Черный КузьмаПошукi будучынi (на белорусском языке)

Кузьма Чорны

Пошукi будучынi

Раман у дзвюх частках

ПЕРШАЯ ЧАСТКА

УКРАДЗЕНАЕ МАЛЕНСТВА

Пладзецеся i размножвайцеся,

i напаўняйце зямлю...

Бiблiя - "Кнiга быцця".

I

Той дзень быў цiхi, хмурны, сухi i цёплы. Стаяў верасень месяц. I даўно гэта было. Час быў такi, што нашы бацькi былi на вайне. Iшла вайна з немцамi 1914-1918 гадоў. Усе мы былi або малыя, або самыя зялёныя падросткi. Асеннi дзень ужо хiлiўся да вечара свайго. Мы былi ў полi. Тыя гады прымусiлi нас змалку дзён прывучвацца да плуга i касы, да пiлы i сякеры, да гэбля i долата, да молата i кавадла. Гэтае начынне i прыладдзе, па якiм яшчэ нядаўна хадзiлi бацькавы рукi, было яшчэ i цяжкае i вялiкае кожнаму з нас, але ў той меры, у якой iшоў час, усё больш звыкласць, як светлы ратунак, прыходзiла да нас, i, тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, сталася так, што дзесяцiгоднiя дзяўчаткi жалi жыта, дванаццацiгоднiя хлапчукi аралi як мае быць, а пятнаццацiгоднiя самi вялi гаспадарку, кармiлi сем'i працай сваiх рук, ведалi, дзе, што i як сеяць, умелi зрабiць новы панарад i драбiны i давалi слушныя заўвагi кавалю, калi той не так як трэба нацягваў шыну на кола. Шаснаццацiгоднiя хлопцы хадзiлi па пiлоўцы, а семнаццацiгоднiя пачыналi пераймаць цяслярства.

Пакуль змеркне, кожны з нас стараўся ўправiцца з работаю. Унь на самым крайнiм палетку ходзiць за плугам чатырнаццацiгодняя Волечка Нявадавых. Сам Нявада больш як паўгода не шле пiсем з вайны. Волеччын голас, калi яна паганяла каня, чуўся па полi круглы дзень. Сама яна даволi рослая, i ранняя праца выраўняла яе, твар абветрыўся, рукi папрутчэлi i паходка стала цвёрдай. Асмугласць ляжала на яе шчоках, i босыя ногi не баялiся ржэўя. Подых восенi цiхай задумёнасцю клаўся на поле, i ўдалечынi сiняя iстужка лясоў здавалася разасланай цераз усю зямлю. Каржакаватая хвоя, якая расла на фоне лесу i далёка ад яго, здавалася рухавай: яна як бы iшла ў наш бок.

Дзень бадай-што ўжо канчаўся. Наша мястэчка стаяла ў лагчыне i ўжо ледзь вiдно было ў засцiлах першых прыцемкаў. Сярод поля бялелася роўная iстужка дарогi - гэта быў вялiкi стары шлях памiж усходам i захадам. Нам дзiўна было бачыць, што ён цяпер пусты. Яшчэ некалькi дзён назад тут дзень i ноч грукацелi выгнанскiя фурманкi. Тут праехалi польскiя сяляне, нашы гародненцы, беластачане, вiленцы i вiлейчане. Паабапал гэтай дарогi навыростала многа магiл i крыжоў. Усе днi далёкая артылерыйская кананада на той бок Баранавiч глуха аддавалася ў нашых прасторах i абуджвала ў нашых душах трывогу i няясныя чаканнi самага горшага.

Ужо Волечка Нявадавых кончыла работу i збiралася дадому. Сонца вiсела над яснай далечынёй за нашым мястэчкам. Усе бачылi, як Волечка стаяла тварам на захад i, прыклаўшы руку да лба, углядалася ўдалечыню. Што яна там бачыць? Усе заўважылi нейкi невялiкi рух пад тою адзiнокаю хвояй. Тры чалавечыя постацi, воз з канём. Добра вiдно было, што двое паволi iдуць полем да трэцяга, якi стаяў на шашы ля воза i трымаў каня. Ад шашы да хвоi зусiм недалёка. Неўзабаве мы бачылi, як двое селi на воз i нешта вельмi высока сядзелi на iм. Нешта было пад iмi на возе. Трэцi iшоў ззаду, а воз наблiжаўся да нас.

