены, стаю заспакоены, з палёгкай на душы. Стаю, быццам сузiраю нешта, а што - добра не ўцямлю, тое "нешта" бясконца снуецца ў мяне ў душы, праходзiць праз мяне ўсяго, тчэцца нейкай сьветлай уявай, не перарываецца. Я ня чую сябе, што я ёсьць. Усё йдзець без мяне i я ў тым, што йдзець, плыву разам з iм i няма той плынi канца. Мяне няма i нiкога няма. Ёсьць толькi бясконцая плынь, iснаваньне плынi, а не маё iснаваньне. I толькi, калi я адчуў у руках рыдлёўку, я ўявiў, што я - гэта на самай справе я, а нiхто iншы i што мне трэба канчаць дзядзькiну магiлку i вылазiць з яе. Я-ж яе капаю не для сябе, а для дзядзькi.

Прывезьлi дзядзьку ў труне на санёх. Труну зьнялi з саняў i ўзялi сабе на плечы два досыць моцныя мужчыны, дзядзькiны нейкiя далёкiя родзiчы, якiх я нiколi ня бачыў. Цётка запрасiла iх дапамагчы ў пахаваньнi. Яны апусьцiлi на вяроўках дзядзькiну труну ў магiлку. Усе, што прыйшлi хаваць, сыпнулi па жменi жвiру на труну i рыдлёўкi пачалi пасьпешна засыпаць дзядьзку зямлёй, што я накапаў.

Прайшло сорак цi колькi дзён ад часу пахаваньня, i цётка зладзiла памiнкi па дзядзьку. Нагнала гарэлкi. Нарабiла каўбас. Запрасiла гасьцей, у тым лiку, канешне, i мяне. На памiнкi прыехалi i тыя два родзiчы, што бралi ўдзел у пахаваньнi. Цётка запрасiла на памiнкi i жанчын, што плакалi, калi дзядзька ляжаў на покуце прад абразамi i калi яго апушчалi ў магiлку. Сядзiмо такiм парадкам за сталом. П'ём. Закусваем. Успамiнаем нябожчыка. Цётка паставiла на часах сваю старэйшую дачку, маю пасёстру, каб яна наглядала за вулiцай i калi, крый Божа, нарвуцца партызаны, мiгам папярэдзiць нас. Седзячы за сталом, я даведаўся, што дзядзькiны родзiчы, тыя двое, што апушчалi дзядзьку ў магiлку палiцэйскiя. Яны былi толькi запiсаўшыся ў палiцэйскiя, але службы не нясьлi воласьць, пры якой яны мусiлi служыць, лiквiдавалi партызаны ў першым-жа тыднi яе iснаваньня, але за iмi ўсё роўна замацавалася званьне палiцэйскiх. На самым пачатку вайны яны папалi ў палон, але ўцяклi з палону, у партызаны не пайшлi палезьлi ў палiцыю.

Пасылаючы дачку на вулiцу сьцерагчы нас, я думаў, што цётка выставiла варту дзеля мяне i быў надта праняты ейнай услужлiвасьцяй.

Добра захмялеўшы, загаманiлi на ўсю хату. Пра дзядзьку ўжо й ня згадваем, гаворым хто пра што i ўсё болей уцягваемся ў гарэлку. Закусваем смажанiнай i кiслай капустай з агуркамi. Жанчыны зацягнулi ўжо й песьню, аж тут апромецьцю бяжыць у хату наша стража з страшным: "Партызаны!" Мае палiцэйскiя выскачылi на панадворак, а я чамусьцi - на вулiцу. Зiрнуў направа - даўгая прамая вулiца хiснулася сваiм канцом у маiм п'яным мозгу. Зiрнуў налева - на мяне бяжыць з аўтаматам партызан. Я назад на двор. З двара - у поле, у белае чыстае поле. Партызан - за мною. Крычыць "Стой!" Я бягу. Колькi моцы стае - бягу. Уцякаю. Ён - страляць. А я ўсё - бегчы. Спатыкнуся - ён перастае. Узьнiмуся - страляе. Ды я бягу. А ён палiць па мне. Я чую, як паўзбоч мяне цiўкаюць кулi i, падаючы ў сьнег, шыпяць. Прабiлi расхлiстаную палу ў маiм палушубку, бясьсiльна ўдарыла адна ў гумовы запятак калошы на маiм валенку. Ды я бягу. Уцякаю ад сьмерцi. Упаду. Зiрну на яго - ён перастае. Думае - ня ўстану. А ўстану - ён iзноў. Калi бягу, баюся - патрапiць у сьпiну. Падаю. Бягу. А ён усё гонiцца за мной i страляе. На чыстым, засьнежаным полi толькi я i ён.

А на высокiм узгорку над рэчкай ля мосту стаiць мая мацi з сястрой i ўсё гэта бачыць. Глядзiць i памiрае раней, чымся я.

Ён гонiцца ўсё за мною i мне ўсё роўна - няхай б'ець у сьпiну. Толькi хутчэй.

Перад вачыма вынырнула вёска Вiроўка, i мне як-бы адлягло. Я азiрнуўся ён адстаў. Стаiць i не страляе. У яго няма болей патронаў.

Уваходжу ў Вiроўку. Зьвечарэла. У першай-жа з краю хаце пачуў - граюць. Я ў хату. Як-бы нiчога са мною й ня было. Тут мяне пазнаюць - уцяклi з палону хлопцы, з якiмi я вучыўся ў сямiгодцы. Яны даюць мне гарэлкi. Я адным дыхам асушыў шклянку. Грае музыка. Танцуюць. Як нi ў чым нi бывала, пайшоў i я. Яшчэ ня скончыў - на парозе сястра i Дуся. Яны йшлi маiм сьледам i знайшлi мяне тут. Я апамятаваўся. Сыпнулi сьлёзы. Мы пакiнулi хату. Сястра i Дуся ўзялi мяне пад рукi. Iдзём назад тым сьледам, якiм яны iшлi. Маiм сьледам. Паказваюць мне - i я бачу сам - гэты мой сьлед, усе ўмятыя мясьцiны ў сьнезе, дзе я падаў. Як iшлi яны сюды, яны з боязяй сустракалi кожную з гэтых мясьцiн - можа я ляжу - i радвалiся, калi ў iх мяне ня было: значыцца, пайшоў, значыцца, жывы, не забiты, не паранены. I гэтак да самай Вiроўкi. Сястра i Дуся вялi мяне i плакалi - ад болю, ад гора, ад радасьцi.

Расцалаваўшы сястру, прашу яе супакоiць мацi, а сам iду з Дусяй да яе. Застаюся нанач у яе. Толькi яна можа суцешыць мяне.

Вяскоўцы мне гавораць, што мая сьмерць расстраляная i мне ўжо няма чаго баяцца. Ды я i не баюся. Партызаны ўцiхлi. Iх ня чуваць. У Мокрым яны ўжо даўно не паказвалiся - зьехалi, i я начую ў Дусi, мала асьцерагаючыся. Але яна ўсё-ткi непакоiцца. Болей, як я. Баiцца, што ад яе могуць забраць мяне людзi з лесу. Калi лажымся, Дуся пытаецца, а што як прыйдуць? Ды лёгшы пад коўдру, мы ўжо ня думаем пра небясьпеку: жарсьць, што ахоплiвае нас, выключае ўсякае меркаваньне перасьцярогi. Я знарок гавару Дусi: "Ну, дык я й пайду, калi ты баiшся". "Не, не, цяпер ужо ня пушчу". Абнiмае: "Прастудзiшся". А то просiць мяне прыкласьцi да ейнага жывата вуха. Паслухаць, цi там што чуваць.

На печы варочаецца Пiлiп. I мы ня ўпэўненыя, што ён ня чуе нас. У прыпеку крэхча Хiма. Яна ляжыць ад нас зусiм блiзка i пэўна чуе, як мы шоргаемся. Яна ўстае рана. Пачынае прасьцi, i мы чуем у сьне ейную самапрадку, але ўставаць ня хочам. Сьпiм пакуль не разьвiднеецца. Дуся хоча ўжо падняцца, дапамагчы мацi, мне-ж ня хочацца яе адпушчаць - такая яна ранiцой нейкая асаблiвая i пажаданая. Гляджу на яе, як яна, падняўшыся, адзяецца, ськiдаючы з сябе начное. Просiць мяне не глядзець - саромiцца. Мы сьнедаем i я хацеў-бы ўжо пайсьцi дахаты, але Дуся ўгаворвае мяне заставацца, каб ейныя бацькi не падумалi, што я прыходжу да яе толькi нанач. I я застаюся. Дапамагаю Пiлiпу рэзаць дровы, калоць, складваць iх у ськiрту. Трэба-ж, каб у хаце было цёпла. Дуся памагае мацi. I калi мы, пасьля працы, садзiмося за стол вячэраць, мне прыемна, што й я нечым прыслужыўся ў гэтай хаце. У покуце сядзiць Пiлiп, побач я з Дусяй. Хiма на другiм баку стала. Мы сядзiмо пад абразамi. Над намi сьвецiцца лямпадка i ад ейнага сьвятла сыходзiць нейкая асаблiвая лагода, мiр, суцяшэньне i сьветлая радасьць. I тое, што вобак мяне Дуся i што з лямпадкi сыходзiць сьвятло нейкай таямнiчасьцi i што Пiлiп з Хiмай у сваёй маўклiвай згодзе благаславiлi нас выклiкае ў мяне зварушлiвы сьвет нязнанай яшчэ радасьцi i яснабачаньня.

Зьбiраючы з стала посуд, Дуся ўранiла палiваны гаршчочак прыгожай формы, але ён не разьбiўся, а толькi трэснуў. Дуся падняла яго i спалохана глядзiць на мяне, убачыўшы ў гэтым нейкi нядобры знак. Ледзь ня плача. Перадае гаршчочак у мае рукi i просiць як-небудзь наладзiць. Прынамсi так, каб ня было вiдаць трэшчыны. Мушу ганчаром пабыць, гаворыць яна мне, i праз сьлёзы ўсьмiхаецца. Мушу сказаць, што гаршчочка я гэтак i не наладзiў, адрабiўся вершам на гэтую тэму.

Пабудзь ганчаром на хвiлiну

ня вельмi вялiкi тут дар.

Паслухай мяне ты, дзяўчыну,

нядрэннае слова: ганчар.

Наладзь мне гаршчочак во гэты

(яна яго круцiць ў руках).

Усё ўмець павiнны паэты

i ўсьмешка мiльгнула ў губах.

Ня ўмееш? Ну, значыцца, смачнай

ня будзеш i кашы ты есьць.

I мець к табе будзе няўдзячнасць

мой бацька - твой будучы цесьць.

Ён скажа: пяро - гэта мала,

трымай лепш тапор ты, як сьлед.

А слава была i прапала,

гультай ты, пястун, дармаед.

Пабудзь ганчаром на хвiлiну

ня вельмi вялiкi тут дар.

Паслухай мяне ты, дзяўчыну

нядрэннае слова: ганчар.

Зiмовы вечар даўгi, i не сядзець-жа нам у хаце. А куды пайсьцi? Няма куды. I Дуся прапануе пайсьцi на вячоркi, у хату аднэй удавы, у якой па суботах зьбiраюцца дзяўчаты "паскалiць зубы". Сядзяць сабе на лаўках паўз сьценаў, зьвесiўшы ногi, лузгаюць каноплi цi семкi i з губы, як набярэцца на ёй досыць шулпаек, выплёваюць iх на падлогу. Потым падмятаюць яе.

Мы падыйшлi да ўдовiнай хаты. Граюць. Уваходзiм. Спраўляюць прыход хлопцаў з палону. Iх пяцёра: трое з Мокрага i два з Краснага Вугла. Яны гэтымi днямi зьявiлiся. Кажуць, што ўцяклi з палону. А некаторыя языкi плешчуць, што яны нiдзе ня былi - нi ў армii, нi ў палоне. Хавалiся ў лесе i ўсё. Дызэртыры. Вось i прыйшлi. З палону так лёгка драла не дасi. Сюды на вячоркi яны прыйшлi з гармонiкам i гарэлкай. Дзяўчаты прыдбалi нейкую закусь. П'юць. Гуляюць. Танцуюць. Лямпа гонiць копаць. У хаце паўзмрок. Нас ня шмат хто й заўважыў. Дуся ўцiснулася мiж дзяўчатаў на лаўцы. Трымае мяне каля сябе за руку. А недалёка ад нас - можа якой трэцяй цi чацьвёртай - Манька. Дуся, садзячыся, ня прыкмецiла яе. Я апешыў - гэта для мяне зашмат. Але Дуся сядзiць. Заўважыўшы маю разгубленасьць, распасьцiрае полы свае шубы, i, ашчаперыўшы, захiнае мяне. Манька, угледзеўшы нас, скокнула з лаўкi i - да парогу. Зьнiкла. Дуся мяне тулiць, шэпча на вуха, каб я надта не хваляваўся. I я, сапраўды, супакоiўся ў ейных абдымках. А вячоркi йдуць сваiм ходам. Ды хлопцаў няма ўжо ў танцах. Як i я, яны прылiплi да дзяўчатаў на лаўцы, схавалiся ў распасьцёртых полах дзявоцкiх манталяў. Гэткiм спосабам дзяўчаты засланяюцца ад сваiх суседак побач i хлопцы, надта не саромячыся, пасьпяхова карыстаюцца такой утульнасьцяй.

Незанятыя дзяўчаты, пабраўшыся з сабой, заўзята, як-бы на зло хлопцам, вiхураць, круцяцца ў танцы. Хлопцаў не хапае, што ты сабе не рабi.

У хату найшло столькi, што не прайсьцi. Цьямна. Змрочна. Душна, як у лазьнi. Манькi ня вiдаць. Пайшла дахаты? Магчыма.

Абняўшы Дусю за талiю пад шубай, я стаю сьпiною на хату. Схiляюся ёй на грудзi, i яна гладзiць мяне па затылку, знывае ад пяшчоты, гледзячы на дзявочы карагод бяздумнымi, затуманенымi вачыма.

Ня вiдно было адкуль нахапiлася Манька i з нейкай бутэлькi плёснула газай у Дусiны вочы. I ўцякла. Добрая доля газы трапiла мне на сьпiну, што й выратавала Дусю. Калi мы прыйшлi дахаты, Пiлiп i Хiма ўжо спалi. Дуся нагрэла вады, нешта ўсыпала ў яе, прамыла вочы.

У пасьцелi, тулячыся, Дуся ў сьлязах пачала наракаць:

- Гэта ты, Юзiк, вiнаваты. Гэта твая вiна, Юзiк. Нашто ты чапаў яе, Юзiк?

