Черный КузьмаСправа Вiктара Лукашэвiча (на белорусском языке)

Кузьма Чорны

Справа Вiктара Лукашэвiча

1. Гр-ну Марынковiчу

"...Я тады спакойна быў выслухаў вашу казань, шаноўны грамадзянiн Марынковiч, мала што гаварыў вам у адказ, бо мне вельмi дораг мой час, i я не магу трацiць яго на дыскусiю з вамi. Таўчэце сабе вы, колькi ўлезе, ваду ў ступе, а мяне ў гэтую работу не ўцягнеце. Спрачацца ж з вамi - гэта значыцца таўчы ваду ў ступе.

Вы не маеце зусiм нiякiх прынцыпаў. Вы - верхагляд. А iх бязлiтасна адганяе ад сябе ўсялякая справа, калi яна толькi сталая справа, а не вада ў ступе. Але калi ўжо ўсё пайшло шырэй, калi ўжо вы, страцiўшы ўсялякае сумленне, палезлi ў друк, дык цяпер я не магу маўчаць.

Вы карыстаецеся вельмi простым i можа ў наш час выгадным, але брыдкiм метадам змагання са мною. Вы ўсё ж самi ўпэўнены, недзе глыбока, на дне свайго думання, што не гэткаю з'яўляецца ўся гэтая справа, як вы яе размалёўваеце i як вам выгадна, каб яна была. I таму вы выдумляеце тое, чаго зусiм не было, i перакручваеце навыварат тое, што было. Гэта вы ўсё рыхтуеце на ўсялякi выпадак, а пакуль што, паводле свайго метаду, гаворыце пра мяне гэтак, што само слова напрошваецца на язык - "свядомы контррэвалюцыянер". Дзе ж там! Спрабаваў сарваць агульны сход! У гэтай вашай газетнай запаметцы яшчэ гаворыцца, што я ўвесь час i да гэтага сходу стараўся зрываць грамадскую працу. Адным словам, усё як мае быць. Найлепшы метад. Нiякiх доказаў няма, абсалютна. Ды яны i не трэба. Вам што! Вы схавалiся за псеўданiм - "Рабочы". Як вы любiце казыраць гэтым словам i адурачваць гэтым таго ж самага рабочага! Для вас слова "рабочы" - гэта прылада для заработку. Вы казыраеце сваiм пахаджэннем! Толькi не перада мною вам казыраць iм! Вы ўсюды тыцкаеце сваю "рэвалюцыйнасць". А на справе, што для вас сама рэвалюцыя? Гэта такое ўстанаўленне на свеце, на якiм нашаму брату вельмi зарабляць добра можна. Гэта сродак з якога-небудзь унтэр-афiцэра зрабiцца добрым савецкiм начальнiкам, i калi ўдалося ўшыцца ў партыю, дык браць партстаўку цi, прынамсi, дамагацца яе, арганiзоўваць усялякiя закулiсныя авантуры i плёткi, палiтыканства лiчыць за палiтыку, ухiтрацца пускаць усё гэта "па партыйнай лiнii", жыць у вялiкiм горадзе, лавiраваць, каб не папасцi куды-небудзь у глуш, кожны год ездзiць адпачываць на поўдзень (бо вы ж за год працы стомiцеся!), часта мяняць жонак (бо рэвалюцыя ж раскiдала старую сям'ю i дала савецкаму грамадзянiну волю!), псаваць мову беларускай нацыi не вывучэннем яе, а канцылярскай "беларусiзацыяй" на 100 прац., выслужвацца перад начальствам, трубiць усiм у вушы сухiя лозунгi, ператвараючы ў iх жывое слова рэвалюцыi, гаварыць на сходах агульныя, "вытрыманыя на 100 прац.", фразы - от i ўсё. От i iснасць для вас рэвалюцыi. Выгадная штука гэтая рэвалюцыя! Цi ж не праўда? Можна жыць i Бога хвалiць (лепш усяго гэтую старую прымаўку асучаснiць, i каб яна была iдэалагiчна вытрыманая - "можна жыць i рэвалюцыю хвалiць!"). Але вы гэта сябе лiчыце рэвалюцыяй, i ўся ваша "рэвалюцыйная" дзейнасць накiравана на тое, каб гэтая прымаўка гучала на свеце так: "Можна нам усiм жыць i рэвалюцыянера Марынковiча хвалiць". Толькi не для мяне гэтая прымаўка! Я не хачу нiкога хвалiць i не хачу, каб мяне хто хвалiў. На алялюях далёка не заедзеш. Каб я хацеў займацца тратай часу, я мог бы разварушыць i вашу асобу, калупнуць ваша жыццё. Тады паглядзелi б, як бы запахла.

Перад вамi я не апраўдваюся, але патрабую сказаць выразна - у чым жа мая контррэвалюцыйнасць? Няўжо ў тым, што я прапанаваў зусiм не тое, што хочаце вы? Амбiцыя?! Хацеў сарваць ваша i правесцi сваё? Дык што ж, калi я меншы "начальнiк", дык перад вамi не маю голасу? Мне забаронена думаць? Але ж я ўпэўнены, што вы i самi не гэтак думаеце, самi для сябе. Але вам трэба была прычапка, каб памсцiцца мне, каб выжыць мяне адгэтуль. I што ж тады? Тады ўжо нiхто нiколi не будзе перашкаджаць вам, падфарбаваўшыся ў чырвоны колер, прыкрыўшыся рэвалюцыйнымi лозунгамi, сесцi сваiм шырокiм задам на ўсялякую жывую справу. I сядзець так, паводле вашага ж уласнага, нi то жартаўлiвага, нi то сталага, выслоўя: "Як Бог у нiрване". Я каб быў карыкатурыстам, я намаляваў бы вас у нiрване. Як-небудзь паказаў бы шмат усяго жывога, дзейнага, маладога, радаснага. I на ўсiм гэтым паважна супачывае шырокi зад.

Я не магу больш быць спакойным. Шырокаму заду я не дамся. Я моцны, раны мае пасля вайны з палякамi ўжо зажылi, i я зноў гатоў да паходу. I ў паход iду супраць хатняга шырокага зада. Бо рэвалюцыя не для таго, каб вызвалiць раней прыгнечаны худы зад, выкармiць з яго зад шырокi i пасадзiць у "рэвалюцыйную" нiрвану. Нiрваны ў нас няма! Рэвалюцыя вызвалiла не зад, а галаву. I наша бяда, што не ўсе ў нас навучылiся яшчэ бачыць, дзе галава, а дзе зад. Няма чаго выдумляць паклёпы на мяне за тое толькi, што я ўзняўся супраць усяго гэтага. Калi я захачу паглядзець камедыю, дык пайду ў тэатр, а тут мне не да гэтага. Не хачу зводзiць усё да гульнi ў цацкi. Я калi i малы быў, дык у цацкi не лiшне гуляў. Каб у мяне хоць кропля была павагi да вас, каб хоць кроплю бачыў я ў вас чалавечнасцi, нашай чалавечнасцi, я мог бы расказаць вам пра тыя "цацкi" жыцця, якiя спаткалi мяне з малых дзён маiх. Але не для вас мая споведзь. Нават калi здолееце ўплiшчыцца ў камiсiю па чыстцы апарату, калi вы нават якiм-небудзь нахрапным парадкам станеце за старшыню гэтай камiсii, i тады я нiводнага слова не скажу вам з сваей споведзi. Лепш быць выкiнутым на вулiцу, чым спавядацца шырокаму, падфарбаванаму начырвона заду.

Я той чалавек, якога вы сёння ў савецкiм друку, перад усёй краiнай рэвалюцыi, абазвалi контррэвалюцыянерам, выступаю на абарону рэвалюцыi! Каб абаранiць яе ад вас. Няхай мяне застрэляць цi павесяць, няхай хоць нада мною якi-небудзь паказальны судовы працэс вы зробiце, усё роўна я не адступлюся ад свайго.