- Чаго глядзець, - сказала Волечка i рухава сабралася рушыць дадому. Я вельмi добра аж дагэтуль памятаю тыя яе словы: хiба яна магла тады падумаць, што гэта едзе на старой растрэсенай фурманцы яе лёс?..

Фурманка спынiлася на дарозе ў мястэчка, непадалёку ад Волечкi, якая ўжо выводзiла на тую ж дарогу свайго каня. Усё гэта было даволi дзiўнае. На старым, пазвязваным дротам i вяроўкамi возе стаяла зачыненая труна, на ёй, у задку воза, спiною к каню, сядзеў нейкi чалавек. Гэта была iстота, на якую мы глядзелi з непаразуменнем: вочы чырвоныя i прыпухлыя, позiрк вялы, твар спушчан унiз да грудзей, чалавек увесь сцiснуты, скамечаны. Чым больш мы прыглядалiся, тым больш здагадвалiся: гэта палонны немец. Ззаду за возам прыйшоў i канвойны расейскi салдат. Цяпер ён стаяў з вiнтоўкай пры канi i сказаў да Волечкi:

- Што гэта за мястэчка унь вiдно ў лагчыне?

- Сумлiчы, - адказала Волечка.

- А цi знойдзецца там, каб у каго пакласцi нанач гэтага немца?

- Дык дзiва што знойдзецца, - адказалi мы ўсе хорам, зацiкаўленыя тым, што ў нашым мястэчку будзе начаваць палонны немец.

- Ён хворы, - растлумачыў нам салдат. - Трэба даць яму паляжаць, а то ён не дойдзе да месца. I так дарогаю колькi разоў лажыўся каля дарогi. Унь пад той хваiнай у полi нешта гадзiн дзве ляжаў. Гэта добра, што гэты хлопец з возам якраз натрапiўся на дарозе. А то мне было хоць скачы каля яго. Не ўстае, дый годзе. А яшчэ далёка асталося мне яго канваiраваць.

- Але, добры iнтэрас! - з пратэстам у голасе i тоне абазваўся трэцi з гэтых людзей. Гэта быў хлапчук год шаснаццацi. З усяго вiдно было, што ён гаспадар каня i воза. Ён сядзеў на другiм канцы труны, у перадку воза, тварам к каню i спiною да немца, i трымаў у руках лейцы. - Табе трэба яго канваiраваць цi каб ён вылежваўся, а мне - вазiся з iм i вазi ў труне непахаванага бацьку. Табе добра, у цябе немец, чорт яго бяры, яны з гармат смалiлi па нашай вёсцы i нас у свет выгналi, а ў мяне хворы бацька ўчора памёр на дарозе, хворы i з дому выехаў, i мацi памерла на тым тыднi, пры дарозе пахована, i сястра памерла.

- Ну дык таго што было не вернеш. Давай падвязём яго ў мястэчка.

- Не павязу я яго! Пакуль не пахаваю бацькi - нiкога слухаць не буду! Я яго хацеў хаваць пад той хваiнай, а ты казаў, што паможаш мне дзе-небудзь тут пахаваць. Забыўся? Ну дык памагай.

- Дзе ў вас тут могiльнiк? - сказаў салдат у наш бок. Мы оступам стаялi каля гэтага растрыбушанага воза з труною. Ужо сонца вiсела на самым пункце свайго захаду: к вечару неба расчысцiлася, i восень нарадзiла ясноту хоць перад скананнем дня.

- Могiлкi унь, бярозы вiдны перад мястэчкам.

- Паедзем хаваць, - сказаў салдат.