Я, можна сказаць, цалкам занядбаў сваю хату - амаль ня жыву ў ёй. Часам па тры днi ўзапар ня бываю. А калi й бываю, дык толькi ўдзень, калi бацьку трэба дапамагчы. А так - жыву ў Пiлiпа. Нiдзе ня чуваць, каб у нашых ваколiцах заяўлялi пра сябе партызаны, i я карыстаюся гэтым зацiшшам - начую й днюю ў Дусi. I самыя нашыя вёскi, засыпаныя сьнегам, дрэмяць у сваiм зiмовым сьне. Адрэзаным ад сьвету, iм усё роўна, што дзеецца ў тым сьвеце. Яны жывуць сваiм, замкнутым у сабе, жыцьцём i ствараецца ўражаньне поўнага мiру. Я й карыстаю з гэтага мiру, а мiр для мяне - гэта Дуся. Пры ёй я ня думаю. Пры ёй у мяне няма нi мiнулага, нi будучынi, толькi тое, што цяпер, у дадзены момант, i гэта робiць мяне ўпяршыню чалавекам, свабодным ад цяжару думаць. У мяне няма iншага жаданьня, як толькi быць у Дусi. Я не магу перабыць без яе нават аднэй начы. Што-б нi рабiў я ўдзень, дзе-б я нi быў, ноч вядзе мяне да яе, як у цiхую, мiрную прыстань, дзе - я ведаю - знайду сабе заспакаеньне, дзе я праяўлюся чалавекам, адкiнуўшы ад сябе непатрэбны цяжар роздуму.

Пасьля начы мы ўдзень нi за вошта не бярэмся. Адольвае лянота i дрэмнасьць. Хiма ня змушае Дусю рабiць што-небудзь. Песьцiць яе, ашчаджае ейную далiкатную натуру. Часам, сьмяючыся, гаворыць: "Спрацаваную, Масеевiч ня будзе цябе любiць". Гэтак мы й не заўважаем у бязьдзельлi, як праходзiць кароткi зiмовы дзень i наступае вечар. А наступае вечар, мы ажываем, нам хочацца куды-небудзь з хаты. Хоць-бы i на тыя вячоркi. А то - для перамены iдзем да каго-небудзь з ейнай раднi, досыць шматлiкай у Мокрым. Цяпер мясаед, i нас ахвотна прыймаюць, частуюць, пытаюцца, калi-ж мы запросiм на наша вясельле. Заседзеўшыся, мы часам i начуем у Дусiнай раднi. Нас не адпушчаюць: позна ўжо i можна напароцца на бяду. Сьцеляць нам пасьцель, i мы радуемся такому душэўнаму прыйму. Сьпiмо. Яшчэ неяк i лепей у iншай хаце. Мы неразлучныя, нам здаецца, што ўжо ў нас няма iншага прызначэньня, як толькi быць разам. З нас дзiвяцца, што мы - як спараныя цi ачмурэлыя. Лiжамся, як кот з кошкай. Цi не на бяду якую, гавораць. Ужо ў абодвых Мокрых ведаюць, што Дуся зацяжарыла - жанчыны дазналiся па Дусiным аблiччы, гавораць - наелася ўжо.

У Дусi я заўважаю перамену: яна больш вяжыцца да мяне, утуляецца ў мяне, як-бы баiцца ўпусьцiць мяне. Гаворыць: "Хутка я ня дам табе i што ты тады будзеш рабiць? Пойдзеш да другой?" Сьмяючыся, дадае: "Калi ўжо табе так заманецца, я адпушчу цябе да якой-небудзь. Толькi не да Манькi. Але да каго-б ты не пайшоў, ты ўсё роўна прыйдзеш да мяне. Я цябе прываражыла. Прываражыла, Юзiк? Ты, ведаю, прыбяжыш да мяне, як цюцька. Як Юзiк. Ну, пагладзь у мяне жывот. Я ета люблю. Паглядзi, я ўжо цябе не саромлюся. Праўда, прыгожы ў мяне жывот? Яшчэ й невялiкi. Нiчога й ня вiдаць".

Горнецца да мяне, сваёй шчакой трэцца аб маю. А то навалiцца на маю грудзiну - слухае маё сэрца. Усё гэта ня можа не падабацца мне, i пад ейным узьдзеяньнем я станаўлюся непадобным да сябе чалавекам - куды лепшым, чымся я ёсьць на самай справе.

Але я пачаў усё болей i болей задумвацца, чым гэта ўсё скончыцца? Надыйдзе-ж час, калi я буду расплачвацца за ўсё гэта. I той час, вiдаць, не за гарамi. Я прадчуваю наблiжэньне яго. I тым ня менш, нiчога не раблю, нiчога ня думаю, нiчога не пляную. Зрэшты, а калi я што плянаваў. Я нiколi не плянаваў свайго жыцьця. Яно, маё жыцьцё, плянавалася, вызначалася ня мною, а нейкай iншай сiлай, я ўсё думаю - вышэйшай. У маiм жыцьцi, як я цяпер бачу, было заплянавана два вырашальных павароты. Адзiн з iх ужо адбыўся. Гэта - арышт. Гэта той паварот, што мусiў адбыцца. Ён быў прадвызначаны, быў нават неабходным. Ня было-б яго, ня было-б мяне. Арышт, турма, Калыма былi для мяне выратавальным паваротам. Я выдаў сябе шмат на iх, але яны збудавалi мяне, выратавалi мяне. Лёс паклапацiўся захаваць мяне. Ён ня кiнуў ў разьюшанае, ненасытнае жэрла вайны. Утрымаў мяне вонках яе, бярог. Было Кiмсьцi разьлiчана, што з вайны я ня выйшаў-бы. I мне было наканована турма, пакуты, праз якiя я й выратаваўся. I цяпер, выратаваны, я стаю перад новай пагрозай. Я стаю мiж кавадлам i молатам. Я зацёрты двумя сiламi i ў мяне засталося мала прастору для манэўраваньня памiж iмi. Гэтая прастора няспынна звужаецца i звужаецца. Я буду раздаўлены, калi ня выйду з гэтага прамежку. Я стаю ўласна перад другiм, фiнальным паваротам у маiм жыцьцi. Трэйцяга ўжо ня будзе. Той трэйцi - гэта ўжо не паварот, а зварот да пачатку.

Дуся не разумее гэтай наканаванасьцi, яна занадта шчасьлiвая для гэтага. Яна чакае часу, калi я ўвяду яе ў сваю хату. Яна просiць мяне справiць вясельле. Гэтага хочаць ейныя бацькi. Для яе самой яно няважнае. Ёй усё роўна дзе жыць, абы са мною. Яна нават саромiцца вясельля, як нейкага афiцыйнага акту. Яна кажа, што пасьля вясельля яна будзе ўжо сапраўды маёй жонкаю i гэта будзе няцiкава. Ёй падабаецца нашае незаконнае жыцьцё. Але яна хоча задаволiць просьбу бацькоў, якiя ёй усё дазвалялi, нiколi ня жуцiлi за сужыцьцё са мною. Яна ня можа не паслухацца iх. I мы паехалi з ейным бацькам на Гарбуньку ў Клiнцы прыдбаць для Дусi нешта з адзеньня, патрэбнага ёй на вясельле. У Клiнцах, прамысловым горадзе, ёсьць тавары, хоць iх можна дастаць толькi за натуру - сала, мяса, хлеб. Падарожжа ў Клiнцы было пасьпяховым. Туды i назад ехалi з начлегам у дарозе. Спалi з Дусяй на падлозе ў хатах, дзе нас пушчалi на ноч. Пiлiпу, старэйшаму чалавеку, слалi на лаўцы. Для Дусi мы знайшлi ў Клiнцах амаль усё патрэбнае ёй. Для мяне мы набылi касьцюм. Пiлiп нiчога для сябе не захацеў - зрэшты, ня было ўжо за што купляць. Да вясельля было ўжо ўсё гатова, але вясельля ўсё ня было. З розных прычынаў: неадпаведны час (я не змагу ўжо, прывёўшы Дусю ў хату, туляцца, як дасюль, мушу быць у хаце), а галоўнае ўсё-ж - мае бацькi ня хочаць Дусi. Наўзьверх усяго - мо давядзецца выбiрацца куды, дык навошта тады важджацца, тлумачыць мне бацька. "Пачакай трохi", - радзiць ён мне.

Дуся не магла ня ведаць пра ўсе гэтыя абставiны i просiць мяне перабрацца да яе канчальна. "Будзеш у мяне жыць прымаком, - жартуе. - Прыму цябе".

I я жыву ў яе на палажэньнi прымака. Ня зусiм, канешне, так. Я бываю i ў сваёй хаце, i нават болей, як дасюль, лагоджу бацькоў, не хачу крыўдзiць iх, мне адданых i дзеля мяне гатовых пайсьцi на ўсё.

Бацька перастаў займацца сваiм рамяством - стругаць клёпкi на вёдры, на бочкi, на шайкi, ня шукае ў лесе клёну цi бярозы на палазы для саняў, ня точыць верацёнаў. Усiм гэтым ён займаўся кожную зiму, майстраваў, вазiў свой выраб на кiрмаш, прадаваў, каб зарабiць, дадаць нешта да таго, што прыдбаў ўлетку, каб стаць, як ён казаў, на ногi. Цяпер ён усё гэта занядбаў. Ягоны вярстак, вынесены з хаты ў канцы мiнулай зiмы, застаецца ляжаць пад павецяй. У хаце нi стружак, нi клёпак, нi палазоў, нi капылоў, нi абручоў, нi абрэзкаў. Бацька закiнуў усё гэта. Ляжыць на печы. Плюе, лежачы, у столь над сабою. Нават пра скацiну ня рупiцца. Мацi найбольш ходаецца. Па дровы ў лес нi разу за зiму мы з iм ня зьездзiлi. Палiм печ тымi, што назапасiлi восеняй. Ужо неяк пад канец зiмы надумаўся схадзiць у поле, паглядзець нашыя азiмыя - цi не адмерзла дзе што. Вяртаючыся, прыносiць знойдзены iм у полi вялiзны цюк, бацька здагадаўся - ськiнуты з самалёта. На нашым полi ня раз ськiдвалi лiстоўкi i нямецкiя i савецкiя самалёты - кожны свае. Развязваем цюк, а ў iм вялiкага памеру лiстоўкi на нямецкай мове. Iлюстраваныя: вiдны згарэлыя танкi, самалёты, бранявiкi, гарматы, iншая зброя i даўжэзныя калоны салдатаў пад канвоем. Я хачу зразумець, што пiшацца ў лiстоўках i не магу - зашмат незразумелых для мяне словаў i граматычных канструкцый, а слоўнiка ў мяне няма. Але чытаю i чытаю, па некалькi разоў адно i тое-ж - хачу дапяць. Разважаю: чаму для нас лiстоўкi панямецку? У нас-жа немцаў няма. Тады для каго гэтыя лiстоўкi? Ськiдалi лiстоўкi i савецкiя i нямецкiя самалёты, але толькi парасейску. Яны былi прызначаныя для нас. А гэтыя? Хто iх ськiнуў i для каго? Немцы для немцаў? Але-ж у нас няма немцаў. Доўга я прыкiдваў i так i гэтак i ўсё роўна ў мяне, недагадлiвага, нiчога ня выходзiла. Гледзячы на здымкi i рашчытваючы тэкст, я ня мог уцямiць, хто пераможца i хто пераможаны. Больш таго, на пачатку я нават ня ведаў, дзе гэта ўсё адбылося, аж пакуль, пры далейшым азнаямленьнi, не дазнаўся, што гэта-ж Сталiнград i што гэта савецкiя лiстоўкi, прызначаныя для нямецкiх салдатаў, што яшчэ ня склалi свае зброi, як тыя, пад Сталiнградам, якiх цяпер вядуць вось у палон i ззаду якiх курыць на полi бою разгромленая нямецкая машынэрыя. У лiстоўцы пададзеныя лiчбы: трыста тысячаў узята ў палон, гэтулькi i гэтулькi забiта, паранена, гэтулькi i гэтулькi зьнiшчана танкаў, бранявiкоў, гарматаў i г.д. i г.д. Карцiна жудасная, якой нельга ўзяць пад сумлеў. Я, нарэшце, зразумеў, што гэта перамога нашай армii, што немцы пацярпелi катастрофу, што iм нiколi болей не ачухацца. Я расказаў пра ўсё гэта бацьку. Бацька сам пачаў разглядаць лiстоўку - здымкi на ёй i, скончыўшы, сказаў, як падагульнiў:

- Значыць, немец ня ўдзержыцца. Патураць назад.

"Патураць назад" бацька вымавiў гэтак, быццам гэта тычыцца i нас, быццам i нашая доля залежыць ад таго, што сталася пад Сталiнградам.

Бацька спадзяваўся, што гэтая вайна зьмяце шолудзь - людзей, што стаяць над табой, пiхаюць цябе, варочаюць табой, як быдлам якiм, а ты i слова iм не скажы.

У бацькi ўськiпела душа яшчэ i за мяне - ён ня мог дараваць гэтай шолудзi, што яна засадзiла мяне, зьбiла мяне з дарогi, калi я ўзьбiраўся на яе i калi ён ужо радваўся маiм узыходжаньнем. Ён думаў, што шолудзi прыйшоў канец, а тут, глядзi, яна бярэ верх, зноў усьсядзецца на цябе.

"Я ня прыняў адразу яе, гэтую шолудзь, адкiнуў яе, паказаў, што пагарджаю ёю, не захаваў свае радасьцi, што яе пагналi адсюль. Я ўжо ня мог цярпець яе. Ня мог цярпець яе пад маiм вакном, калi яна загадвала мне, куды я мушу пайсьцi i што я мушу рабiць. Калгас, створаны гэтай шолудзьдзю, я гатоў быў сам, сваiмi рукамi пабiць на палоскi i раздаць яго людзям. Прыйшоў час i разьбiў яго на палоскi ты, мой сын. Над маёй нiвай ужо ўзыходзiла сонца, шолудзь была схавалася, а цяпер, глядзi, яна зноў узьнiмае галаву. Я не хачу бачыць яе, гэтую шолудзь. Я лепш сыйду, пакiну свае вуглы, пайду ў сьвет, але ня стану зноў пад каманду гэтай шолудзi.

Сын, мы адпакутвалi за цябе. Шолудзь насьмяялася над намi. Шолудзь радвалася нашаму няшчасьцю.