Я не веру ў вас. Я веру толькi ў тое, што каб не вы, дык мы лягчэй iшлi б наперад. З-за той справы, пра якую тут не месца ўспамiнаць, з-за той асабовай нашай справы вы робiце на мяне паход, перавёўшы ўсё на партыйную, на грамадскую, на савецкую, на рэвалюцыйную, на ўсялякую, якую сабе хочаце, лiнiю. Што ж вы робiце з самiм разуменнем рэвалюцыi?! Што вы зрабiлi ўжо? У што вы ператварылi яго?!

У сваiм паклёпе на мяне, якi вы надрукавалi сёння ў газеце, вы гаворыце: "...Вiктар Лукашэвiч даўно вядомы як варожы нам элемент. На адкрытым пасяджэннi н-скага мясцкома перад усiмi работнiкамi прадпрыемства выступiў з сваёю контррэвалюцыйнаю прапановаю. Ён прапанаваў зусiм к святу не ўпрыгожваць клуба, святочнай вечарынкi не ладзiць. I сваiм гэтым выступленнем баламуцiў сход, так што аж некаторыя галасавалi ў яго руку. I толькi дзякуючы старшынi мясцкома Марынковiчу ўдалося правалiць гэтую прапанову, якая iмкнулася да таго, каб зусiм не было адзначана пралетарскае свята i каб рабочыя глядзелi на гэты дзень без павагi... Такiх лукашэвiчаў у нашай працоўнай сям'i не трэба. Iх трэба гнаць у шыю". От што вы пiшаце.

...Вы гатовы душыць усё маладое, дзейнае, абы самiм утрымацца ў ролi "начальства". Гэта ўжо ўрода ваша гэтакая. I са мною вы зводзiце асабовыя справы, спекулюючы справамi грамадскiмi..."

2. Запiскi

- Ты пасядзi каля яе, мусiць, ёй лепш, калi хто каля яе сядзiць. Сёння зранку i папаўднi, калi яна ляжала адна, дык усё спакою не мела. Хацела падняць галаву, вадзiла па хаце вачыма i нешта губамi шаптала. Але нiчога разабраць нельга i не чуваць.

-У яе i мову адабрала?

- Не гаворыць ужо дзён пяць. Каторы ўжо дзень слова ад яе не чулi... Ты пасядзi тут, у яе ў галавах. А як пачне цямнець, запалi лямну, у кухнi на акне стаiць. Толькi закрыеш чым-небудзь або ўбок адставiш, каб святло ёй у вочы не калола.

- Добра.

- А калi яна пачне варушыцца, калi прачнецца глядзi, - дык папраў ёй падушку, бачыш, як з'ехала на самы край; але цяпер не чапай, не будзi, хаця каб яна трохi заснула. Трохi сцiшылася... I не гаварыце тут моцна. Не пускай сюды адразу знадворку хлоццаў, а то яны холаду нанясуць. Няхай раней у кухнi абагрэюцца. Ды глядзi ж, каб не гаварылi моцна, каб яе не будзiлi.

- Ведаю... Добра.

- Не адчыняйце дзвярэй у кухню. Калi хлопцы захочуць курыць, дык няхай на двор iдуць. А то як накурылi былi раз, дык яе вельмi ж кашаль душыў. Нават у кухнi няхай не кураць махорку гэтую сваю. Я iм заўсёды гавару, i яны заўсёды забываюцца; вельмi iм у галаве!.. Не адыходзь ад яе.

- А калi ты вернешся?

- Буду старацца справiцца як найхутчэй... На змроку хлопцы будуць жывёлу паiць, дык скажаш iм, няхай вядзёр з тры вады ўльюць у кухнi ў цэбар; як прыйду, дык папалашчу бялiзну - сёння ранiцою, палячы ў печы, памыла.

- Дык можа я папалашчу цяпер, пакуль ты прыйдзеш?

- Не, ты сядзi, не адыходзь.

- А калi быў доктар?

- Даўно, тыдняў мо з чатыры, як быў. Лякарства тое самае раз у аптэцы бралi. Гэтак сказаў быў.

- Памагае?

- Сама ж бачыш, дзе яно памагае!

- Можа б яшчэ пазваць доктара?

- Можна i пазваць, але што за карысць. I так вiдаць, што нiякай паправы не будзе.

- Сястрыца, цiха, не плач.

- Нiчога... Мамачка-а-а...

- Цiха, цiха, ну iдзi... Сама ж казала, каб не будзiць яе.

- Ужо нiчога, гэта ў мяне ад слабасцi. Ужо чатыры ночы не спала каля яе.

- Дык ты не iдзi, калi ты гэтакая слабая, нашто табе iсцi канечне. Можа б пайшоў Вiця?

- Ён пайшоў бы, каб мароз не гэтакi вялiкi.

- Ён холаду гэтак баiцца, цi можа нездароў?

Тут адбылося кароткае маўчанне, пасля якога:

- Няма ў яго ў што апрануцца. Ён у летнiм фрэнчы ходзiць. Памятаеш?

Зноў адбылося маўчанне. Яно было як жарства пад голымi каленьмi малога дзiцяцi.

- А можа заўтра пайсцi - ты за ноч набярэшся сiлы, паспiш. Я ж буду сядзець тутака.

- Не, мне добра будзе прайсцi марозам. Галава пасвяжэе. I палатно сёння прынясу, можа яшчэ пакрою сёння, а заўтра пашыю - а то вельмi ж ён, небарак, мучыцца ў гэтым фрэнчы - гэтакiя маразы!

- Дзе ты будзеш сёння кроiць! Спаць ляжаш.

- Буду бачыць. Так дык я яму заўтра пашыла б; кудзелю ўчора ператрасла, а на падшэўку з таго ж самага кавалка... Я сама ткала б, дык дзе там - адна ў хаце, i яе даглядаць трэба, i... у хаце i так цесна, не павярнуцца... Цяпер тут вальней трохi, як Вiця кухню адбiў, не гэтак пара ўсялякая цягне, як у печы палiцца, свяжэй тут ёй дыхаць... Вiця сам дадумаўся.

- А дзе ён дошак узяў?

- У клецi столь зняў, там яна не лiшне патрэбна.

- Дык ты хiба iдзi, а то цябе i ноч на дарозе агорне... А чаму б не запрэгчы каня?

- Мне прайсцi здаравей будзе... Глядзi ж яе. Не адыходзь надоўга.

- Добра.

Пасля гэтага стукнулi цiха хатнiя дзверы i мацней - сенечныя. I пад нагамi заскрыпеў мёрзлы снег. У хаце запанавала цiшыня.

* * *

Кухня тая была - невялiкi куток насупраць печы. Пабеленыя калiсьцi цалёўкi, якiмi яна была адбiта ў хаце, былi няшчыльна прыстаўлены адна да адной, i праз шчылiны свiцелася ўсё, што рабiлася ў хаце. Цiха было, i нiкога тут.

У сенцах затупалi боты, i дзiцячы грубаваты голас загаварыў цiха:

- Снег да ботаў прымёрз... От папрымярзаў!

Неўзабаве другi, вясёлы голас:

- Што ты сам з сабою гаворыш, дурань ты?

Першы голас:

- Вельмi ўжо ты разумны... Гэта я снег з ботаў абiваю.

I пайшлi гаварыць:

- Ужо ў хату пойдзеш?

- Але.

- Жывёлу панапойваў?

- Няўжо ж не!

- Дык сядзi ў хаце цiха, не стукай нiчым.

- Хаця ты не стукай, а я то не стукаю.

- Не стукаеш! А ўчора маму пабудзiў.

- Бо мне трэба было палена раскалоць на падпал.

- Дык не мог ты ў сенцы выйсцi!

- Усё роўна, i ў сенцах стукае.