Сын, адбалела наша душа па табе. Мы сьвету Божага ня бачылi ад сьлёз па табе. Мы сьнiлi цябе. Ня было часiны, каб мы ня думалi пра цябе. Мы пакутвалi тваiмi пакутамi.

Сын, узрадвалася сэрца наша, як прыйшоў ты. Засьвяцiла сонца ў наша вакно, як пабачылi мы цябе, спасёнага.

Сын, шолудзь страляла па табе. Мацi твая - нi жывая i нi мёртвая канчалася, гледзячы, як б'юць па табе.

Сын, мы сваё аджылi тут. У душы сваёй я ўжо разьвiтаўся тут з усiм. Разьвiтвайся й ты. Не марудзь. Усё чыста падказвае мне - мы мусiм выйсьцi адсюль. Сны мае зьвяшчаюць нам берагчыся. Iдуць, кiмсьцi пасланыя, грознай навалаю, ноч-у-ноч усё тыя-ж сны. Не даюць маёй душы супакоiцца. Паслухай толькi...

Быццам усе нашыя палоскi, што былi заараныя пад калгас, выступiлi наўзьверх з-пад ворыва i я, усьцешаны такому цуду, бачу iх такiмi саменькiмi, як яны былi i пры нас. З радасьцi той крычу вам: "Глядзеце, нашыя палоскi вярнулiся да нас i просяць нас засеяць iх". I вы пабеглi - i ты, i мацi, i Дарка - глядзець тыя палоскi. А на iх ужо ўвомiрг, на нашых вачох, ураджай закрасаваў: там - жыта, там - пшанiца, а там - ячмень, а там - грэчка, авёс, бульба i самая найпрыгажэйшая палоска iльну - цьвiце ўсiма колерамi. Мацi радуецца - натчэ палатна, абшые нас усiх. Глядзiць - вачэй ня зводзiць. Аж бачым: адкульсьцi, адтуль, дзе змыкаецца неба з зямлёю, выплываюць да нас хвалi нейкага шырокага сiняга мора. Коцяцца i коцяцца. Усё блiжэй i блiжэй. Займаюць, затапляюць прастору. Шумяць. Iх вал нарастае, узвышаецца. Мы ў страху глядзiм, як гэты магутны вадзяны вал мне, вальцуе нашыя палоскi, паглынаючы ўсё, што на iх i пагрозьлiва ўжо падступаецца да нас, гатовы ўцягнуць, усмактаць нас. Мы ў страху адступаць, а вал - наступаць. Дагнаў нас да самага нашага агароду i - стаў. Зьменшыўся. Упаў. Вада пацягнула яго назад i ён, шыпучы, дробненькiмi хвалямi пакацiўся ад нас. I гэтак вада пайшла, але не прайшоў страх. Вада - гэта бяда. З агароду iдзём у сваю хату. Падыйшлi да ганку. Я хачу ўзяцца за клямку, каб адчынiць дзьверы, а дзьверы самi адчыняюцца i на парозе, у праёме дзьвярэй, бачым - стаiць белы, як лунь, з лагоднай усьмешкай, старэнькi нi то чалавек, нi то вобраз чалавека i ласкава гаворыць: "Не, дзецi мае, не заходзьце. Iдзеце ў свой пуць. Не марудзьце. На вас ганеньне". Сказаў i яго ня стала. Ня стала i нашай хаты, як-бы яе i ня было зусiм. I мы пачалi выбiрацца. Карова пачула, што мы выбiраемся зарыкала. Мы ўзялi яе на повад. Дробны скот пакiнулi. Мацi ўзвалiла на сябе трубкi палатна i мы ўжо ў дарозе. Куды йдзём, ня ведаем. Нiбы ў Касьцюковiчы. Iдзём i йдзём. Вядзем на повадзе карову. I гэта ўвесь наш набытак. На дарозе нiкагусенькi. Толькi мы. Хоць дзень i сонечны, але як-бы зьлёгку займглёны i нам здаецца, што мы глядзiм на сьвет праз сьветла-жоўтыя акуляры. Ужо мусiлi-б быць i Касьцюковiчы, а iх няма. Раптам пялёнку нам зьняло з вачэй i перад намi - лес, але якi: з роўна зрэзаным, як пад шнур, верхам. Быццам нехта заклаў электрычную пiлу i адным цягам адцяў, збрыў макушкi i ён стаiць цяпер, кiваючы, як куцобкамi, сваiмi голымi стваламi. Мы баялiся йсьцi праз гэты лес, а iншай дарогi ў нас ня было. Лес стаяў перад намi, як здань. Я падумаў, што гэта зьнёс яму галаву нейкi магутны вiхор, што пранесься над iм. Куды iсьцi, мы ня ведалi, а ноч наступала. Сын, ты ведаеш, куды нам iсьцi? Ёсьць у нас якая-небудзь дарога? Бачыш, што чакае нас? Вада - гэта бяда. Яна затопiць нас i сьледу нашага не застанецца. Вымые нас з карэньнем. Выкiне з магiлаў труны нашыя i не застанецца тут роду нашага. Прыйдзе шолудзь i ўсё выкаранiць, зрэжа, паадцiнае, як злая сiла ў тым лесе макушкi. Я не хачу чакаць iхнага прыходу. Я не хачу болей глядзець iм у вочы. Я лепей сыйду з свайго котлiшча, а iх бачыць ня хочу. Ты гатовы, сын, пайсьцi? Ты ведаеш, куды нам пайсьцi? Ты-ж быў у сьвеце. Дык вядзi нас у сьвет".

Я забягаю да Пiлiпа кожны вечар, але доўга там не затрымлiваюся. Пацалую Дусю, супакою яе i пакiдаю хату. Заставацца ў яе нанач я ўжо не адважваюся пасьля таго, што яна мне сказала. Мiнулай начы ў iх былi партызаны: Мiкола Бугроў, Шашок i Iльля Мельнiкаў, Манькiн брат. Гэта тыя, што былi ў хаце, а былi-ж яшчэ i на двары - Дусiн бацька чуў, як яны цёрлiся пад сьценамi.

- Юзiк, яны хацелi цябе злавiць. Думалi, што ты сьпiш у мяне. Нашыя дзьверы былi на круку, дык яны, не дачакаўшыся пакуль iм адчынiць бацька, рванулi дзьверы гэтак, што паляцеў той i крук. Я ўскочыла з пасьцелi i да мацi ў рукi. А яны сьвятлом - шась! Я калачуся. Думаю - забяруць. Не. Высьвечваюць кожны куток. Бацька пытаецца, што iм трэба. Маўчаць. Толькi Шашок сказаў: "Нам ничего не нужно, хозяин. Извини за беспокойство". Манькiн-жа брат уталопiўся ў мяне: "Што - ня прыйшоў? Шчасьце яго". I з насьмешкай: "Чаго-ж ён так баiцца? Мы пагаманiлi-б з iм. Спакойненька так. Па душам". Трымае на мне лiхтарык: "Запузацiла? Наелася? Мы ў цябе будзем акушэрамi". Скамандваў, - ён як-бы ў iх камандзiр: "Пашлi!" I яны выйшлi з хаты. Ды мне здавалася, што яны ўсё яшчэ на двары. Стаяць, стаiўшыся. Я баялася, што ты можаш прыйсьцi да мяне ад сястры i пападзешся iм у рукi. А ты як знаў - заначаваў у сястры. Цi можа яшчэ дзе, Юзiк?

Дуся, кожны раз, як толькi я зайду да iх, ведаючы, што я доўга не магу заставацца з ёй у хаце, хутка апранаецца i мы выходзiм з ёй. Спушчаемся на нiз, да рэчкi. Праходзiм паўз iхнага стажка на агародзе, цяпер на палавiну скормленага. Унiзе, мiж хмызьнякоў, зацiшна. Пад месяцам, абмёрзлыя i ў шэранi, яны, здаецца, узьнiклi з казкi. Ад iх сыходзiць нейкая сьвяточная цiшыня i заспакоенасьць. Хмызьнякi адкiдаюць свой цень на сьнег, чысты, яшчэ бялейцы ўначы. Мы стаiмо мiж хмызьнякоў, як у нейкiм зачарованым царсьцьве, i Дуся, у нейкiм асаблiвым настроi, абымае мяне, гаворыць: "Юзiк, так прыгожа тут i ўтульна. Магла-б - распласталася-б на сьнезе". Але мы йдзём далей. Сьнег залубянеў, i мы йдзём па iм не правальваючыся. Неба над намi глыбокае, урачыстае, з бяздоннай блакiтнай вышнёю. Зоры высыпалi буйныя, белыя, махнатыя - на шчасьце. Мы спыняемся i глядзiм у гэтае неба. Нiчога не гаворым. Маўчым. Ня думаем. Нам добра дваiм, з такiм небам i зорамi над намi. Нам добра, што мы ёсьць, добра, што мы ёсьць такiя, якiя ёсьць. У суботу топяць тут лазьнi, - а сёньня якраз субота, - i мы знайшлi яшчэ нявыветраную, з духам. Заходзiм. Дуся хоча паляжаць са мною на палку, пацешыць, як яна кажа, мяне, каб не адбiўся. Распасьцiраем Дусiну шубу. Залазiм на палок. Накрываемся маёю. Дуся абшчапляе мяне. Дазваляе цалаваць яе ўсюды, дзе я хачу. Толькi, гаворыць, каб я не чапаў яе. Утулiўшы яе, хоча каб толькi нешта шаптаў ёй, гаварыў прыгожыя словы, успамiнаў прыгожыя часiны з ёю. "Але толькi не распальвайся. Нельга. Калi ўжо такi няўсьцерп, дык толькi так... Я люблю цябе так. Бяз гэтага. Ты вось ляжыш пры мне i мне нiчога больш ня трэба. Я хачу, каб ты любiў мяне так. Ты ня злуешся, што я табе не дазваляю? Ты не разьлюбiў мяне, Юзiк? Не адбiўся? Мы-ж хутка будзем мець такога Юзiка, як ты. Я ўжо чую яго, як ён штурхае ножкамi. Прытулiся вухам i паслухай. Ой, якi ён будзе мiленькi, маленькi, цёпленькi. Прытулю яго да грудзей - самлею. А то мы паложым яго мiж сабой - яму будзе так утульненька памiж намi. Потым я палажу яго ў люльку i мы ўжо будзем з табою тады адны. Тады ўжо будзе ўсё можна. А цяпер - пацярпi".

Пад вясну начою, недзе вобак нас, я пачуў далёкi, прыглушаны гуд самалётаў. Гэты гуд выклiкаў у мяне трывогу. Дасюль такога ня было. Наша неба было спакойным i вось цяпер гэты спакой парушаны. Але падумаў: мала чаго вайна-ж. Дзiва, што лятуць. Гуд сьцiх. Сьцiхла i трывога. Але надыходзiла ноч i гуд узнаўляўся, далёкi i трывожны. Чые яны, гэтыя самалёты? Адкуль i куды яны лятуць? Кожны раз там, у далечынi, куды яны лятуць, чутны выбухi. Яны ськiдваюць там бомбы? Што там такое? Фронт? Пэўна, фронт. Наблiжаецца да нас? Не. Ня веру. Не хачу верыць. Ганю гэтую думку ад сябе. Але самалёты гудуць i, наўсуперак майму хаценьню, узьнiмаюць у мяне пачуцьцё няпэўнасьцi i прадчуваньне канца. Якога канца? Майго? Цi чыйго?

Бацька, калi яшчэ ня было чутно гэтага гуду, прадчуваў наблiжэньне канца. Прадчуваў наканаванасьць нашага Зыходу, якi, зрэшты, пачаўся даўно, у тую самую хвiлiну, калi, выбiраючыся ў Менск, я пераступiў парог нашае хаты. На двары стаяў тады запрэжаны конь, i з моманту, калi я сеў на калёсы, я ўжо быў на дарозе да свае долi. Калёсы скранулiся i скранулася ня толькi мая доля, а й доля ўсёй нашай сям'i. Бацькi й сястра зьбiралi мяне ў дарогу - клалi ў мой чамадан патрэбныя мне рэчы - i ўжо адначасна, таго не ўсьведамляючы, яны рухалiся разам са мною ў прадвызначуную дарогу. I што-б яны потым не рабiлi, яно iшло так, як яно не магло iсьцi iначай. Нязвычайная, выключная чульлiвасьць i засмучанасьць, з якой яны мяне выпраўлялi ў дарогу, былi сполахам i крыкам перад сьляпымi вачыма лёсу, якi ўжо нас засьцiг. Калёсы мяне павязьлi, але яны ўкруцiлi ў свае сьпiцы i ўсю маю сям'ю. Маёй сям'i ўвесь час нагадвалi, куды павезьлi мяне тыя калёсы. Як-бы на тых калёсах сядзеў вялiкi злачынець, за якога мусяць адказваць i тыя, хто нарадзiў яго. Мы ўжо тады былi на ўзбоччы, стаялi на сваёй пуцявiне, адкiнутыя. Нас, адрынутых, i падабрала наша доля. Ня то што яна нас знайшла - не, мы былi кiмсьцi аддадзеныя ёй. I трагiзм гэтага ў тым, што ты ня ведаеш, што ты ўжо ўступiў на прадвызначуную табе дарогу, якая схапiла цябе i iмчыць... куды?

Бацька ведаў таксама, што я вярнуся. Але ён не ведаў, што я стануся прычынай фатальнага замыслу сукрытых сiлаў. Я быў у руках мае долi сьляпым знарадзьдзем, карай для тых, хто мяне найбольш шкадаваў i хто найбольш пакутваў дзеля мяне. Цi можна было як-небудзь ухiлiцца ад прадвызначанага? Не. Ад долi нельга ўхiлiцца. У маёй нягеглай асобе доля ўгледзела слабое зьвяно ў ланцугу, вырвала яго i ланцуг перарваўся, але перарваўся не на мне, а на тым, хто мяне нарадзiў. Я мусiў-бы быць пакараны сукрытымi сiламi па закону найбольшай строгасьцi. Але доля мая пакiнула мяне. Цi мушу я дзякваць ёй? З пярэрвай ланцугу рассыпалiся ягоныя зьвеньнi. Шчапiць, сабраць ланцуг нанова было немагчыма - выпала з яго галоўнае зьвяно-часьцiна, дзякуючы якой ён трымаўся. Паасобныя зьвеньнi-часткi, застаўшыся паасобку, зазналi пякельную муку i ня ўсе яны ўжо iснуюць. Яны распалiся ў сваю чаргу i носяцца бязроднымi крупiнкамi ў сусьвеце. Яны глядзяць стуль сюды i, здаецца, бачаць мяне, але, балесныя i няўцешныя, праносяцца мiма, ад iх спадаюць толькi расiнкi-сьлёзы, як пасланьне мне.