- От, яшчэ будзеш аскiрзацца!

- А што ж!

Нейкi час маўчалi, а пасля зноў той першы, дзяцiны, абазваўся голас:

- А ты што цяпер рабiць будзеш?

- Кончу ўпраўляцца i ў хату прыйду... Iдзi, дык я зачыню сенцы.

Адчынiлiся хатнiя дзверы з сянец, i ў кухню ўвайшоў той, хто гаварыў кагадзе ў сенцах дзiцячым голасам. Ён быў у шарачковай кароткай, вельмi гаматной капоце - мусiць, яна была на кудзелях, - у ботах, у шапцы з вушамi - з шэрага труса. Ён адразу скiнуў з сябе капоту, шпурнуў на лаву; паважна, як стары, хукаючы на рукi, падышоў да стала. Дастаў з акна пачак тытуню, скруцiў папяросу i закурыў. Узяў з качэргаў нейкi ражон, прычынiў iм дзверцы ў комiне i пускаў туды дым, задзiраючы галаву. Ён быў белагаловы, сiнявокi, гадоў яму было дванаццаць, а можа i трынаццаць. Гэтак ён стаяў i курыў, радасна адчуваючы хатняе цяпло.

У хаце, там, дзе ляжала хворая, зашаравалася аб зямлю дрэва - мусiць, ножка ў зэдлiку. Дык курэц у кухнi, душачыся дымам, апошнi раз шпарка зацягнуўся i схаваў недакурак у кулак. Хацеў зачынiць у комiне дзверцы, але не было ўжо калi - з хаты падходзiлi да кухонных дзвярэй, ён ледзьве ўспеў стаць каля стала, як у дзвярах з'явiлася сястра.

- Цi не курыш ты?

- Не.

- А чаму ж дым па хаце ходзiць?

- Дык я яго ў комiн пускаў. Яго адразу выцягае на двор. Гэта адно трохi на кухню пайшло... Як бачыш выцягне.

- Нашто ты курыш?

- Так.

- Рана табе яшчэ курыць,

Сказала гэта i як бы штосьцi ўспомнiла, пра нешта падумала - сцiхла раптам, шырока адчынiла кухонныя дзверы, каб вiдаць было хворую, i ўвайшла ў кухню. Брат сеў на лаву, пасядзеў i, падумаўшы, што ўсё роўна ўжо, стаў пад комiнам i спакойна дакурыў.

- Вучышся?

- Вучуся.

- I Вiця?

- Або ты не ведаеш!

- Калi ж вы ўпраўляецеся дома?

- Досвiткам устаём.

- А як вясною будзе?

- Мусiць, Вiця пакiне.

- А ты?

- Буду давучацца.

- А што ты так робiш?

- Нiчога.

- А дзе твае кнiгi?

- У сенцах на лаве.

- Чаму ты iх вынес?

- Так сабе... Замiнаюць адно.

- Ты, мусiць, нiколi не чытаеш iх?

- Чаму не, чытаю... Папытайся сабе ў Маргарыты... Куды яна пайшла?

- Па палатно.

- Гэта Вiцю на капоту?

- Ён у летнiм фрэнчы ходзiць?

- Ходзiць.

- Як жа ён не захалодзiцца?

- Не ведаю.

I падумала цяпер: "Нашто я пра гэты фрэнч папытала, усё трэба ведаць, але не пра ўсё гаварыць". Увайшла назад у хату, глядзела яшчэ праз дзверы на яго i зноў думала пра тое, успомнiўшы, што кагадзе сцiхла гаварыць яму, каб ён не курыў.

"Нейк жа боты яму справiлi... У халодным зрэб'i зiмуе, але хоць абуўся добра... Можа яму, што ён курыць, асалода якая ад гэтага; можа ён iншае i не ведае нiколi. Мусiць жа, ён нiколi не даспiць, не даесць; устае досвiткам малацiць, а намалацiўшыся, вучыцца бяжыць, а прыбегшы з гэтага вучэння, сечку рэзаць iдзе. Дзiва што ён гэтакi спрацованы".

Дык не магла яна, каб зноў не запытацца:

- Калi табе гэтыя боты шылi?

- Яшчэ ўвосень.

- Мусiць, збожжа якое прадавалi на боты?

- Не, гэта я запасвiў.

Яна ўспомнiла лiст ад сястры: "...Якубу вучыцца трэба iсцi i каровы дапасваць, дык мы i самi не ведаем, што рабiць. Ён вельмi занудзiўся, таварышы яго ўсе вучыцца пайшлi..."

- Дапасваў ты?

- Але.

- А як жа ты вучыцца пайшоў?

- Спазнiўся траха не на два месяцы.

- Як жа цябе прынялi?

- Мама ўпрасiла нейк... Не хацелi прымаць.

Маўчалi доўга. Яна села каля хворай. Каб не стукаць, ён на пальчыках увайшоў у хату следам за ёю i зашаптаў:

- А ты доўга будзеш тут?

- На тыдзень мяне пусцiлi.

- Дык ты праз тыдзень паедзеш?

- Не ведаю, як з мамаю будзе. Але ж i ехаць трэба. Вядома, служу ў чужых людзей.

- Усё роўна ж ты нiчога не паможаш, а там можа нядобра табе будзе, што не будзе цябе доўга.

Як стары, ён адставiў нагу ўбок, набраў з голай кiшэнi ў тры пальцы дробнага тытуню i зноў сыпаў у паперку.

- Я тут курыць не буду, я пайду на двор... Дзе гэта там Вiця забавiўся?

У хаце было прытульна, чыста, прыбрана, але цiшыня i спакой былi страшнейшымi за ўсялякiя варожыя навальнiцы. Сястра глядзела на яго вострым зiркам. I яму, мусiць, шмат чаго хацелася сказаць ёй; губы ў яго трохi падзьмулiся, цераз увесь твар лягла вельмi выразная для адчування i невыразная для слоў рыса. Куткi рота ў яго затрэслiся i вочы пачырванелi. Але ён цвёрда i паважна, як стары, выйшаў з хаты. I калi ён выходзiў, яна прачытала ў вачах i на твары яго: "Усё можна. Заставайся i надалей тут. Не можа быць нядобра там за тое табе, што пасля гэтага тыдня не з'явiшся туды служыць... Перад смерцю мацеры ўсё можна. Усё можна!"

* * *

Над зямлёю стаялi засцiлы марозлiвага паветра.

Вiця нагрэўся пры рабоце, але зверху сухiм холадам хапала за плечы. Цямнела. Вiця iшоў у хату па траскучым снезе. Вострыя плечы яго варушылiся пад тонкiм фрэнчам.

Быў ён сам занадта тонкi паводле росту, белатвары, з жоўтымi кропелькамi рабацiння на высокiм iлбе. Цыбатымi нагамi ён сцiбаў шырока, шмат займаў iмi, iшоў подбегам. Схаваў рукi ў кiшэнi портак i падтулiў плечы, угнуўшыся ўперад. На ганку стаў абiваць з падэшваў прымёрзлы снег.

Ружавеў захад i з другога боку ў чорных дрэвах бялеў месяц. За адкiненымi веснiцамi звiнела пустая цiшыня вулiцы. Сiнявокi Якуб моўчкi выйшаў з сянец, паслiзнуўся на ганку, траха не ўпаў, але адзержаўся i падаўся на вулiцу.

- Куды ты?

- Нiкуды.

На вулiцы Якуб шпарка пераступаў з нагi на нагу, бiў ботам аб бот. Вiця не ўцерпеў з ганка:

- Нашто ты боты рвеш?

- Ногi мерзнуць.

- Дык няхай бы сядзеў у хаце.

- У цябе не папытаю. Вельмi бацька знайшоўся! Прыганяты!

- Дурань, чаго ты агыркваешся!

- Бо чаго ты заўсёды чэпiшся!

- Iдзi ў хату!

- Чаму?

- Не мерзнi.

- А сам? Я цяплей за цябе апранены. Гэта ты iдзi, не мерзнi ў гэтым летнiм фрэнчы.

Вiця смешна нахмурыў свае белабрысыя бровы i адчынiў дзверы ў сенцы.

У кухнi было змрочна. Бялела акно над сталом. Вiця пацягнуў носам i бурклiва сказаў:

- Зноў накурыў поўную хату.

Прытулiўся плячыма да печы i грэўся. Адагрэтыя пальцы на нагах вельмi засвярбелi. Дык ён сцягнуў бот i з асалодаю пачаў церцi пальцы анучаю. Усё ў хаце маўчала. Раптам ён апусцiў рукi i стаў думаць.

"Нашто я пусцiў Маргарыту iсцi, яна i так колькi ўжо ночаў не спала. Як яна i так цягне... Перабыў гэтулькi часу без адзежыны, дык i яшчэ б з лiшнi дзень пачакаў бы... Цяпер ёй гэтыя днi лягчэй будзе, пакуль Маня зноў паедзе..."

Усё нястрыманым вiхрам iмчалася ў галаве.

Сядзеў моўчкi доўга. Пасля шпарка ўсцягнуў бот i ўвайшоў у хату. Глянуў у акно ад вулiцы. Якуб стаяў на тым жа ўсё месцы.

"Стаiць як прыкуты, яшчэ захалодзiцца".

Замiлаванне да Якуба панавала ў iм, назаўсёды кладучы сляды на душу, у гэты час пераходу дзяцiнства ў першае юнацтва. Само жыццё выхоўвала ў iм вялiкую чалавечую чуласць для замiлавання i нянавiсцi.

Сястра папрасiла яго запалiць агонь. Ён прынёс лямпу. Сястра зняла шкло i стала выцiраць. А ён стаяў перад ёю - высокi, худы, з дзяцiным яшчэ рухам твару. Але не дзяцiнае было ў сцiснутых тонкiх губах.

"З iм ужо можна гаварыць пра ўсё".

Гэта падумала сястра.

- Як ты вырас за гэты час.

Ён пацiснуў плячом.

- Добра, што ты прыехала.

Памаўчаўшы:

- Мама, мусiць, памрэ.

I пайшоў у кухню курыць.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. З стэнаграмы следчага допыту

...Якi лiст я пiсаў Марынковiчу! I пасля чытання запiскi не мог ужо яго дапiсаць. Зусiм не мог пiсаць, думкi мае не iшлi патрэбным парадкам, а былi ў непарадку. Вось разбягаюцца i зноў збiраюцца, як хмары перад навальнiцаю. Узбуджанасць мая пайшла ў другi бок. Як гэта гэтыя мае даўнейшыя запiскi захавалiся? Пажаўцелi як лiсткi! Колькi гэта ўжо часу прайшло ад таго, як я пiсаў гэта, пра сябе, пра брата Якуба, пра сёстраў, i колькi год ужо мiнула з таго, як было ўсё тое, пра што я пiсаў тут! Як мы тады ўсе, браты i сёстры, хавалi маму, як мерзлi ў дрэннай адзежы i былi заўсёды галодныя! I трэба ж якраз папасцiся на вочы мае якраз бо тады гэтым запiскам! Мусiць, гаспадыня, прыбiраючы палiцу, выцягнула iх з-за кнiг i кiнула на стол. Убачыў iх, i ўсё ва мне аж уздрыганулася, перачытаў гэтую сваю даўнейшую споведзь перад самiм сабою i не мог дапiсаць лiста гэтаму чалавеку, Марынковiчу.

А напэўна я i пiсаў яго не гэтак, як трэба. Залiшне я злаваў i гарачыўся, а гэтага нiколi не трэба. Але не магу iначай з гэтым чалавекам. От i цяпер хочацца схапiць яго i шпурнуць куды ў мураваную сцяну, каб ён больш не даждаў псаваць людзям свету. Можа нешта падобнае i трэба з iм зрабiць, можа зусiм i не варта пiсаць яму. Цi проймеш яго словам! Ён жа ўсё добра сам ведае, усё ў яго самога даўно вымерана i разлiчана, i растлумачваць яму няма чаго. Ён гэты мой лiст не чытаючы ведае, цi раней ужо да яго падрыхтаваўся. К д'яблу ўсе лiсты! З iм трэба iначай.

Як ён выбiў мяне з мае каляiны, як ён адарваў мяне ад мае работы! Ён, як камень, лёг на маёй дарозе, на дарозе ўсёй нашай сям'i, насмяяўся з Маргарыты, наздзекаваўся з яе, адабраў ад яе здароўе. I цяпер (няйначай, што гэта так) стараецца выжыць мяне адтуль, дзе сам начальнiкам, каб не тырчаў я ў яго кожны дзень перад вачыма, я, брат Маргарыты, бо ведае ж ён, што ненавiджу я яго, як толькi можа ненавiдзець той чалавек, якi з малых дзён сваiх прайшоў агонь замiлавання i нянавiсцi. Цi не лепш жа яму пазбавiцца ад мяне, бо яшчэ ж "асмелiўся" крытыкаваць яго.

Маргарыта! Як яна сохла тады каля мамы i як яна старалася, каб не бачылi мы; што замест лепшай яды для хворай мусiць яна, сцiснуўшы сэрца, даваць ей бульбу. (Дзе ж мы маглi ўзяць чаго лепшага! А бачачы гэта, мы нудзелi i сумавалi страшна.) I як яна, небарака, сохла, гледзячы ў тую зiму на мяне, што я мерзну ў летнiм нейкiм фрэнчы!.. I якая ж яна цяпер усё-такi моцная, загартованая! Як яна трымалася тады перад iм у судзе! Да апошняй хвiлiны нiхто не пазнаў бы, гледзячы на iх, што яна гэтак iм скрыўджана. I яна прайшла буры нянавiсцi i замiлавання i ўсё роўна як з гарту выйшла. Толькi цi надоўга хопiць у яе здароўя? Колькi яна крывi страцiла кожны год па некалькi разоў. (Вядома, "новы чалавек" павiнен быць вольным, прыгожым, а дзецi, каб iх было некалькi, не далi б яму займацца гэтаю воляю i прыгажосцю!) I гаварыла як яна тады перад iм!

Маргарыта! Яна тады прыехала была ў горад дзён за два перад судом, надвечар. Незнаёмая жанчына паказала ёй, дзе льга за двазлотку на пору спынiцца. (Жанчына набожна перахрысцiлася перад працэсiяй. Труну везлi на сялянскiм возе, i паперадзе гарбаты чалавек у белай комжы нёс крыж). Маргарыта падзякавала жанчыне i купiла ў яе ж з каша шэсць абаранкаў. Ад вакзала iсцi было ёй недалёка. Гэта была нават i не гасцiнiца. У двухпавярховым доме, побач з дзвярыма ў вялiкую краму, спусцiцца толькi ўнiз, а там шырокiя i нiзенькiя вокны, пад самаю столлю, выглядалi на малы скверчык. Гаспадыня адчынiла Маргарыце дзверы ў сцяне з пабяляных цалёвак. Каб гэта не на Маргарыту, дык прытулак гэты мог бы здацца чорным i цяжкiм. Але гэта хто да чаго прывыкне, жывучы на свеце.

Iшоў у той дзень веснавы вецер, i голыя дрэвы на скверчыку гойдалiся i стукалiся голлем. Маргарыта бачыла праз акно iх пнi ля самай зямлi. Пасля падышла яна пад люстэрка на сцяне: "Якая ж я стала худая i страшная".