Асаблiва выразна бачу аблiчча мацi - супакоенае ў сваiх пакутах. Яна ляжыць так, як яна ляжала-б у труне. Але труны i яе самой ня вiдаць. Цела яе як-бы схаванае ў воблаку, а праступае з яго толькi ейнае, як асьветленае зарой, аблiчча.

Калi я гляджу на матчына аблiчча - а я ў думках заўсёды стаю побач яе мне здаецца, яна ведае, што я побач i што я гляджу на яе, але яна ня хоча выдаць гэтага, ейнае аблiчча застаецца ўсё такiм-жа спакойна-велiчным i трошкi як-бы строгiм у дачыненьнi да мяне. Я чую сябе вiнаватым перад ёю i баюся баюся не яе - не, а кагосьцi iншага.

Калi я гляджу на матчына аблiчча, спакойнае, засяроджанае, мне ўяўляецца, што яна i цяпер адчувае свой боль, свае пакуты i толькi, каб магчы сьцярпець iх, заснула вечным сном.

Адчуваньне Зыходу ўсё ўзмацнялася ў нас. Найперш яго вычуў, распазнаў бацька ў сваiх снох. Сваiмi прарочымi вачыма ён бачыў наш Зыход настолькi выразна, што ўжо сузiраў яго ва ўсёй ягонай няўхiльнасьцi. Ён бачыў, як выплывала шырокае, сiняе мора з-пад небасхiлу, затапляла нашыя палеткi, вымывала з карэньнем пасаджаныя намi дрэвы, выкiдвала з зямлi труны нашых продкаў, тое мора стаяла ў ягоных вачох i ён з страхам глядзеў, як яно наблiжалася да яго i, наблiзiўшыся аж да самае хаты, не затапляючы яе, лiтасьцiва спынiлася, каб мы маглi выбрацца з яе. Гэта было папярэджаньне, вiдавочнае, грознае. Папярэдзiў нас, стоячы на парозе нашай хаты, i сьсiвелы, як лунь, чалавек цi то вобраз яго: "Не, дзецi мае, не заходзьце. Iдзеце ў свой пуць. Не марудзьце. На вас ганеньне". I мы пайшлi прэч ад свае хаты. Сьвет перад намi займглiўся, i мы ня бачым, куды мы йдзём. А калi праясьнiлiся нашыя вочы, мы пабачылi лес з зрэзаным верхам. Гэта ўказка нам i прадвесьце. У страху зайшлiся душы нашыя. А тут падасьпела i ноч. Куды ты пойдзеш? У роспачы мы замiтусiлiся. Бацька пытаецца ў мяне, куды йсьцi. А я й сам ня ведаю, куды йсьцi. "Ты-ж быў у сьвеце i мусiш ведаць. Вядзi, сын. Не марудзь. Вядзi куды-небудзь". А куды я павяду? Я нiкуды не магу iсьцi, бацька. Я не разьвiтаўся яшчэ з усiмi i ўсiм, як ты, бацька. Я яшчэ не гатовы. Я прыкручаны тут магутнай сiлай, прыкаваны ёю i, каб хацеў, не магу пераадолець яе. Яна трымае мяне. Ня пушчае. Я зачараваны ёю. Я ў яе палоне. Я магу пакiнуць усё: i нашую родную хату, i нашыя палеткi, i магiлкi нашых продкаў, але я не магу пакiнуць таго, што вышэй за ўсё гэта, што ўвайшло ў кроў маю, што зраднiлася са мною, як я сам з сабою, чаго нiяк не адолець, каб i хацеў адолець. Ты можаш вiнiць мяне, бацька. I я сапрўды вiнаваты. Я ва ўсiм вiнаваты i мне горка да болю, што вы мне ўсё даруеце, як-бы я заслужыў перад вамi нешта такое, за што вы мусiце цяпер быць мне ўдзячнымi цэлае вашае жыцьцё. Ты можаш вiнiць мяне, бацька. Ты можаш праклясьцi мяне, бацька. Я заслужыў гэта. А ты, мая сястра, гаворыш, што я не вiнаваты, што каб я не квялiў сябе, што гэта ўсё напiсана на нашым раду.

Сястра мая, даўно цябе ня бачыў

ад самага крывавага жнiўя.

Балюча мне за ўсе мае няўдачы,

за ўсе мае грахi, што аплацiў не я.

Калi-б нi я, усё было-б iначай,

я стаўся ўсяму вiной:

жыцьцё сваё i ваша перайначыў,

i ўсё пайшло ня тою стараной.

Яшчэ калi баi iшлi далёка,

а ўжо ў перадсьмяротны час

страшней вайны аднекуль з боку

наш лёс насоўваўся на нас.

Адно другога ўсё трагiчней,

i страшна - гора бяз турбот

збываў я песьняю лiрычнай,

замест каб стаць на эшафот.

Вясна ўжо выбухнула зялёнымi выбухамi купчастых дрэў. Мокрае абнавiлася, патанула ў гэтых выбухах. Павеяла вясновым ветрам, заблiшчэла поле краскамi, узьнялося сонца i сьвецiць павясноваму радасна, блiскотна, урачыста. I я зноў на новым пад'ёме. Адчуваю ў сабе прыток новай сiлы. Уваскрасаю разам з прыродаю. Шмат пiшу. Уклаў зборнiк сваiх вершаў. Старанна перапiсаў атрымалася цэлая кнiга. Засунуў пад наша застрэшша на двары. Некалi мо вярнуся, дык буду мець, дык, паехаўшы ў Менск, аддам у выдавецтва.

Тое, што недзе ўначы гудуць самалёты мяне анi ня турбуе. Тое, што выбухi з кожным тыднем як-бы наблiжаюцца, успрыймаецца мною як нешта пабочнае. Вёска рыхтуецца да Вялiкадня. Белiць у хаце печы, чысьцiць, прыбiрае, пячэ пасхi, фарбуе яйкi. Бацька напачатку ня думаў - як звычайна перад Вялiкаднем - бялiць печ, нешта перарабляць, перастаўляць у хаце, прыбiраць на панадворку i вакол хаты, але перадумаў - узяўся. Як-жа адступаць ад даўно заведзенага? Не глядзi на нiшто. Памiрай, а жыта сей. Мацi з сястрой льлюць на падлогу гарачую з чыгуноў ваду, адскрабаюць нарослы за зiму на цэлы корх бруд. Падлога, як новая, засьвяцiлася сваiмi сасновымi палавiцамi. Каб не насьлядзiць, захаваць падлогу чыстай i на сьвята, бацька заслаў яе саломай i мы ходзiм па ёй дзень, а то й два, пакуль не адкрыем на сьвята. Хата, пасьля чысткi i ўпарадкаваньня - як ня тая: Вялiкодная, сьветлая, радасная.

Заўзята рыхтуецца да Влiкадня i Хiма. У яе ўжо ўсё гатова: пасха, кулiчы, сыр, шынка. Яна павязе пасху ў Папову Гару сьвяцiць - кажуць, там ёсьць поп. Дуся дапамагае мацi ва ўсiм. Я-ж майструю люльку - Дуся будзе хутка раджаць. Яна выглядае цяпер яшчэ прыгажэй i зайздросьней. Жывот толькi трохi выпiрае пад ейнай балахонкай яго амаль ня вiдаць. Яна яшчэ як дзеўка, толькi трошкi як-бы папаўнела, акруглiлася, паходка сьцiшаная, ейны стан тоiць у сабе нешта такое, што мне да спадобы, прыгожы, прывабны, на ёй блюзка-бязрукаўка, грудзi заяўляюць пра сябе болей, як раней, шыя - тонкага крою, вочы - як у iконкi, толькi цяпер больш глыбокiя i супакоеныя. Дуся, стоячы над сталом, фарбуе, расьпiсвае яйкi i ўсьмешка ў яе, як у нованароджанай. Зьверху, з покуця, на яе глядзiць Божая мацi i мне здаецца, што цяпер iх дзьве. Прыбраная хата, сьветлыя вокны, накрыты белым абрусам стол, Дуся каля яго, запаленая лямпадка пад абразамi i нават тое, што я майструю люльку, стругаю гэблiкам дно пад яе i мне пад ногi спадаюць закручастыя стружкi - усё гэта мае нейкi асаблiвы сэнс, ва ўсiм гэтым адчуваньне нечага, што мае хутка наступiць, адчуваньне, што яно ўжо тут, у хаце, варта толькi нейкай нябачнай завесе расьхiнуцца - i зьявiцца цуда. Толькi трэба ўчуцца i чакаць. Усё ў чаканьнi - i Дуся, i люлька, i хата, i я.

Я ўсё сваё жыцьцё чакаў. Думаў, што ўсё маё яшчэ наперадзе. Што прыйдзе тое сапраўднае, маё, чаго я хачу i да чаго iмкнуся. Што тое, чым я жыву цяпер - гэта яшчэ не маё я, што маё я яшчэ будзе, мае наступiць. А што такое маё я, якое яно, я й сам ня ведаў. Ды й ня думаў пра гэта нiколi. Але ўсё-ткi недзе, у падсьведамасьцi, было спадзяваньне нечага, хоць мне i няяснага. Я ня ведаў, што яно такое i ня меў клопату пазнаць яго. Гэта я ўжо цяпер "аналiзую". Тады-ж я нiчога ня ведаў i ведаць не хацеў. У мяне ня было нiякай патрэбы да майго я. Я быў шчасьлiвейшым чалавекам без яго. Нашто яно было мне? Мне было добра жыць без яго, без майго я. Гэта ўжо неяк бацька прабудзiў тое маё я.

У Першую сусьветную вайну бацька мой быў салдатам, звычайным салдатам, ня ўмеў нi пiсаць, нi чытаць. Быў ён на фронце недзе ў Румынii. Умовы на пазыцыях цяжкiя, у тым лiку - санiтарныя - завялiся вошы i блохi. Заелi, скусалi салдатаў. Бацькаў камандзiр, якога ён паважаў, як адукаванага i разумнага чалавека, вазьмi i напiшы верш пра вош. Бацька ня гаварыў "напiсаў верш", а "складна ўняў пра вош". У тым вершы, зьвернутым да вашы, камандзiр радзiў ёй, вашы, пакiнуць грызьцi беднага салдата ў зямлянцы, худога i зьнясiленага, а запаўзьцi пад кашулю афiцэра, ён гладзейшы, у яго больш крывi, чыстая бялiзна i наогул куды лепшыя ўмовы, як у таго абяскроўленага салдата. Камандзiр прачытаў свой твор салдатам i тыя, канешне, былi ў захапленьнi ад яго. Гэтую гiсторыю бацька расказаў мне, калi я хадзiў у трэйцюю клясу. Закончыў бацька пра свайго камандзiра словамi: "Складна ўмеў пiсаць. Вот чалавек быў! Галава!"

Я й захацеў быць той "галавой", захацеў "складна" пiсаць. Гэтак пачалося ўсьведамленьне майго я. I цяпер я - як-бы на самай справе я. Але гэтае маё я завяло мяне, вiдаць, ня туды. Я пакутваю ад яго. I ня толькi я, а й мае блiжнiя. Я паддаўся свайму я. Яно перамагло мяне. Дзе цяпер я? Дзе цяпер яно? Нiдзе. Да майго я зьвяртаецца цяпер бацька, просiць, каб маё я нешта парадзiла. Што нам рабiць i куды дзецца? Але маё я слабое. Яно ня здольна на нейкi рашучы крок. Я ў палоне майго я. Над iм не стаiць розум. Маё я не падпарадкоўваецца розуму. Я раблю ўсё насуперак розуму. Мне, напрыклад, трэба было-б пайсьцi ў партызаны. Паслухацца Вяркеева, а яшчэ перад iм - тых, што заходзiлi да нас, дамагалiся сустрэчы са мною. Выпускаў-бы газэту. Складаў-бы лiстоўкi. Я-ж навучыўся ўжо пiсаць "складна". Быў-бы ў лясным партызанскiм штабе. Мог-бы ўзяць з сабою i Дусю, цi хадзiць да яе з лесу. Каб у мяне быў розум, ён падказаў-бы мне толькi такi варыянт. Але маё я не захацела. Адкiнула такi вырыянт. Пайшоўшы ў лес, я мог-бы выжыць у лесе: лес усё-ткi - ня фронт. А прыйшоў-бы той сапраўдны фронт, ён хiба ацанiў-бы мае лясныя партызанскiя заслугi i ўзяў-бы мяне на сваё ўзбраеньне, як чалавека, што ўмее складна пiсаць? I гэтак я пераседзеў-бы недзе ўсю вайну, як яе пераседзелi шмат якiя майстры складна пiсаць. Таго глядзi, я мог-бы быць сёньня ў маёй шматпакутнай Беларусi народным. Але маё неразумнае я не пайшло па гэтай дарозе, засталося сваiм я. Мне не наканавана было быць народным. I гэтак я застаўся з сваiм я. Я ня ведаю, цi гэта добра. Цешу сябе толькi тым, што, не зрабiўшыся народным, я меў магчымасьць сказаць пра сваё я. Часамi прыходзiць дума, якую я, канешне, нiкому ня выказваю, што гэтае маё маленькае я некалi перацягне на вазе справядлiвасьцi народнага гладкапiсца. Але гэта толькi мiж iншага.

Ды як-бы там нi было, майму я прад'яўлены цяпер рахунак. I я плачу па iм. Ужо заплацiў самай дарагой i жудкай цаной. Нарэшце, маё я прывяло да таго Зыходу, пра якi я гаварыў раней.

Застаўшыся з сваiм рахункам сам-на-сам, я сяджу цяпер i думаю. Не, я нават ня думаю. Маё я ня думае. Яно ня ўмее думаць. Цi можа ня хоча. Ня хоча азмрочваць свайго iснаваньня, як я.

Пайду да Дусi. Я даўно ўжо ня быў у яе. Ад самага Вялiкадня. Працаваў у сястры, што ў Красным Вуглу. Ейны муж прыйшоў быў з палону, але не пабыў у хаце i тыдню, як яго сьцягнулi з печы партызаны i забралi з сабою. Мiж iншага, пазьней ён загiне ў Бэрлiне, пры ўзяцьцi Рэйхстагу. Калi я прыйшоў да Дусi, у яе былi пачаўшыся ўжо схваткi. Цэлую ноч ня спала. Прайшлi болi, а цяпер зноў. Мацi супакойвае яе, кажа, што гэта яшчэ толькi "зьвяшчэньне". Пры мне Дуся хоча трымацца бадзёра, але гэта ёй ня надта ўдаецца. У сьлязах гаворыць мне: "Памру, Юзiк", просiць быць з ёю. Яна перайшла ў нашу Сьвятлiцу, за шырму. Лягла на ложак. Я каля яе. Цалую яе. Супакойваю. Хачу адхiнуць коўдру, якой яна накрылся, хачу паглядзець, як будзе йсьцi Юзiк, а яна просiць не глядзець на яе, гаворыць, яна цяпер няпрыгожая. Сьцiхла. Мусiць, заснула. Хiма просiць мяне адыйсьцiся ад Дусi - няхай пасьпiць. Я выйшаў з Сьвятлiцы, узяўшы з Дусiнай палiчкi ейны сшытак i алавiчок. Сеў за стол. Хачу нешта напiсаць Юзiку. Даць яму нейкае настаўленьне, якiм-бы ён кiраваўся ў жыцьцi. Думаю. I ўжо, хутчэй мой розум падказаў мне:

Родись и смело в мир иди,

ставь на своем, борись i добивайся,

имей нахальство с вежливостью и

всегда недремлющее око.

Калi Дуся паднялася, я даў ёй прачытаць гэта.

- Юзiк, ета мне не нравiцца. Я не хачу, каб наш Юзiк меў нахальства. Ён-жа будзе ў нас добранькi, мiленькi, лагодненькi. I як гэта - каб ён ня спаў, нiколi не драмаў, меў заўсёды "нядрэмлюшчае вока"? Юзiк, даражэнькi, родненькi, напiшы яму што-небудзь другое, нешта такое прыгожае, вясёлае.

Я пачаў суцяшаць Дусю: напiшу, напiшу, не хвалюйся.

Дусi стала дрэнна. У корчах яна пайшла на ложак за шырму.

У Хiмы напагатове стаяла на загнеце нагрэтая вада, а на стале ляжаў цэлы ахапак бялiзны, у тым лiку прасьцiрадла, побач стаялi начовачкi з мылам у iх. Хiма выскачыла з хаты i хутка вярнулася з бабкай-павiтухай. Хiма мне сказала:

- Iдзi, Масеевiч, куды-небудзь адсюль. Ня стой тут. Мужчына ня мусiць быць цяпер у хаце.

I я выйшаў на двор. На вулiцы не хацеў заставацца. Iду ў поле. Яно тут-жа, побач. Усё навокала - у веснавым цьвiценьнi, пышнае, у мностве колераў, грае, жыве, узьнiмаецца, расьце, як вокам кiнуць - шырыня, прастор, захапленьне. Iду i мне здаецца Вялiкадне яшчэ ня скончылася. Поле йдзе паўз рэчку. Там узьняўся ва ўсiм сваiм жоўтым царсьцьве вербалоз. Прыгадалася мне, як на Вербнiцу секла мяне Хiма галiнкамi вярбы з шэра-срэбнымi коцiкамi на iх, секла й прыгаварвала:

- Верба ксьцiць - Бог прасьцiць. Глядзi, не пакрыўдзi мне Дуську. Верба ксьцiць - Бог прасьцiць.

Я пакрыўдзiў Дуську? Як яна цяпер там? Боязна. Радасна. У адчуваньнях цэлы нейкi хаос. Усё занялося ў душы, што дасюль драмала. Запякло. Зашчымела. Iду i ўжо нiчога ня прыкмячаю. Увесь у сабе самiм. Дык вось яно, нарэшце, i прыйшло тое, пра што й ня думалася, што атрымалася само па сабе. Няхай i так. Усё яно i было можа толькi для гэтага. Цяпер яно набывае iншы сэнс. Сапраўдны. Тое, што было мiмалётнiм, замацуецца цяпер навекi. Нiколi ня высахне крынiца радасьцi. Яна заструменiцца новым ключом, будзе наталяць тваю смагу i ты будзеш прыпадаць да яе, пiць з ейнага самага дна i будзе яна заўсёды поўнай.

Апамятаўся. Бягу назад. Хiма сустракае мяне на парозе:

- Мiколка, (яна ўпяршыню пакiнула сваё "Масеевiч"), Мiколка, паздраўляю цябе з хлопчыкам. Такiм слаўненькiм хлопчыкам.

Крык "хлопчыка" агаласiў усю хату, а мне ўпаў у самае сэрца. Я ўжо - за шырмай. Дуся трымае яго, як абмазанага нечым, на руках. Вочы ў яе... З чым iх можна параўнаць? Спакутвана-радасныя, глядзяць на мяне, блiшчаць, паведамляюць, гавораць нешта дасюль няведамае.

- Юзiк, ну дык падыйдзi-ж. Спужаўся цi што? Вазьмi нашага Юзiка. Патрымай на сваiх руках. Паглядзi на яго - i ён усьмiхнецца табе.

Я ўзяў, ня ведаючы, як яго трымаць, на рукi. Закрычаў. "Бачыш, i адгукнуўся табе. Давай назад. Ты ня ўмееш трымаць. Як мы яго назавём, Юзiк? Я ўжо хачу цяпер-жа называць яго ягоным iмём. Мы не будзем даваць яму iмя Юзiк. Юзiк - толькi ты ў мяне адзiн. Ты мне казаў, што, калi будзе хлопчык, дасi яму iмя твайго брата Васiля. Так? Згодны? Ну й добра. Васiль, Васiлёк, Васiлёчак. Глядзi, як ён усьмiхнуўся, наш Васiлёчак. Пачуў, што яго клiчуць.

Дуся палажыла Васiлька вобак сябе, а мяне прыцягнула:

- Ня хочаш мяне пацалаваць, дык я цябе.

Я прыгарнуў Дусю з усёю сваёю жарсьцяй да сябе. На ейных вачох заблiшчэлi сьлёзы радасьцi. Гавару ёй: "Ну вось мы ўжо i ўтрох". Цалую яе. "Я табе буду гушкаць Васiлька ў люльцы. Каб ты магла паспаць". "Дзякую. Я прысплю Васiлька i прыйду да цябе. Пачакай яшчэ".

Дусiн твар перасмыкнуўся сударгай болю.

- Але я хутка папраўлюся, Юзiк. Глядзi, Васiлёк цмокае, плямкае губкамi. Хоча есьцейкi.

Дуся бярэ Васiлька. Прыладжвае да грудзей. Дае яму цыцы.

Прайшоў тыдзень i з Васiльком усё ўнармавалася: вясёленькi i задаволены, цмокча сабе, ухапiўшыся пальчыкамi за матчыну цыцку. Яна дае яму з абедзьвюх, i для Васiлька хапае болей, чымся даволi. Усяго й ня спажывае, i яно, бывае, льлецца яшчэ на Дусiны грудзi - уся ейная блюзка закапаная. Сьпiць Васiлёк таксама добра - усю ноч не прачынаючыся. Толькi ў Дусi ня ўсё яшчэ ў парадку: нешта ў яе там ня гоiцца, цi што. I мацi парадзiла ёй запрасiць мяне. Дуся баялася, што ёй будзе балець, а калi дайшло да гэтага, яна была ахвочай, ня менш чымся звычайна. Хiмiна парада апраўдала сябе i Дуся была цалкам ужо на нагах, заблiшчэла новым бляскам маладой жанчыны-мацi.

Усё iдзе, як мае быць. Толькi ня йдзе яно як мае быць са мною. Дусю я не магу ўвесьцi ў сваю хату, як належылася-б. Не магу, бо ня сёньня дык заўтра пакiнеш яе, сваю хату. Хата ўжо як не свая. Мне ўжо позна шукаць магчымасьцяў, якiя-б дазволiлi мне заставацца тут. Я не магу парайначваць сябе. Я апынуўся зноў на фатальнай дарозе. Быў час, калi мне давалi магчымасьць падумаць. Але я не хацеў думаць. Я жыву ў бяздум'i, аддаюся яму. Я спазнаў найвышэйшую асалоду ў бяздум'i i не хачу выходзiць з яго. Я знайшоў яго ў поўнай аддачы сябе некаму другому. Той другi пайшоў насустрач мне i абодвы мы, праглынутыя тым бяздум'ем, правалiлiся ў iм. Што - я прыходжу цяпер да разуму? Не, мой позьнi розум ужо не дапаможа мне. Мяне вядзе маё бяздумнае я. Мяне ўжо мо й забылi каму я патрэбны? - але я ўсё хаваюся ад iх. Я баязьлiвец? Ня мужчына? Не салдат? Ня патрыёт? Нездарма-ж я прызнаваўся сваiм сябрам, што я - Мечык з Фадзееўскага "Разгрому", якi, ухiляючыся ад бою, хаваўся ў кустох, каб не загiнуць. Мой сьледчы дакараў мяне гэтым, разглядаў гэта як здраду радзiме. I сапраўды, я хаваюся ў кустох. Я не для бою. Я для нечага iншага. Я схаваўся пад крылом жанчыны. Я ў палоне жаночага. У мяне яно было прапушчана, i цяпер я не магу адарвацца ад яго.

Я не начую ў хаце. Лета ўва ўсёй свае красе, i я начую ў полi, як некалi, калi я быў малым i вадзiў у начное коняй. Надыходзiць вечар, i я, адпаведна апрануўшыся, iду ў ноч. Яна поўны мой уладар i ахоўца. Я спасьцiг ейную мову цiшынi, ейны таемны ход i я не баюся начы. Я з ёю заадно. Я болей углядаюся ў начное неба, як сплю. Над маёй галавой асыпаецца зорны пыл. Я любуюся i замiраю, глядзячы, як каторая з iх, сарваўшыся, падае ў бездань, пакiдаючы за сабой агнiсты сьлед.

Ранiцою я вяртаюся дахаты i калi бачу сястру, выйшаўшую на наш агарод, значыць - усё ў парадку, магу заходзiць у хату. Нiхто мяне не падпiльноўвае. Днём я працую ў полi на вiдавоку - калi-б ехалi адкуль партызаны, можна схавацца. У полi яны не бяруць людзей. Ня тое, што ў хаце, дзе цябе яны могуць заўсёды зашчучыць. Але часьцей за ўсё ранiцою я чакаю на Дусю. Заходжу на iхную сенажаць, што за выганам. Адсюль я бачу нават iхную хату. Сонца, ўзьняўшыся, добра ўжо сьвецiць, пад iм заблiшчэла, замiгцела блакiтным вогнiвам раса. Абрасяненыя, выпаўзаюць на кветкi пчолы. Спакой. Нiдзе навокал нiкога. Толькi дзесьцi ў жыце манiць сваiх дзяцей перапёлка. Узьняўшыся, я гляджу на выган, цi ня йдзе Дуся. Iхная хата насупраць выгану i калi яна ўвойдзе ў яго, я буду бачыць яе. Вось, бачу - iдзе: трымае - неяк высока - на руках Васiлька, сьпяшаецца. Махаю ёй рукой, каб бачыла, дзе я. Васiлёк ужо вялiкi - можа сядзець. Дуся заўсёды прыносiць усё патрэбнае для яго. Васiлёк пазнае мяне - усьмiхаецца, трэпае ручкамi. Мы содзiм яго, падклаўшы нешта, на траву, мiж красак, даём цацку i ён бразгае ёю, глядзiць, забаўляецца. Дуся ў лёгкай сукенцы, уся правеўная, лёгкая, даступная, садзiцца побач мяне на маё начное ўбраньне. Мы хочам адзiн аднога i доўга ляжым, забыўшыся на Васiлька, нам сьцiшна i ўтульна, ляжiм аж пакуль закрычыць Васiлёк. Узьнiмаемся. Суцяшаем яго, бавiмся самi з iм. Адчуваньне, што мы адны, што мы ў полi, сярод такога прыгаства, i што чуем недзе перапёлку з яе парапялятамi, заварожвае нас i мы аддаёмся гэтаму адчуваньню, свабодныя i радыя. I мы ня думаем, што ёсьць недзе iншае жыцьцё, суровае i страшнае, якога трэба баяцца, ад якога трэба хавацца, берагчыся. У нас сваё жыцьцё. Ёсьць Васiлёк, ёсьць мы, а тое, што трэба нам сустракацца ў полi - нас нiколькi ня дзiвiць. Мы жывём як-бы на асобнай, сваёй пляцоўцы жыцьця, адгароджанай ад iншых. Дусi падабаецца быць у полi. Яна кажа, што яна як-бы вярнулася да сваiх гусiных часоў. З замiлаваньнем i нейкiм шкадаваньнем прыгадвае тое месца, дзе мы калiсьцi сядзелi з ёю ў траве, прыгадвае божую кароўку, што перапаўзала з мае травiнкi ёй на палец. Тое адчуваньне казытлiвасьцi адзываецца ў яе i цяпер. Ня раз мы хадзiлi на тое месца. Але цяпер яно выглядае iнакш, таго, што было тады, нямаш.

Дуся прыносiць з сабой i яду, i мы тады застаемся ў полi даўжэй. Да паўдня сходзiм яго ўсё. Гэта-ж тое самае поле, якiм я бег, уцякаючы ад партызана, што страляў па мне. Дуся дакладна вызначае мой сьлед, той сьлед, iдучы якiм, яна знайшла мяне з Дар'яй у Вiроўцы. Гэтай вясной, калi сагнала сьнег, яна змагла сабраць усе гiльзы ад тых куль, што былi выпушчаны па мне. Яны клалiся радком i Дуся лёгка знаходзiла iх. З падваконьнiку ў нашай хаце, дзе яны цяпер ляжаць, iх нiхто ня прыймае. Калi сястра, выцiраючы пыл, закране iх, яны скрануцца i пакоцяцца, каб потым зноў супакоiцца.

Я люблю глядзець, як Дуся, седзячы ў траве, кормiць Васiлька. Вынiмiць, вызвалiць свае цыцы i дае яму, ён рупна бярэцца за сваё i, задаволiўшыся, засынае ў яе на руках. Калi яна кормiць яго, яна сьцiшаецца, як-бы прыслухоўваецца, замiрае, аддаецца яму ўся i чуе, як Васiлёк яе цягне. Гэты цяг ёй дужа падабаецца. Гаворыць: "Няхай цягне, набiраецца сiлы, дужэе, расьце".