Знайшла яна мяне тады была ў той самы дзень, калi ў суд хадзiла, не ведала адразу гэтай маёй новай кватэры. Ясныя былi тады ў яе думкi, усё расказвала мне, як прыехала, дзе i як спынiлася, як з каша ў гандляркi абаранкi купляла, як нейкую труну везлi папярок вулiцы. Пра ўсю гэтую драбязу старалася гаварыць, абы не маўчаць, бо маўчанка была б вельмi цяжкаю. А нам хоць i было пра што пагаварыць (не бачылiся ж мы чуць не год, ад таго, калi ён яе завёз i пакiнуў там), але ў тую хвiлiну не гаварылася. Я цяпер як бачу, як чую той дзень, калi яна прыехала, як i дзе паварочвалася. I яе перад люстэркам, i сквер увечары, i вецер у голых дрэвах, i вясну... А з якiм замiлаваннем глядзеў я тады з канца калiдора ў судзе на яе постаць, калi яна гаварыла з iм! Як ён злаваў, у яго зелянелi вочы i трэслiся скiвiцы! Не, яна не спавядалася перад iм. Не спавядалася! Маладзец, Маргарыта!

- Я не прыехала перад табою спавядацца!

А як жа ён скрыгiтаў зубамi i ледзьве стрымлiваў сябе, сам пераняўшы яе слова:

- I я перад табою спавядацца не буду, як я жыву i як я хачу жыць. Усё, што было ў нас, гэта былi нашы памылкi... Чаго ты прыехала?

- Я прыехала ў суд.

- Можна было ўсё зрабiць завочна. Не канешне нам без патрэбы мучыць адно аднаго.

- А з патрэбаю тваёю дык можна i памучыць?

- Я не слухаю тваiх пустых слоў... Я табе пiсаў тады, што буду без усялякiх судоў выплачваць тое, што з мяне належыць. I ты не можаш скардзiцца, што я сваiх абавязкаў не выконваю.

- А ты ведаеш свае абавязкi?

- Ведаю... Чаго ты хочаш дайсцi гэтым судом? Я i без судоў ведаю закон.

- Але цi закон цябе ведае?

- Дык што ж, па-твойму, я непакараны злачынец?!

- Гэта ты добра сказаў, непакараны злачынец!

- Дык не табе ж судзiць i караць мяне! Годзе! Нiчога ты гэтым судом не дойдзеш! Усё ў нас скончана, раз i назаўсёды! Калi ты па добрасцi не можаш!..

- Не крычы, не хвалiся, што крычаць умееш.

- Дык буду маўчаць.

Ён адышоўся ад акна i закурыў. Дастаў з кiшэнi маленькi, на ланцужку, гадзiннiк. I зноў падышоў:

- Спынi гэтую справу i едзь адгэтуль.

- Не, я запiшуся на бiржу працы.

- Ты хочаш тут заставацца?

- Хачу.

Яна памаўчала. I зноў старалася не заiкацца ад сваёй трывогi:

- Застануся тут... Табе не хочацца гэтага?

- Як хочаш. Мы чужыя людзi.

- Чужыя?! А чатыры гады мы не былi чужыя? Пэўна ж, што я цяпер табе чужая стала, на чорта я табе цяпер, хворая. Пану трэба не гэтакая жонка.

- Якi гэта пан?

- Табе цяпер не гэтакая, як я, трэба, вядома.

- Я яшчэ раз кажу табе, прашу цябе - годзе нам адно аднаго мучыць. Я гэтак знерваваўся i стрывожыўся за ўвесь гэты цяжкi i паскудны час.

- Нiчога, паедзеш на курорт, палечышся.

- Не ўсмiхайся гэтак, ты мяне ўпiкаеш яшчэ i курортам?!

- Ага, ты ўжо голас збавiў. Сцiшэў? Жывi сабе, едзь сабе, упоперак дарогi я табе не стану. Гавары сабе пра свайго новага чалавека, гавары, трубi ўсюды, дзе толькi льга... Новы чалавек павiнен, кажаш, быць прыгожым i вольным? А я адабрала ў цябе волю? От прыйшла да цябе, стала ўпоперак дарогi, завязала табе свет, i хоць страцiла сама здароўе, жывучы з табою, але ўсё для таго, каб ты не быў нi вольным, нi прыгожым?

- К чорту гэты твой смех.

- На злосць гэта я табе ўсё зрабiла! На злосць! Каб звязаць цябе, каб адабраць ад цябе волю, каб ты быў не новым чалавекам, а старым!.. Старым!.. Нягодным!.. Брыдкiм!.. А ты ўсё не паддаешся i застаешся добрым!.. Прыгожым!.. Разумным!.. Патрэбным на свеце!.. А гэта я гэтакая нягодная, гэтакае злачынства з табою зрабiла!.. Гэта я!.. Гэта я адна вiнавата!.. Гэта я!..

- Не плач i не крычы, не ззывай людзей!

Заклапочаны твар глянуў з прычыненых дзвярэй у пусты калiдор. Голас у чалавека быў нецярплiвы:

- Справа Маргарыты i Аляксандра Марынковiчаў. Хто да гэтай справы, заходзьце!

- Я спыняю справу, - сказала Маргарыта судоваму чалавеку.

- Зайдзiце заявiць пра гэта ў суд.

А якi лiст паказала мне i пакiнула на памяць перад ад'ездам! Якi дакуменцiк! "Паважаная Маргарыта! Ты разумная жанчына i сама павiнна ведаць, што нам жыць разам больш немагчыма. Жывi там i не прыязджай. Я табе буду належачую па закону долю высылаць на хлопчыка. Ведай, што мы адно аднаго толькi звязваем. У нашу хвалюючуюся эпоху, калi мы няўхiльна змагаемся за новага чалавека, мы павiнны ўжо i цяпер даваць расткi гэтага новага, iдучага ў жыццё чалавека. А ён павiнен быць вольным, прыгожым, не звязаным нiчым, у яго павiнна быць мiнiмум няволi i максiмум волi. Мы, змагаючыяся i будуючыя, а таксама маючыя перспектыву на светлае заўтра, цяпер павiнны адкiнуць ад сябе старыя мяшчанскiя традыцыi... Жывi там i не прыязджай, належачае па закону я табе буду беспракаслоўна высылаць. Марынковiч".

"Новы чалавек" яму спакою не дае! Якая гадзiна!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Старыя мае запiскi трывожаць мяне. Якуб цяпер вялiкiм вырас... Не, не мог бы цяпер дакончыць лiста Марынковiчу. I не варт ён таго. Ды i нашто я пiсаў яму? Як гэта мне магло ў галаву ўзбрысцi гэта? Не да яго ж апеляваць з гэтаю справаю.

А якi прававерны грамадзянiн i партыец! Надпiс яго на картачцы сваёй Маргарыце, даўней, калi яшчэ яна дзяўчынаю была: "Тов. Маргарите от близкого, может быть, товарища. Общественность и общественная работа должны жить в вас. Маринкович". Тады ён яшчэ не быў "балгарынам". Не было яшчэ загаду пра беларусiзацыю.

Не давай ты яму загаду (цi дырэктывы), i думка яго будзе драмаць спакойна i весела. Нiколi ён не выкажа нiводнай думкi свае: i няма яе ў яго, i баiцца - "а можа начальства зусiм не гэтак скажа. Пачакаю лепш, што яно скажа, а тады ўжо i я". I колькi яшчэ ён задушыць жывых слоў i думак рэвалюцыйнай творчасцi толькi таму, што выказаны яны не начальствам!..

Як гэта Маргарыта сышлася была з iм...