Дзень пачаўся нязвычайным зьявiшчам. Густа ўкрылася самалётамi неба над Мокрым. Нiзка лятуць i садзяцца дзесьцi недалёка, за лесам. А адтуль, з-за лесу, узьнiмаюцца iншыя, iдуць насустрач. Разьмiнаюцца. Як адны, гэтак i другiя - нямецкiя самалёты. Плаўна iдуць над вёскай, пакалыхваюцца пузам, аглушаюць навакольле. На тых, што ўзьнiмаюцца з-за лесу - чырвоныя крыжы: вязуць параненых. Што йдуць туды - на тых падмацаваньне. Усiх iх гэтулькi, што ад iх цёмна ў небе. Ценi ад iх пнуцца па зямлi. Праляцiць адна хваля, а за ёю - другая. Хоць яны йдуць над Мокрым няхутка - усё роўна як плывуць - але яны лятуць у сьпешцы, быццам ад таго, як яны справяцца, залежыць быць iм цi ня быць. Там, куды яны лятуць, iдзе гарачае жнiва - крывавы бой, у разьзяўленае жэрла якога кiдаюцца ўсё новыя i новыя ахвяры, i самалёты з чырвонымi крыжамi, здаецца, не спраўляюцца вывозiць iх адтуль. Тыя, што йдуць туды, зьнiжаючыся над лесам, здаецца, спаўзаюць па ягоных верхавiнах унiз. А адтуль выныраюць iншыя. Узьняўшыся настолькi, каб не зачапiцца за дрэвы, яны пралятаюць над хатамi гэтак нiзка, што здаецца гатовы ўсмактаць iх. Яшчэ людзi не пасьпелi выгнаць статак на поле, i ён з перапуду шалее ў хлявох. Людзi, што дасюль ня бачылi вайны, мiрна сядзелi ў сваiм забалоцьцi, напалоханыя гэтым насланьнём, ня ведаюць цяпер, што дзеецца. Але вось, як па якой камандзе, лёт перапынiўся. Нi туды, нi адтуль - нiводнага самалёту. Людзi высыпалi на вулiцу, зьдзiўленыя i напалоханыя. Пытаюцца адзiн у ваднога - што гэта будзе? Iнвалiд Першай сусьветнай вайны, Вусаты Якаў, акружаны бабамi, тлумачыць: нашы здорава дзяруцца, душна немцу, дык i ратуюцца во. Гэта ясна. Праз дзень-два - пабачыце - нашыя будуць тут. Немец не ўратуецца. Бачаце, як яго калоцiць лiхарадка.

Але па абедзе самалёты хлынулi зноў гэтак-жа нечакана, як i ранiцою. Толькi самалёты ўжо iншыя - чорныя, цяжкiя, раўма равуць, рэжуць неба, магутныя. З-за лесу, як-бы з-пад зямлi, крута ўзьляцела ў неба некалькi малых самалётаў. Яны разьвярнулiся ў небе, iмклiва i рашуча, у вадно iмгненьне, шчапiлiся ў бiтве i адзiн з iх, з хвастом дыму i скогатам упаў на лес. Бiтва iшла высока ў небе. Мiж кiм яна йшла - людзi з Мокрага ня ведалi. Толькi бачна было, што з малымi самалётамi шчапiлiся iншыя, такiя-ж малыя самалёты. I было страшна глядзець, як яны рэзалiся, узьляталi, падалi, зноў узьляталi. У ваднаго з iх адарвалася крыло, i самалёт тарчма ўпаў у Махавое балота. Бой трываў нядоўга, адна з старон - чыя яна? - вiдаць было, не ўстаяла i змылася з неба гэтак-жа хутка, як i наляцела.

Надзвычайнае вiдовiшча, пра якое я толькi што гаварыў, застала мяне з Дусяй i Васiльком у полi. Дуся прыйшла рана, калi было яшчэ ўсё спакойна. Я быў зьдзiўлены, калi заўважыў яе з Васiльком яшчэ ў выгане i ў страху падумаў, што нешта здарылася нядобрае. Ужо па тым, як яна iшла, па ейнай паходцы, зразумеў - ня з добрымi весьцямi. Пабег ёй насустрач i Дуся ў сьлязах: "Бугроў!" Бяру ў яе Васiлька. Выцiраючы сьлёзы, яна: "...прыставаў, пагражаў. Я кармiла якраз Васiлька - праснуўся ўначы i не хацеў спаць. Колькi ня люляла, не хацеў ляжаць у люльцы - прасiўся на рукi. Чую - нехта пачаў тармасiць дзьверы. Бацька зьлез з печы - адчыняе: наставiўшы на бацьку лiхтарык, улазiць Бугроў i з iм яшчэ нейкiх двое. Я як трымала на руках Васiлька, так i засталася сядзець з iм на ложку. Адразу да мяне - ад яго тхнула гарэлка "Пазнаеш гэтага рабёнка"? Уталопiўся ў Васiлька: "Так табе гэта ня пройдзе!" I сунецца да мяне. Я ў крык i, прыцiскаючы Васiлька да грудзей, адсоўваюся задам да сьцяны. Бацька як стаяў сярод хаты, схапiў у парозе таўкач i, замахнуўшыся, гатовы быў выцяць яго ззаду, ды тыя двое, што стаялi таксама з лiхтарыкамi, схапiлi бацьку i навотмаш кiнулi на падлогу. Мацi кiнулася да мяне. Засланяе мяне. Крычыць на ўвесь голас: "Людзi добрыя, ратуйце! Памажэце, людзi добрыя!" Бугроў аголтаўся. Адступiў. Бацька, устаўшы, падыйшоў да яго: "Што табе трэба ў нас? Выйдзi, прашу цябе па добраму!" Калоцiцца ўвесь. Не можа стрымацца. Двое тыя кiўнулi Бугрову галавой - адыходзiць! Ён-жа не йдзе. Абазваў мяне абiднымi словамi. I ў парозе ўсё яшчэ крычаў: "Пазнаеш па чым хунт табаку!" Выходзячы, тыя двое паказалi бацьку на таўкач: "Глядзi, каб ён не пахадзiў па тваёй галаве." I выйшлi".

Дуся абыймае мяне i ў плачы просiць: "Юзiк, калi ты любiш мяне, калi табе дораг Васiлёк, пойдзем адсюль. Пойдзем, куды хочаш, абы ня быць тут. Мы ня можам заставацца тут. Ён азьвярэў, седзячы ў лесе. Ён уходаець i мяне, i Васiлька, i цябе. Яму трэба людзкая кроў. Куды нам дзецца, Юзiк? Шукай для нас мейсца. Чаго-ж мы тут дачакаемся?"

Плача... З Васiльком на руцэ прыцiскаю Дусю да сябе. Яна ўхапiлася за нас, абаiх, а тут - самалёты. Адкуль нi ўзялiся, наплываюць. Сунуцца. Адзiн па адным. Хвалямi. Пакрываюць неба. Гудуць. Нiзка. Над самай галавой. Дуся ў бяспамцьстве - што i адкуль? Хапаецца за Васiлька. У сполаху глядзiць на мяне. Гавару ёй: "Ня бойся. Нас не зачэпяць. Пралятуць".

Толькi, калi ачысьцiлася неба ад самалётаў, сьцiх iхны гул, мы пакiнулi поле. Прыйшлi да Дусi ў хату. Пiлiп i Хiма былi ў засмучэньнi i, вiдаць, ня надта задаволеныя мною. Хiма зноў пачала зьвяртацца да мяне: "Масеевiч".

- Масеевiч, трэба-ж нешта думаць. Не пакiдаць-жа Дусю з дзiцем на страд.

Яго бачылi, як ён iшоў па вулiцы - адкрыта, не хаваючыся, спаважна. Ён iшоў так, каб яго прыкмецiлi, каб яго пазналi, хто ён такi. Iшоў, нiкога i нiчога не баючыся - сярод белага дня. Не аглядаўся па бакох - iшоў проста па вулiцы, акамянелы i суровы. Iшоў не пазiраючы ў вокны, але з выглядам, што ён усё бачыць, ведае, чым хто дыша, каго хто чакаў, на што спадзяваўся. Апаясаны патранташам i з наганам пры боку, ён дэманстраваў свой паварот, паказваў, што ён ня згiнуў, прыйшоў во i будзе тут, як i быў. Уся ягоная постаць гаварыла, што скончыўся час у тых, хто яго ўжо не чакаў. Прайшоўшы вулiцу з канца ў канец, ён вярнуўся, каб прайсьцi яе яшчэ раз. Дайшоў да будынку сельсавету, узыйшоў на ганак i, як гаспадар, азiрнуўся навокал - глядзiце, як стаяў я тут, так i стаю. Сыйшоўшы з ганку, агледзеў звонку колiшнюю сваю рэзыдэнцыю - вокны з пустымi праёмамi i ўзломаным франтонам. Глядзеў, упэўнены, што яго бачаць i што ягоная прысутнасьць робiць адпаведнае ўражаньне. Пастаяў перад апусьцелым i разгромленым Сельпо. Пайшоў на мост, каб прайсьцiся i па вулiцы Мокрага Другога. З мосту яшчэ зiрнуў на школу, што паказалася яму вызваленымi ад бляхi страпiламi. Уступiў у вулiцу. Коўратаў, якiмi яна зачынялася, няма. Направа i налева - першыя, знаёмыя яму хаты. Ён не аднойчы быў у iх. Выпiваў. Абмяркоўваў важныя пытаньнi з людзьмi, блiзкiмi яму. Наступная хата зьлева... Ён ня можа ўстрымацца, каб ня кiнуць вокам на яе. Кiнуў - а там, у вакне, матнулася нечая постаць. Убачылi яго? Яшчэ пабачаць! Пайшоў далей, у самы канец вулiцы.

Лявонавiч думаў, што ён будзе вяртацца назад - вулiца-ж канчаецца абрывам - але, колькi ён нi стаяў перад вакном, яго болей ня вiдно было. Паказаўся i зьнiк. Навёў страху i пайшоў, пакiнуўшы загадку пра сябе. Але тут ня было нiякай загадкi. Бронь пачала вылазiць з лесу, адкрыта паказвацца на вачох. Чуваць ужо дыханьне фронту, пахне крывёю, сасьмяглым жалезам i порахам. Глуха ўздыхае зямля. Туды i назад шнуруюць самалёты. У Касьцюковiчы прыбываюць няспыннай чарадою амбулянсы з параненымi, акрываўленымi немцамi. Партызаны паралiзавалi чыгунку. Iм трэба чым-небудзь апраўдаць сваё доўгае сядзеньне ў лясох. Прыйдуць свае i ў iх запытаюцца, што яны рабiлi, якiя iх баявыя дзеяньнi, змагалiся яны цi хавалiся пад спаднiцамi, каго яны болей зьнiшчылi немцаў цi сваiх. Яны зашавалiлiся, рыскаюць па ўсiх дарогах, ловяць, затрымлiваюць, дапытваюць. Яны думаюць - пра iх даносяць ворагу. Яны надта пiльныя. У тыле ворага яны стварылi спрыяльныя перадумовы для пасьпяховага наступу Чырвонай армii. Ачысьцiлi тыл ад здраднiцкiх элемэнтаў. Ведаюць усё, дзе якая небясьпека i як яе папярэдзiць. Яны падрыхтавалi насельнiцтва для сустрэчы пераможнага шэсьця Чырвонай армii. Яны няздарма пралiвалi кроў - сваю i чужую, пакутвалi, мёрзьлi, гэтымi iхнымi пакутамi забясьпечана перамога.

Мокрае Першае i Другое жылi дасюль няпрыкметным жыцьцём. Яно iшло на глыбiнi, недаступнай пабочнаму воку, было прыглушаным i цiхiм. Вёскi жылi ў няведаньнi, у чаканьнi свайго лёсу. I вось яны дачакалiся: спакутваныя воiны iдуць да iх, нясуць iм вызваленьне, хоць iх i няма ад чаго вызваляць. Яны былi тут забытыя, пакiнутыя на самiх сябе. Ды радасьць, а з ёй разам i трывога разварушылi збалелыя душы: "Нашыя йдуць. Слава Богу, вяртаюцца. Iдуць да матак сваiх i сясьцёр, да жонак i нявестаў сваiх. Iдуць сасьмяглыя, зьнясiленыя, спакутваныя. Няма слоў радасьцi i гору нашаму. А цi-ж вернецца мой? А цi-ж вернуцца мае? А цi-ж вернуцца ўсе, што пайшлi адсюль? Ой, ня ўсе вернуцца! Ой, ня ўсе прыйдуць! Густа ляглi яны. Усю зямлю ўкрылi".

Вайна далёка была - боль тупейшы быў. А наблiзiлася, кроўю, потам запахла - сэрца разрываецца: цi пабачу свайго? Цi ўгледжу? Я-ж сьнiла яго жывым i цэлым. Бачыла такiм, якiм ён пайшоў. А мо прыйдзе i пойдзе далей, не пабачыўшыся са мною? Яшчэ далёкая дарога ў яго.

Лявонавiч нiкога не чакаў - у яго ня было такой радасьцi. У яго было засмучэньне. Нехта прыйдзе, вернецца сюды, на сваё селiшча, а ён мусiць пакiдаць сваё. Ён ня хоча глядзець у вочы тым, хто прыйдзе. Ён спадзяваўся на iншае, а яно не наступiла. Ён ня хоча, каб над iм насьмiхалiся. Ён лепей пойдзе адсюль у сьвет, захавае свой боль пры сабе. Няхай ведаюць, што я нескароны. Мо скажуць - i я быў-бы ўсьцешаны тым - пакiнуў усё сваё, а даказаў. Такi быў ён, гэты пакутлiвы i абыйдзены шчасьцем чалавек. Нат шкада яго.

Балюча зракацца таго, што было сэнсам твайго жыцьця, што было набыта, створана табою, а яшчэ перад табою - тваiмi бацькам i дзедам, балюча пакiдаць свой кут, дзе ты пражыў усё сваё жыцьцё, дзе нарадзiлiся й вырасьлi твае дзецi, узварушвае да сьлёз растаньне з усiм, табе блiзкiм i родным, стоптаным i сходжаным табою, зросься, зраднiўся ты з кожнай драбнiцай, табе мiлай i дарагой, i ўсё-такi з усiм гэтым мой бацька вырашыў раськвiтацца. У хаце засмучанасьць, пакора, маўклiвасьць. Рукi нi за што не бяруцца, ня прыстаюць. Трэба тое схаваць, а гэна закапаць - усяго з сабою ня возьмеш. Гаршчок, чыгун, мiска, лыжка, патэльня просяцца ў рукi, а як гэта ўсё возьмеш? Усё, што нажывалi цяпер трэба пакiдаць. Перажываць гэта - вышэй чалавека. Мацi ня ведае за што ўзяцца. Начамi яна насiла дачцы ў Красны Вугал усё, што яна магла несьцi. Кошку, i тую аднясла, каб не засталася адна ў пустой хаце. Мы пераправiлi сястры ў Красны Вугал авечак, парсючка, курэй, крупы, жыта, ячменю. Шмат чаго закапалi на агародзе - будзем прыходзiць з Касьцюковiчаў i пакрысе забiраць. З сабой мы мала чаго можам ўзяць - у нас няма каня. Карысталiся iм па радоўцы.

I так я накiроўваюся ў Касьцюковiчы - шукаць для ўсiх нас нейкага прытулку. Яшчэ добра не сьцямнела, пусьцiўся ў дарогу. Iду на Вараноўку. Трэба завiтаць да Агапкi. Гэта мне па дарозе. Чуў - яна ўсё яшчэ там. Жыве ў школьным будынку. Ужо ссутунела, калi я прыйшоў ў Вараноўку. Падыйшоў да школы. У вуглавым пакоi гарыць лямпа. Вакно зацягнутае, i я не магу разгледзець, хто ў хаце. Але заходжу. Усё роўна - адна яна цi з кiм. Стукаюся. Адчыняе. Бясконца радая. Знаёмiць мяне з прысутным - старэйшым чалавекам. Той, аднак, пачаў зьбiрацца выходзiць i Агапка не затрымлiвала яго. Цалуе. Пытаецца, як гэта я надумаўся. Садзiць за стол. Пытаецца, цi хацеў-бы я выпiць што напачатку.

- Але - не. Перш раскажы, што ты робiш? Да каго ты там прыклеiўся, што вачэй не паказваеш? Нi слыху, нi дыху ад цябе. Добры з цябе таварыш. Расказвай усё падрабязна. Часу-ж у нас хопiць. Заначуеш у мяне. Дарэчы, куды йдзеш? Чаму ты захацеў мяне тут пабачыць? Я табе маю таксама шмат чаго расказаць. Ну дык расказвай, Мiкола.

Я сказаў, што йду ў Касьцюковiчы.

- А чаго процi ночы? - I жартам: - У мяне хацеў перабыць?

- Не. Рад-бы. Ды сьпяшаюся. Справа ёсьць.

- Цi не надумаўся ты здуру ўцякаць? Але што мы гаворым так, на суха. Давай чаго глытнем за сустрэчу. Такую дарагую для мяне.

Падыйшла. Абняла. Потым дастала з шафы пляшку гарэлкi, стаканы. Выпiлi.

- Дык можа-б ты цяпер разгаварыўся? Мяне цiкавiць перш бабскае дзела. Я-ж баба. Ты мо ажанiўся? Зрэшты, цi гэта мае якое значэньне цяпер? Я жанатая, але што з таго? Пакiньма гэта. Пра гэта потым. Ты-ж хiба ведаеш - нашыя не за гарамi. Блiзка ўжо. Дык мо сапраўды хочаш драпака даць? Чаго-ж у Касьцюковiчы? Мяне ня бойся. Гавары. Я з табою нарасхлiст.

Падыйшла i, ужо трохi ап'янелая, абвалiлася на мяне.

- Гапа, паслухй мяне. Ты пытаешся - чаго ў Касьцюковiчы? Хачу пакiнуць Мокрае. Назаўсёды. З бацькамi i з...

- Са мною? Дурылка, нiкуды ня йдзi. Заставайся ў мяне.

- Пачакай, Гапа. Раскажы ты. Як ты жывеш? Што новага ў цябе? Мне цiкава.

- Ты нейкiм багамольцам стаў.

Села на сваё мейсца.

- Дай я табе яшчэ падальлю. А сама я ўжо ап'янелая. Кажаш, хочаш пакiнуць Мокрае? Я таксама хацела-б выбрацца адсюль. Збрыдла. Коцiк, паедзем з табою ў Менск? Хацела-б туды. Можа-б я пабачыла свайго, калi ён - малюся - жыў. Возьмеш мяне? Куды-ж мне адной?

Села мне на каленi. Закiнула рукi за шыю.

- Нiкуды ня пушчу. У Менск... у Менск. - Цалуе. Прыпала да маiх грудзей. Я стамiлася, Мiкола. Я памагала нашым у лесе. Колькi магла. Шкада iх. Але-ж i сябе шкада. Ты шкадуеш мяне? - Утуляецца. - Колькi ўсякага ў iх! I ўсё страшное. Не магу прымiрыцца. Ты-ж мо чуў, што Вяркеева няма ў жывых? Дзесьцi iх закуталi. Божачка. Гэта-ж i твой таварыш.

Ейнае "гэта-ж i твой таварыш" ацьвярозiла мяне. Я ўзьняўся з крэсла, адвёўшы Гапкiны рукi.

- Хочаш мо чым падсiлкавацца?

- Дзякую, Гапа. Я пайду. Мне трэба, Гапа. Дзякую за пачастунак.

Абнiмаю яе крэпка-крэпка. Цалую. Гарну да грудзей. Прытуляю ў сьцiшнасьцi i жарсьцi. Яна супакоiлася. У супакоенасьцi самi па сабе пайшлi ў яе сьлёзы. Яны заблiшчэлi на ейных вейках, калi, вызвалiўшыся з маiх абдымкаў, яна паглядзела на мяне.

- Мiколка, iдзi, куды йдзеш. Трымаць цябе ня буду. Мо стрэнемся ў Менску?

I кiнулася яшчэ раз мне на грудзi. Апамятавалася. Падала руку. Я накiраваўся да дзьвярэй i, спынiўшыся на момант у цiхiм разьвiтальным паклоне, выйшаў.

У Касьцюковiчах я атрымаў месца бухгальтара на маслазаводе. З гэтага заводу ўцёк бухгальтар, забраўшы з сабою ўсю выручку. Мне далi ягоныя бухгальтарскiя кнiгi i папрасiлi адразу-ж распачаць працу. У нейкiм напоўразбураным будынку адвялi мне кватэру, вялiкi пусты пакой, накшталт нейкай салi, бяз кухнi, вады, ложкаў i ўсяго iншага, патрэбнага для жыцьця. Паставiлi толькi стол, з канапай побач. На гэтым стале я й пачаў разглядаць бухгальтарскiя кнiгi. Гартаў iх, углядаўся ў запiсы. зробленыя папярэднiм бухгальтарам, гартаў i нiчога не разумеў - дзе дэбiт, дзе крэдыт. Дырэктар маслазаводу - падазроны для мяне чалавек - у першыя днi на коратка заходзiў да мяне паглядзець што я за бухгальтар. Як ён паяўляўся ў дзьвярох, я пачынаў ляскаць на сваiм лiчыльнiку косткамi, ганяючы iх направа i налева, каб паказаць, што я нешта раблю, але па тым, як я гэта раблю, дырэктар, бязумоўна, здагадваўся, што я нiколi ня трымаў у сваiх руках гэтай прылады. Запытаецца ў мяне пра што-небудзь, коратка i суха, i пойдзе, а я застаюся сядзець над кнiгамi, спрабуючы разабрацца ў iх. Дырэктар папрасiў мяне зрабiць нешта накшталт рэвiзii, праверыць па кнiгах, што там i як. Колькi я нi бiўся, у мяне нiчога ня выходзiла. Нiяк ня мог праверыць балансу: кожны раз на лiчыльнiку ў мяне атрымлiвалася розная, ня тая самая лiчба. Падлiчваю адзiн i той-жа слупок па некалькi разоў, а вынiковая лiчба ўсякi раз не сыходзiцца. Стамляюся. Кiдаю. Пачынаю зноў. Нарэшце, пераконваюся, што гэта праца мне не па плячы. Асаблiва занепакоiўся, калi пачуў, што мой дырэктар маслазаводу быў у супалцы з сваiм папярэднiм - што ўцёк - бухгальтарам i што ён узяў мяне, недасьведчанага чалавека, у надзеi што iхнай афэры я не раскрыю, а яшчэ больш заблытаю i такiм парадкам магу яшчэ сам улезьцi ў гэта нячыстае дзела. Кляну сябе, што прыняў гэтую працу, хоць нiякiх iншых магчымасьцяў у мяне i ня было. Балазе, што мне паабяцалi кватэру, пiльна патрэбную мне. Удзень я б'юся над кнiгамi, а ўвечары - хоць задавiся. Сяджу адзiн у сваёй кватэры-пустэльнi. Ня ведаю, дзе дзецца. Баюся тут спаць. А лягу - сплю трывожна, мармычу, крычу, у сьне шукаю пры сабе Дусю, грабаю рукамi, а яе няма. Пуста. Яна мусiла-б ужо й быць. Але, вiдаць, нейкая затрымка, ды й не так лёгка выбрацца адтуль. Шкадую, што ня прыйшоў сюды разам з ёю. Як яна можа з дзiцем дабрацца сюды? Не дадумаў. Ня ўлiчыў усiх абставiнаў. Сапраўды, пакiнуў на "страд". Безадказна. Нясур'ёзна. Не памужчынску. У часе абеду забягаю на рынак - можа прыпадкам пабачу каго з Мокрага. Прыходзяць-жа сюды, каб здабыць што, з самых далёкiх куткоў, пераважна за сольлю. Ды нiкога з сваiх на рынку ня бачу i, занепакоены, iду назад, у сваю багадзельню. Саджуся за мае кнiгi. Гляджу ў iх, а думаю пра iншае, пра тых, каго са мною няма, а мусiлi-б ужо быць. Прачынаюся рана. Бягу на дарогу, што йдзе з Сьцюдзянца, паглядзець - можа йдуць яны, усе разам, з Дусяй. Нi па якой iншай дарозе яны ня могуць iсьцi. Ад Сьцюдзянца сюды толькi дзьве вярсты i гэта ўжо самы бясьпечны адцiнак дарогi. Пабачыў-бы iх, каб iшлi, але ня йдуць. Няма. Пануры, вяртаюся назад. За сваю бухгальтэрыю не бяруся ўжо. Знайшоў тры ложкi i матрацы да iх - прыйдуць, будзе на чым легчы. Але ня прыходзяць. Настае дзень, бягу зноў на дарогу i зноў - няма. Мокрае патанула ў нейкiм мроiве, хачу ўявiць яго, а яно - як па-за сьветам, як няма яго. А то наадварот - зырка бачу ў сваёй уяве то Дусю, як яна iдзе з дзiцем сюды, то бацькоў i сястру з клумкамi за сьпiною. Але гэта толькi ўява. Iх няма. А тут, у мястэчку, усё болей i болей нарастае трывога - чуцён фронт. Вязуць параненых, здаецца толькi што падабраных з поля бiтвы. Мой дырэктар маслазаводу патайна рыхтуецца да адступу, зафрахтаваў сабе цэлы вагон, каб калi надыйдзе той час, пакiнуць Касьцюковiчы з усiм сваiм скарбам. Ходзяць самыя розныя чуткi: немцы ўжо пакiдаюць Фэльдкамэндатуру, раённае начальства гатова змыцца ў кожную хвiлiну, палiцыя перабегла да партызанаў, на цягнiк бяруць толькi тых, хто гэтага даможыцца. А я? Я нiкога тут ня ведаю i мяне нiхто. У мяне нiякiх сувязяў. Я чуюся тут чужым i ўсё тут для мяне чужое.

Ня спаў усю ноч. А настала ранiца - усхапiўся. Ня ўмыўшыся, бягу на Сьцюдзянецкую дарогу. Яшчэ рана - нiхто ня едзе i ня йдзе. Толькi я на гэтай дарозе - iду, наблiжаюся да Сьцюдзянца. З вёскi выходзяць i выяжджаюць. I сярод тых, хто выходзiць - бачу бацьку з каровай на повадзе, а за iм - мацi i сястру. Убачыўшы iх, ня столькi ад радасьцi, колькi ад жалю хлынулi сьлёзы. За iх, пакутных.

Прывёў на сваю "кватэру". На агародзе навязалi карову. Увайшлi. Сястра азiрнулася - i ня вытрымала. Бацька моўчкi зьнiмае з сваiх плячэй хатулi. Мацi, паставiўшы свае клумкi на падлозе, выйшла нарваць на агародзе травы для каровы.

На стол сястра кладзе хлеб, некалькi вараных яек, агурэц, памiдор. Вярнулася з агароду й мацi. Селi за стол. I ня можам дакрануцца да яды - рукi не бяруцца за яе: сьцiснулася, закамянела душа. Пры кожным глытку - глытаюцца i сьлёзы. Калi ацiхлi, сястра першая парушыла маўклiню. Расказвае, як яны йшлi. Гаворыць - пакiнулi хату, калi ўжо сьцямнела. Iшлi ўсю ноч. Мусiлi часта спыняцца, каб даць адпачынак карове. Ранiца застала на паўдарозе. З паўдарогi iшлi ўжо пры сьветлым. Баялiся, што дзе-небудзь нагоняць цi перастрэнуць. Пра Дусю сястра не гаворыць нiчога, хоць i бачыць, што я з нецярпеньнем жду слова i пра яе. Нарэшце, сястра пачала i пра Дусю. Кажа:

- Дуся да нас не заходзiла, нiчога ня пыталася, нiчога нам не перадавала. Але пра што я табе зараз скажу, пра гэта мы дачулiся пасьля. Дуся, не дачакаўшыся ад цябе нiякай весьцi, выправiлася ў дарогу з дзiцем сама. Днём. Куды-ж ёй ноччу? Думала, можа яе з дзiцем хто падвязе. Езьдзяць-жа людзi. Не баяцца. Выправiлася яна, а за ёю - пагоня. Дуся аж да Дзяражнi дабралася. Вот там яе нагналi i павярнулi назад. Цi яна йшла назад на пяхоту, цi яе падкiнулi дахаты - пра ета мы ня знаем, а толькi пасьля етага пайшоў ейны бацька шукаць свайго каня. Партызаны забралi, павезьлi на iм нейкую сваю паклажу i Дусiн бацька думаў, што, завёзшы, дзесьцi кiнуць каня, як гэта яны часта i робяць. Па Мокрым пабегла чутка - Пiлiпа знайшлi ў лесе няжывым пад хворастам. Шукаючы каня, ён найшоў на партызанскi лягер у лесе, i тыя партызаны, угледзеўшы яго, пабаялiся, што ён можа перадаць каму план месцазнаходжаньня лягеру, узялi i забiлi. Днямi й пахавалi яго. Так што ў Дусi - гора i я ня думаю, што яе можна цяпер выручыць. А табе-ж туды i патыкацца нельга.