4. Весткi ад Якуба

"Братка Вiця! Але ж даўно я цябе не бачыў. Чаму ты гэтак мала пiшаш, забыўся пра нас, цi што? Мы табе рэдка калi пiшам - дык нам жа вельмi часу нiколi няма. Цяпер толькi адсеялiся. Ну i нагальнасць была! Добра, што дажджы iдуць, годзiць на поле. Каб ты ведаў, якi лiст учора прыйшоў ад Маргарыты. Ты б за галаву хапiўся б, каб ведаў. Ты, мусiць, нiчога пра гэта не ведаеш, бо няўжо б ты маўчаў нам пра гэта гэтулькi часу. Але чаму яна сама дагэтуль - хоць бы слова. Гэта ж цэлы год ужо зараз. Яна пiша, што бачылася з табою, бо прыязджала ў твой горад у суд, браць разлуку. Ты ведаеш, як усё гэта было для нас - як абухом па галаве ўсiм. Я то яшчэ нiчога, а Маня i цяпер да спакою прыйсцi не можа. Яна ж Манi пiсала (толькi сёння Маня мне расказала), што зусiм страцiла здароўе, жывучы з iм. I цяпер усё адразу ён узяў ды вырашыў па-свойму - узяў дый кiнуў, няхай як сабе хоча, хоць зойдзецца дзе. Яна i сама пiша гэта самае, але гэтак, што трэба найбольш здагадвацца - як бы не смее яна гаварыць нам усяго выразна. Толькi нарэшце вырвалася ў яе слова: "Што ж, я калi пайшла замуж, дык закон гэтакi, што трачу я права на тую гаспадарку, адкуль пайшла. Дык я i не паеду да вас. Работы я нiдзе не знайшла, i цяжка мне яе знайсцi, дык няхай сабе будзе, як будзе". От што i як яна пiша. Яна, вiдаць, ужо i законамi нацiкавiлася, мусiць, прыйшлося ёй добра цяпер! Каб яна яшчэ адна, а то з дзiцем, дык яшчэ горш. Я сёння ёй напiсаў проста - закон, гавару, адно, а жыць на свеце жывым i родным людзям часамi можа быць i другое. Не чалавек iдзе да закону, а закон да чалавека. I калi дзе якi закон не прыйшоўся да чалавека або чалавек падышоў наперад, а закон астаўся, дык закон падагнаць трэба. Мы, гавару, родныя, i не канешне на законы прыглядацца. Бо ты як была дома, а мы былi малыя, дык была ты для нас як родная мацi. Няўжо ж мы павiнны забыцца на гэта. Няўжо ж мы пойдзем у суд, каб нас чужыя людзi мiрылi i дзялiлi? Прыязджай, напiсаў ёй, мы цябе спаткаем з радасцю, i ўсё будзе добра. Можа i добра, што развязалася з гэтакiм. Маня таксама i ад сябе прыпiсала, каб прыяжджала i нiчога лiшне не думала. Але Маня сваiм жаночым сэрцам угадала яшчэ адно. I мусiць, гэта праўда. Яна мне гэта сказала: таму Маргарыта не хоча да нас ехаць, што рабiць цяпер не можа, здароўе страцiўшы. А ў нас жа гаспадарка. I не хоча яна быць "дармаедам" на чужым карку. Маня як толькi сказала мне гэта, дык адразу i заплакала. Тут ужо нiяк не напiшаш пра гэта Маргарыце, каб лiшнiм i грубым словам яе не скрыўдзiць як часамi, каб, яшчэ больш неасцярожна i не ў пору сказаўшы, не паддаць ёй яшчэ больш пакуты. Трэба толькi падумаць, што яна цяпер думае i як жыве. Адно каб яна прыехала, а калi не - дык я сам паеду i забяру яе. Ты, братка Вiця, напiшы ёй, няхай нiчога гэтакага не думае i адразу прыязджае. Будзе яна тут спакайнейшаю i можа паправiцца трохi. А то, мусiць жа, дапякло ёй усё гэтае, калi аж пра законы, небарака, пачала пiсаць... Сам я, мусiць, да цябе неўзабаве прыеду. Не надоўга. Тут у нас адна справа заварваецца, i мне давядзецца ехаць. Я ўвесь клопат узяў на сваю галаву, бо, сказаць праўду, каб не я, дык, бадай-што, нiчога i не было б. Гэта мы складаем камуну - сем хат згаварылiся. Дык цяпер трохi мне клопату будзе. Я табе напiшу гэтымi днямi, калi прыеду. А ты ж хаця пiшы. I яшчэ раз просiм мы цябе з Маняю - напiшы ты Маргарыце - няхай нiчога не думае i не псуе дарэшты свайго здароўя. Няхай прыязджае. Вiтай яе ад нас i бывай здаровенек. Якуб".

5. З стэнаграмы следчага допыту

...Цягнiк прыйшоў пад вечар. Я даўно чакаў на вакзале, каб сустрэць Якуба. Я стаяў каля дзвярэй i ўглядаўся ў людзей - якi ж цяпер той ранейшы сiнявокi Якуб, што (калi ўжо тое было!) гэтак няёмка развiтаўся быў са мною на станцыi? Я тады бачыў праз акно з вагона, як ён паправiў на возе мяшок з сенам i паехаў у сваю дарогу. Я ведаў, што ён спяшае, каб да вечара перапаўзцi трыццаць вёрст. Пакуль ад'ехаў, дык разоў тры азiрнуўся. А пасля цягнiк рушыў... Колькi ўжо год прайшло, як мы пакiнулi жыць разам!

Доўга прайшло часу, калi я заўважыў сярод людзей загарэлы, аж чорны, хлапечы твар i шэрую суконную жакетку. Цераз плячо ў Якуба вiсеў на палатняным рубцы малы клунак. Я схапiў яго за рукаў i выцягнуў з натоўпу.

На вулiцах стаяў пыл, i сонца яшчэ пякло. Якуб грукаў ботамi па гарачым бруку. У першыя хвiлiны мы не знаходзiлi словаў, i гаварыць пачалi тады, калi прыйшлi на кватэру. Што перш за ўсё кiнулася мне ў вочы ў Якуба - гэта павольная сталасць у рухах нават тады, калi гэтай павольнасцi не было.

"Як у старога вясковага гаспадара, у якога ўкаранiлася мудрасць, што на зямлi вельмi спяшаць i трапятацца няможна. А можа гэта ён стамiўся з дарогi?" - падумаў я.

Запахла ў пакоi Якубавымi ботамi i ветравым пылам ад яго жакеткi.

Якуб гаварыў пра ўсе самыя дробныя хатнiя справы, пра знаёмых вясковых, смяяўся мякка i добра. I я адкiнуў на гэты час усе свае справы, каб застацца аж да заўтрага з братам. Усё больш i больш агортвала мяне тое роднае, што з малых дзён вызначылася назаўсёды мiж намi i ў нас. Гэта тая арганiчная блiзасць з Якубам, што з вялiкай сiлай загаварыла зноў цяпер пра сябе.

- Ты мне хiба паможаш што тут у маёй справе, бо я ж, сам ведаеш, нiдзе нiколi не быў, - сказаў мне Якуб.

Ён расказаў, як Маргарыта iшла замуж (трэба ж было, як на тую бяду, паехаць ёй тады да Манi i якраз спаткацца з iм!), як лепш яны там усе жывуць цяпер дома. Якуб гаварыў з развагамi, спакойна i стала. Белыя, ад сонца аж жоўтыя, валасы тонкiмi пасмамi клалiся ў яго на вушы, тыя ж самыя сiнiя вочы глядзелi шырока, толькi глыбей увайшлi нейк позiркам сваiм. I яшчэ прабiвалася наверх з усiх рысаў твару адзнака ўпартасцi.

- Дык як Маня маецца? - запытаўся.

- Жыве сабе... Мне цяпер абы тут усё добра зрабiць, а там - не я ж адзiн... Зусiм прыйдзецца некалi на весну вулiцу зносiць, i рэшта вёскi падзелiцца на два калектывы.

Я тады ахоплен быў новым пачуццём, глыбокiм, радасным. Мы сядзелi з Якубам у першы вечар доўга, i яго абветраны твар быў для мяне вельмi любым. Тут было ўсё ад пачатку i да канца - i тое мiнулае, з чаго вырасла наша блiзасць, i цяперашняе. Мы разумелi адзiн аднаго з паўслова.