- А я думаю, можна яе яшчэ як выручыць. Трэба-ж яшчэ йсьцi туды, дык можна забраць яе i скрозь ноч прывесьцi сюды.

- Ды што ты, мама, туды ўжо нельга цяпер хадзiць, - гаворыць сястра.

- Ну дык а як-жа - усё там так i пакiнуць? Нашто-ж мы тады закапвалi? Хоць-бы забраць трубкi палатна. Згалеем-жа.

Бацька й думаць не хацеў пра хадзьбу туды. Няхай яно там пропадам прападае. Прапала кароўка, няхай прападзе й вяроўка. Дзе там ужо. Скранулiся, дык няма чаго ўжо поўзаць туды. Што табе так тое палатно? Будзе душа жыва нажывець. У сiло кiдацца - пашто?

У душы я хачу, каб мацi схадзiла ў Мокрае па палатно i заадно прывяла i Дусю. Але пра гэта я маўчу. Грэх пасылаць мацi туды. Я гэта ўсьведамляю, але i не адгаварваю яе ня йсьцi. Мне хочацца, каб са мною была Дуся. Што ў Дусi няма ўжо бацькi - гэта не даходзiць да мяне. Страшная навiна ня выклiкала ў мяне нi болю, нi нават спагады. Я - па-за гэтым. Я ўвесь у хаценьнi - мець Дусю. Я паглынуты адным: каго я найбольш хачу, каб ён быў тут, таго няма. Мая ўява намалявала Дусю ў часе, калi яна знаходзiлася на дарозе да мяне: на руках Васiлёк у блакiтнай шапачцы, пруткi, як стручок, сама яна жвавая, ня сумная не, засяроджаная, iмкне, радая хуткай сустрэчай са мною. Ад гэтай уявы сьветла на душы, я нават ганаруся ейнай адвагай, а адначасна боль i роспач, што не дайшла, што схапiлi яе, не даюць мне супакою. Магу з некаторай доляй пэўнасьцi меркаваць, хто яе нагнаў i вярнуў i хто, нарэшце, замардаваў ейнага бацьку чалавека добрага i нi ў чым ня вiнаватага.

Дзень прайшоў у клопатах - з дошак i бляхi бацька зьбiў нешта накшталт стойла для каровы. Ну нашто мы яе прывялi? Чаму не пакiнулi сястры цi цётцы? Ну так. Але-ж у iх ёсьць свае каровы. Мацi з сястрой схадзiлi на рынак, купiлi там солi (калi мацi пойдзе, яна занясе соль дачцы ў Красны Вугал). Я наводзiў спраўкi ў раённай Управе, цi будуць браць на цягнiк цывiльных i цi можна ўмясьцiць у якiм таварным вагоне карову. Мне адказалi, што iм пра гэта яшчэ нiчога не вядома, а што тычыцца каровы, дык ня можа быць i гаворкi.

Пахадзiўшы i паглядзеўшы на тутэйшае жыцьцё, на нэрвовы тэмп руху на галоўнай вулiцы, мацi з сястрой былi рады вярнуцца да нашага спынку. Бацька ня выходзiў - замка няма, дык баiмся пакiдаць клумкi без нагляду.

Увечары селi за стол, змораныя, прыгнечаныя. Елi тое, што прынесьлi з хаты. Мацi-б зварыла што, дык няма дзе i на чым. Бацька спытаўся, што мне сказалi ў Управе? Яснага нiчога не дабiўся, гавару. I наўрад цi можна будзе ўзяць карову. Такая няпэўнасьць, бачу, засмуцiла бацьку. Ён хацеў-бы выбрацца адсюль як найхутчэй. Я сказаў яму: схаджу яшчэ, запытаюся, цi ходзяць цягнiкi на Воршу. Мацi з сястрой слухалi нашу з бацькам гаворку. Маўчалi. I бацька запытаўся ў iх: ну, i што вы думаеце? Заўважыў бацькаву няўпэўнасьць. Ягоная цьвёрдая воля як-бы пахiснулася. I мацi падмецiла гэта. Сказала:

- Што-ж думаць? Бачыш, як яно ўсё тут? Думалася адно, а выходзiць другое. Зроду ня была тут, а прыйшла - назад хочацца. Цi не пасьпяшалiся мы, бацька? Разарылi хазяйства, кiнулi хату i во прыйшлi. Куды? - Заплакала. - Гэта-ж падумаць толькi кiнуць-рынуць i пусьцiцца ў сьвет. I во якей ён той сьвет. Што сам думаеш? Можа вернемся? Пакуль яшчэ хата цэла.

Азвалася сястра:

- Брат, шкада мне цябе да сьлёз. Даражэнькi брат, пайду за табой у ваду i ў вагонь, не пасылай толькi мацi. Бачу - хочаш, каб яна пайшла. Прывяла табе Дусю. Дарагi брат, хочаш - iдзi сам, а не пасылай мацi. Дарагi брат, я не хачу, каб i ты iшоў, галаву сваю падстаўляў. Дусi дарога перарэзана. Яна ня можа прыйсьцi сюды i нiхто табе яе не даставiць сюды. Дарагi мой брат, мы яшчэ можам вярнуцца, а ты ўжо ня можаш. Калi сядзеў у хаце - мог-бы яшчэ. Цябе яны тады цярпелi, а цяпер пайшоў - ужо ня сьцерпяць. Не даруюць. Ты думаеш, хто тут арудуiць? Не хацела табе казаць. Цяпер скажу - Бугроў i Манькiн брат. Яны на цябе цятыя, i перш за ўсё - за Дусю, за Маньку. Мой дарагi брат, кажу табе ў вочы, бо паважаю цябе. Люблю цябе. Прашу цябе апомнiцца. Знаю тваю больку. Знаю, па кiм твая душа хлiпцiць. Але што тут можна парадзiць? Глядзi, што разыйгралася. Дуся страцiла бацьку, а ты можаш, крый ты Божа, страцiць матку. Мацi пойдзе за цябе, за нас, куды хочаш, i на той сьвет. Такая яна ў нас, нашая мацi, што сябе не шануе... Дык брат, мы яе мусiм шанаваць. Даруй, я цябе ня вучу. Кажу, як ёсьць. Ляжа на цябе вялiкi грэх, брат, калi пашлеш мацi туды.

Мацi й бацька маўчаць - вiдаць - уражаныя дабрынёю дачкi, ейнай такой неспадзяванай сталасьцяй i адкрытасьцяй. Усё-ж мацi ня ўцерпiла. Сказала:

- Ну што ты так ужо яму выгаварваеш, дачка? Трэба-ж i яго больку разумець.

Перагоралi ноч. А настаў дзень - бацькi ня ведаюць, за што ўзяцца. Гэта-ж трэба: было ўсё, а цяпер нiчога. Нi кала, нi двара. I запякло сэрца па тым двары, што пакiнулi. Увайшоў дырэктар маслазаводу. Прывiтаўся, кiдка зiрнуўшы на маю сям'ю. Запытаўся ў мяне, цi гатова рэвiзiя. Адказваю яму, што ў кнiгах усё знарок заблытана, перакручана i дзеля гэтага няма нiякай магчымасьцi зрабiць рэвiзiю. Аддаю яму кнiгi, прашу звольнiць мяне ад гэтай працы. Запытаўся, цi можам мы застацца ў гэтым пакоi яшчэ на колькi дзён? Калi дырэктар маслазаводу выйшаў, бацька запытаўся:

- Дык у цябе цяпер i службы нямаш?

Цывiльны цягнiк iдзе ў пятнiцу, а сёньня яшчэ панядзелак, значыць у нас яшчэ ёсць час. Гэта будзе таварны цягнiк i ён можа зьмясьцiць усiх, хто запiшацца ў Управе на выезд. Я i ўсе мае, уключна з Дусяй, у выязным сьпiску. Цягнiк забiрае i жыўнасьць. Значыцца, можна ўзяць i карову. Толькi трэба для яе назапасiць кармоў. Але мацi гэта ўжо зрабiла. Для мацi карова - як невядома што. Карова з мацi як не загаворыць. Зiрнець на яе такiмi выразнымi вачыма i мацi разумее, што яна хоча. Мацi гаворыць з ёю заўсёды: i калi доiць, i калi кормiць, калi выганяе з двара пастуху i калi ўвечары заганяе яе ў хлеў. Карова слухаецца мацi. Убачыўшы мацi, рыкае, расказвае ёй пра сваю нейкую жальбу. Мацi ня можа пакiнуць такую карову. Да того-ж дойную, карову-кармiлiцу.

Мацi ўбачыла сон: яна на сваiм дварышчы. Хаты ўжо няма. Стаiць толькi адна печ i яна пры ёй з чапялой у руках. Пячэ блiны. Ськiдвае iх з патэльнi на стол, што стаiць тут-жа, пад адкрытым небам. За сталом сядзiмо мы: бацька, сястра i я. Дусi няма. Мацi сьпяшаецца накармiць нас - у яе засталося мала часу. Полымя шугае ў печы, а з правага боку сонца - таксама шугае полымем, як i тое, што ў печы. Мацi пытаецца ў нас, цi мы сыты: яна кормiць нас апошнi раз i хоча, каб мы задаволiлiся. Яна адыходзiць надоўга i ня ведае, цi мы стрэнемся калi. Шкадуе, што за сталом ня ўсе мы - няма Марфы. Але яна яшчэ забяжыць да яе. Хоць мо ў апошнюю хвiлiну. Падумала так, а нехта да яе: "Ты каго кормiш?" Вырваўшы, ударыў яе чапялой, якую яна трымала ў сваiх руках. Вядзе, i яна ня ведае, куды. Закрычэла, а столiка ўжо ня было - зьнiк i некаму яе ратаваць. У болесьцi яна просiць адпусьцiць яе, ды нехта вядзе яе далей i далей, пакуль ня прывёў у страшэнна густы лес. Цямнота, хоць вока выкалi. "Ну, - гаворыць, - ты ўжо дайшла да таго месца, адкуль ня пойдзеш. Ёсьць у цябе на сьмерць кашуля?" "Няма. Яшчэ не пашыла. Прыходзiла во па палатно, каб пашыць. Не пасьпела". У страху стулiлася - што ён будзе рабiць са мною? Аж прад маiмi вачыма ўспыхнула сьвятло. Стоўп сьвятла. У гэтым стаўпе я ўзьнялася высока-высока i бачу ўсё чысьценька на зямлi - i вас усiх. Кажу - ня журыцеся. Мне цяпер добра i ня страшна. Чакайце, i я прыду да вас.

Мы стаiмо на Студзянецкай дарозе i чакаем прыходу мацi. Сонца ўжо ўзьнялося высока. Мусiла-б быць. Ды ня вiдаць. Да самай вёскi не даходзiм. Назiраем здалёк. Паводзiм сябе так, каб ня кiдалася ў вочы, што мы некага чакаем, выглядаем. Людзi высыпаюцца з вёскi ў мястэчка хто за чым. Вёска вялiкая, i як пачнецца дзень, валам валяць. Уражаньне мiрнага часу. Стаяць залатыя, напоеныя ўраджаем, восеньскiя днi. Пахне бульбай, укропам, канаплямi. Сярод тых, хто йдзе, прамiльгне часамi блюзка, такая як у Дусi. Аж бачу, што гэта падман. Дуся-б iшла разам з мацi i Васiльком на руках. Няма нi мацi, нi Дусi. Надзея згасае. Ды, адыходзячы, мацi-ж гаварыла, што яна можа й прыпазьнiцца, затрымацца на якi лiшнi дзень у Марфы. Не, сёньня ўжо мацi ня будзе. Прыйдзе заўтра. I мы пакiдаем Сьцюдзянецкую дарогу. Iдзем у свой бярлог. А трывога ўпаўзла ўжо ў нашы душы. Ды мы крэпiмся. Спадзяёмся. Ня прызнаёмся, што навiсла гора: ня прыйшла сёньня, дык прыйдзе заўтра. Я цалкам пакладаўся на гэтае заўтра. Прыйдзе мацi. Прыйдзе Дуся. Уначы, ня сплючы, бачу iх абедзьвюх ужо ў хаце. Дуся кормiць Васiлька, радая, шчасьлiвая. Мацi таксама цешыцца, што прывяла мне Дусю. У сваiм жаданьнi бачыць Дусю я настолькi наблiзiў яе да сябе, што яна ўяўлялася мне цалкам рэальнай.

Але настала тое заўтра i ўсё зьмеркла, з той уявы нiчога не засталося. Бацька i сястра як закамянелi. Маўчаць. Маўчым усе паасобку. Жывём паасобку ў агульным прадчуваньнi нядобрага. Iдзём на Сьцюдзянецкую дарогу. Сёньня ўжо мацi будзе. Ранiца блiшчыць буйнай расою на даляглядзе. Мы добра бачым, як выходзяць i выяжджаюць з вёскi. Ужо схлынулi i пешыя i конныя, усе тыя, хто сьпяшаўся на працу цi яшчэ куды. А мацi няма. Пусьцее дарога. З вёскi выходзяць толькi рэдкiя, паадзiнокiя постацi. Але ня выходзiць мацi. Меркне сiнява на небасхiле. Згасла далячынь. Ня зiхцiць у бляску расы. Мацi няма, але мы ня сыходзiм з дарогi. Углядаемся. Вось здаецца iдзе ўжо яна. Не, не яна. Нехта iншы. Аж бачым - на вулiцы нейкая калатнеча. Бяжым. Бачым павозку i некага вярхом на канi. Прыбеглi - нi коньнiка, нi павозкi. Павыходзiлi з двароў жанчыны. Глядзяць, куды тая павозка паехала. Шэпчуцца. А адна, накрыўшы даланямi вочы, ня можа ўстрымацца ад нэрвовага струсу. Сястра пытаецца, што тут сталася, а тая - што плача - ёй у адказ: "Схапiлi нейкую жанчыну... Як яна мучылася! Не давалася. Страх глядзець. Вунь засталiся на дарозе ейныя клумкi, разьбiтыя ўмэтлух. Схапiлi на павозку. Вось толькi хвiлiна таму..."

Усё. Усё скончана. Нi жанчын, нi вулiцы. Нiкога i нiчога. Толькi паплыла пад нагамi некуды зямля. I мы ня чуем, цi мы йдзём куды, цi не.

Бяз мацi мы нiкуды не паедзем. Мацi можа яшчэ прыйдзе. Мы будзем хадзiць на Студзянецкую дарогу, выглядаць яе. Мы спадзяемся, што калi-небудзь яна зьявiцца на парозе i скажа:

"Ну вось, я й прышла".

Глядзiць на нас, спакойная i засмучаная.

1986-1987