Пра Маргарыту ён гаварыў, як бы сам быў у чым тут вiнават. Але пасля, калi загаварылi мы, як дапамагчы ёй, каб стала ёй спакайней на душы, ён увесь загарэўся i ўспомнiў адразу пра Марынковiча. Нават скрозь загару я прыкмецiў, як пачырванеў яго твар, i ён увесь аж уздрыгануўся. У iм, у гэтым сiнявокiм Якубе, у гэтым маладым, спрацованым, упартым рэфарматару зямлi захаваны вялiкiя буры. Ён пабыў у мяне два днi i паехаў, зрабiўшы тыя свае справы. I першы дзень, як паехаў ён, мне самому хацелася следам за iм ехаць. I ў той жа дзень я напiсаў яму колькi слоў i вялiкi лiст да Маргарыты. Усё гэтак, як гаварыў ён.

Цяпер менш за ўсё я думаю пра Марынковiча. I гэта дрэнна. Бо яго трэба перамагчы. Гэта нялёгка. Вельмi часта можна самому праславiцца за ворага рзвалюцыi, пакуль пераможаш яго. Даведзена ж i выдрукавана ў прэсе, што я контррэвалюцыянер.

Буду iсцi да канца.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Якая гаворка была ў мяне з Марынковiчам

- ...Яна зняла справу з судовага разгляду не затым, што вы вельмi хацелi гэтага, а затым, што нiчога суд не сказаў бы таго, пра што трэба было б хоць слова сказаць. Бо тут гэта не тое толькi, што ў яе ад вае дзiцянё застаецца i што вы будзеце даваць на яго гэтулькi, колькi закон скажа. Можа суд яшчэ сказаў бы колькi слоў i пра тое, што яна, жывучы з вамi, страцiла сваё здароўе: вы ж жылi разам чатыры гады, i яна магла б ужо мець чацвёра дзяцей! Над гэтым нi вам, гр-н Марынковiч, нiкому галава не балiць, i яна адна сваiм жыццём тут за ўсё адказвае. Але суд нi слова не сказаў бы пра тое, што яна iшла за гэтага Марынковiча тады, калi ён зарабляў на месяц усяго васемнаццаць рублёў. Яна хацела бачыць у Марынковiчу чалавека i пайшла дзялiць з iм гора. А ён, калi ўжо зрабiўся важнаю асобаю, дык забыўся на ўсё гэта. Ён цяпер стаў "новым" чалавекам i знайшоў сабе "новую" жанчыну...

- Гэта справа мая i яе. Толькi!

- Але я ж брат яе.

- Вы, грамадзянiн Лукашэвiч, маеце на мяне злосць за вашу асабовую справу i прыплятаеце сюды справу другую, якая сюды не належыць.

- Належыць!

- Не.

- Належыць! Усё належыць! Я ўсё разам збяру.

- Ну i што тады будзе?

- Нешта будзе.

- Што ж, грамадзянiн Лукашэвiч, збiрайце, збiрайце ўсё разам. Мусiць, дапякла вам праўда, калi гэтакiм гарачым зрабiлiся. Збiрайце, збiрайце... Братняя блiзасць! Зачапi толькi мешчанiна за душу, за пачуццi, будзе тады крыўды... Мешчанiна, мешчанчука, вас!

- Мяне гэта?

- Вас. Вы ж мешчанiн, самы сапраўдны! Безумоўна, пачалося з таго, што вы заелiся на мяне за сваю ўласную справу, за тое, што я апублiкаваў вашы контррэвалюцыйныя паводзiны. I тады вы пачынаеце прыплятаць сюды зусiм iншую справу, безумоўна не належачую сюды, чужую тут, непатрэбную, пабочную! I стараецеся выйграць на гэтай справе. Чаму ж вы пра сваю справу са мною не гаворыце, чаму ж аб ёй маўчыце, а ўсё пра маю асабовую, у чужое жыццё залазiце?! Я не жадаю аб гэтым больш з вамi гаварыць. Гэта ўсё iнтэлiгенцкая псiхалагiчнасць, мяшчанская сямейсцвеннасць, браты, сёстры! Як вы, грамадзянiн Лукашэвiч, не можаце зразумець (бачыце, я халадней пачынаю гаварыць), што старая сям'я пашатнулася. Безумоўна i назаўсягда! Гэта ясна, i вам гэта павiнна быць даўно вядома. Надыходзячыя будучыя часы ад нас ужо цяпер патрабуюць дзейнасцi.

- Якое?!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ён доўга гаварыў мне пра нейкую дзейнасць, а я маўчаў. Я не мог гаварыць тады з iм. I пайшоў, не даслухаўшы яго да канца. Ён стаяў перада мною пануры. Ад гаворкi тоўстыя губы яго трэслiся, ад узбуджанасцi чырванелi вочы i твар мяняў колеры. Твар яго быў апушчаны ўнiз. Я пайшоў i пачуў праз зачыненыя дзверы, як ён змоўк i пачаў цяжкiмi крокамi сваiмi хадзiць. Я нiякай драбязы цяпер не заўважаю, але адна не вылазiць з маёй галавы - гэта як ён ступае. Моцна стукае пятамi i раскiдае ногi. А сам ён ад прыроды сваёй пануры i не любiць гаварыць. Толькi, як ён кажа, грамадскiя абавязкi навучылi яго гаварыць, крыклiва i суха. Дома ён заўсёды маўчыць. Любiць сядзець на скверы i маўчаць. Калi iдзе, напрыклад, з грамадскага прагляду якога-небудзь кiнафiльма цi новай п'есы - нiколi не выкажа сваёй думкi, а ўсё гудзе: гугу - не разабраць, цi гэта ён згаджаецца з табою, цi не.

Гаворка гэтая мая была з iм пазаўчора. Сягоння я зусiм спакойна ўспамiнаю яе. Таксама сёння сказалi мне, што праз тры днi будуць мяне "чысцiць" - будзе браць мяне на допыт камiсiя, якая чысцiць наш савецкi апарат.

У мяне з'яўляецца адна думка - падаць у гэтую камiсiю свае запiскi i лiсты. Усiх у камiсii я ведаю, можна iм даць чалавецкую споведзь. Толькi адзiн - Курцiцкi, але ён там адзiн, i не пасмее ён пасля здзекавацца з маёй споведзi. Трохi не гэтак кажу - ён то пасмее, але не павiнны iншыя дапусцiць да гэтага. Я думаю, што гэтыя мае запiскi ёсць найлепшы дакумент. Пiсаў жа я iх толькi для сябе.

Перш за ўсё будзе да мяне падыход як да нейкай "контры". Друкаванае слова!

7. Весткi з вёскi i ў вёску

"Братка Вiця! Я прыехала "дадому" (дзе мой цяпер дом?), i мяне спаткалi гэтак, што я вось ужо колькi дзён жыву тут, а не магу спакойна ўспомнiць гэтага спаткання. Слёзы радасцi i замiлавання ў мяне на вачах, калi думаю пра гэта. Вельмi Якуб пра мяне клапоцiцца. З Маняю дык мы, вядома, сёстры, жанчыны, мы як адна душа. Яны нiчога не даюць мне рабiць, кажуць, каб я адпачыла i папраўлялася. А я i так добра сябе пачуваю, вельмi добра. Здароўе маё гэта раней было дрэнна, а цяпер, за апошнi час, на паправу пайшло. Так што дарэмна яны мне забараняюць рабiць. Ты iм напiшы, каб яны не рабiлi гэтага, я магу i хачу рабiць разам з iмi ўсялякую цяжкую работу. Ды я i не хачу, могучы сама рабiць, глядзець, як нехта робiць, а самой быць за паню нейкую. А паняю я нiколi не была i не хачу быць. Калi я iшла за Марынковiча замуж, дык ён тады зарабляў на месяц васемнаццаць рублёў. Значыцца, я не iшла за яго панаваць. А цяпер, калi ён зрабiўся панам, дык я ж не жыву з iм. Яшчэ раз прашу цябе, Вiця, апiшы iм усё гэтак, як табе будзе здавацца найлепш, каб iх не пакрыўдзiць, каб яны нiчога лiшняга не думалi ў гэтай справе, каб я разам з iмi ўсё рабiла па гаспадарцы. Бо ўсё гэта тут, у маёй гэтай справе, вельмi проста i звычайна. Я гэта ведаю, ведай гэта ты, i няхай яны ведаюць. Я зусiм здаровая. Маргарыта".

* * *

"Братка Вiця! Маргарыта прыехала да нас, i вельмi дрэнна ў яе з здароўем. I горш за ўсё, што яна не шануе яго, не хоча паправiцца як мае быць i бярэцца за работу. I нiяк не можна яе адгаварыць ад гэтага. Яна кажа, што зусiм здаровая i што не можа сядзець без работы. Праўда, гэтак выразна не гаворыць, каб мы не пакрыўдзiлiся, але з яе гаворкi гэта вiдаць. Усюды яна iдзе разам з Маняю, усё робiць. Нават стараецца сама ўзяць самую цяжэйшую работу. Мяне часам аж злосць бярэ, бачачы ўсё гэта. Нiколi я, кажа яна, не была хвораю. Так, кажа, трохi недамагала, але тое прайшло, хоць ёй i цяжка, але яна не падае нават выгляду. А я ведаю, бачу, што не можа яна рабiць i дарэшты сапсуе сваё здароўе. (Выкажу табе маю думку - мусiць, ужо ёй i няма чаго псаваць, мусiць, ужо зусiм здароўя ў яе няма.) Дык ты, братка, напiшы ёй, каб яна хоць час нейкi нiчога не рабiла, каб слухала нас i паверыла, што мы будзем вельмi рады, калi яна кiне ўсялякую работу. А то ўчора заўважыў я, як яна ўся збялела ад слабасцi i прытулiлася галавою да сцяны ў гумне (нешта там корпалася, сама пайшла). Але заўважыла мяне i, каб схаваць усё гэта, пачала варушыцца каля работы i неўзабаве пайшла ў хату. Я толькi паглядзеў ёй услед. Я ведаю, што ёй цяжка: яна думае, што будзе на нашым карку, але чаму яна i пра другое не падумае! Яна ж нас усiх павыгадоўвала, была для нас не толькi за сястру старэйшую, але i за матку. Уся ж тады работа на яе плячах ляжала i ўвесь клопат на яе галаве. I што б там нi было, я не магу дазволiць ёй рабiць цяжка. Пра гэта ты i напiшы ёй, прашу цябе.

У самога мяне ўсё iдзе някепска. Добра, што тады ты быў памог мне, як я да цябе прыязджаў. У нас цяпер самы рэзрух. Ворагi сталi прыяцелямi, а прыяцелi сталi ворагамi. У якой хаце раней была калатня, дык цяпер стала цiха, а ў якой было цiха, дык пачалi калацiцца. З нашай камуны дзве хаты адкiнулiся - спалохалiся, але новыя хочуць. Прыехаў бы ты, паглядзеў, што робiцца. Папраўдзе, вазьмi ды прыедзь. I з Маргарытай пагаворыш, можа лепш угаворыш яе. Так жа з ёю справу цягнуць няможна, мы ўсе павiнны пра яе падбаць. Не толькi ж лячыцца, але i паберагчыся трэба. Яна гэта сама ведае лепш за нас. Каму гэта ведаць, як не ёй. Але што ты ёй зробiш! Яна гордая, ды яшчэ i любiць нас усiх. Успамiнае ўсё, як мы гадавалiся. Сапраўды, якое гора яе спасцiгла! Але вельмi дрэнна, што яна тоiць яго ў сабе i нават з Маняю скрытная бывае. Вiтае цябе Маня. Яшчэ адно. Чыталi мы газету (не зусiм свежую, газеты сюды да нас даходзяць позна), дык там пра цябе чыталi, што ты нiбыта там нейкi сход хацеў раскiдаць i шкодную рэзалюцыю прапанаваў. Тут усе ўжо ўзялi ў шух вельмi. Я то не веру, што гэта было так, як надрукавана, але, прызнацца, адразу як прачытаў, дык жахнуўся. А хто цябе тут не любiў, дык пачалi языкамi малоць - от, кажа, табе i прававерны камунiст вельмi. Нешта недзе не ўнаравiў, дык i скiдаюць ужо. Мне здаецца, што ўсё гэта нейкае непаразуменне. Пiсанi i пра гэта колькi слоў. Якуб".

* * *

"Браце Якуб! Пiшу адразу пра справу. Што на мяне пусцiлi паклёп - дык гэта ўсё рука Марынковiча. Сёння мяне "чысцiлi", там гэты газетны паклёп быў самым галоўным абвiнавальнiкам. Паклёп з мяне знялi, i пра гэта будзе ў той жа самай газеце. Усе гэтыя матэрыялы - i мае, i Марынковiчавы, пойдуць у камiсiю па чыстцы партыi. Марынковiч цяпер устрывожыўся. Як Маргарыта? Я пiсаў ёй тады, пасля твайго лiста, што няхай адпачне гэты час, а да канца лета я збяру грошай, i тады яна паедзе куды падлячыцца. Нiхто мне з вас на гэта нiчога не адказаў. Чакаю. Вiця".

* * *

"Браце Вiця! Не адказвалi мы табе доўга таму, каб не трывожыць цябе. Але цяпер пiшу - Маргарыта зусiм хворая. Зусiм ляжала ў пасцелi i толькi гэтыя два днi патроху ўстае. Я прывозiў доктара, i ён сказаў, што нервы яе не ў парадку. Ёй трэба лячыцца, так што ты добра прыдумаў сабраць ёй трохi грошай. I я памагу, колькi будзе ў мяне, вельмi дрэнна з ёю, баязно, каб зноў не пагоршала. Якуб".

8. З стэнаграмы следчага допыту

...Зноў была ў мяне з iм сутычка.

Ён зусiм iначай гаворыць са мною. Пра новага чалавека цяпер гаварыў не ён, а я. Трэба ад Марынковiча збавiцца, сказаў я яму, каб ён не шкодзiў фармаванню новага чалавека. Ён пачырванеў, вочы яго налiлiся крывёю, але ён тут жа асеў. Яго аглушыла пастанова камiсii па чыстцы апарату i перадача ўсёй гэтай справы як матэрыялу ў партыйную камiсiю. Ён злуе, вар'юецца, але стараецца стрымлiвацца. Штосьцi хацеў са мною гаварыць, але я пайшоў. Я прачытаў яму на адыходзе Якубаў апошнi лiст - губы яго сцiснулiся, i ён з нянавiсцю глянуў на мяне... Цяпер ён адзяецца прасцей, скiнуў гальштук i вельмi ветлiвы з усiмi на працы. З кожным загаворвае. Але цяжка з iм гаварыць - усё выходзiць няшчыра, холадна, штучна. Нейк так выходзiць, што ўсякi або згаджаецца з iм, або маўчыць.

Як мяне ператрэсла ўся гэтая справа!

9. Тэлеграма

Вiктару Лукашэвiчу Прыязджай Маргарыта пры смерцi Якуб

10. Ад аўтара

На гэтым канчаюцца пiсаныя матэрыялы, што да справы Вiктара Лукашэвiча, i пачынаецца не пiсаны яшчэ раман.

1929

Каментары

Друкуецца па часопiсе "Узвышша", 1929, № 5, дзе апублiкавана ўпершыню. Датуецца траўнем 1929 года.