Хлапчук закруцiў над канём канцамi лейцаў, пачаў нокаць i цмокаць. Конь раней угнуў галаву, рэбры пад яго скурай захадзiлi ходарам, ён зрушыў з месца воз, салдат пайшоў ззаду, за салдатам Волечка павяла свайго каня, якi цягнуў плуг на саначках, а следам мы - з коньмi, плугамi, баронамi. Хлапчук сядзеў у перадку на канцы труны, а немец на другiм канцы труны, угнуты, скурчаны, безуважны да ўсяго. Так праз хвiлiн дзесяць гэтая дзiўная працэсiя спынiлася каля местачковых могiлак, за якiмi пачыналiся ўжо местачковыя хаты. Хлапчук саскочыў з воза i скамандаваў:

- Прынясiце рыдлёвак.

Выгляд у яго быў такi, як быццам бы ён быў вялiкi спецыялiст хаваць такiм парадкам нябожчыкаў.

Добра было слухаць чужую каманду, але як яе адразу паслухаць? Мы ж былi гаспадары! Нашы ж бацькi былi на вайне! Быццам на тое iшлося, каб Волечка першая памагла невядомаму ў мястэчку госцю хаваць бацьку: салдат вырваў з яе рук повад i перадаў мне яе каня: - Пастаў нанач яе каня, а яна прынясе рыдлёўкi. - Тут жа ўсе разышлiся, але, як змеркла, ужо ўсе зноў былi тут. Перашкаджаючы адзiн аднаму, мы капалi вялiкiм гуртам магiлу невядомаму нам чалавеку. Пасля мы патурбавалi немца. Салдат памог яму злезцi на зямлю, i ён лёг на траве. Цяжка было нам апусцiць труну ў яму, але нас быў вялiкi гурт. Калi ўжо была насыпана магiла, мы зноў уссадзiлi немца на воз, i ён на возе лёг, крэкчучы i стогнучы. Волечка пазбiрала рыдлёўкi. Працэсiя, але ўжо без труны, зноў рушыла. Мы iшлi за возам. Хлапчук сказаў да Волечкi:

- На, падвядзi каня, а я хоць душу пражыўлю крыху: не было часу за цалюткi дзень нават закурыць.

Волечка ўзяла лейцы i пайшла побач каня, недарослы гаспадар якога скруцiў у паперы нейкае пацёртае лiсце i так зацягнуўся дымам, што здавалася, гэта ён ратуецца ад вялiкае навалы.

- Куды ж ехаць? - сказала Волечка.

- Ну вядзi ў сваю хату, - сказаў салдат.

Волечка ўвяла каня з возам у свой двор. Сама яна адразу пайшла ў хату: у яе была гаспадарка. Трэба было падаiць карову, а на дварэ ўжо зусiм сцямнела. Следам за Волечкай увайшоў у хату i малады выгнанец, якi толькi што пахаваў бацьку. Ён быў босы i ў салдацкай шапцы з пераломаным казырком. Хоць было яшчэ i цёпла, на iм нязграбна сядзела шырокая, не на яго рост, жакетка з самаробнага сукна, вядома ў дарозе. Каўнер абгамтаўся навокал шыi, i, напэўна, ён як адзеўся ў жакетку колькi дзён да гэтага, дык усё ўтрапенне апошнiх дзён так i перабыў, не раздзеючыся. Светлага воласу, з абветраным тварам i з рэдкiмi вяснушкамi на пераноссi, ён здаваўся цiхманым i не вельмi рухавым. Льга было падумаць, на яго гледзячы, што ён так будзе стаяць доўга ў парозе i чакаць, як i куды пойдуць далейшыя справы. А тым часам Волечка даставала з палiцы збанок i накрывала яго цадзiлкай.

- Пойдзеш карову даiць? - сказаў ён з няпэўнай iнтанацыяй няпрошанага госця.

- Пайду. Гэта ж ужо так позна, з усiм гэтым заваждалiся.

- Няхай яно ўсё прападзе, як нядобра, гадка i цяжка.

З аднаго толькi яго хрыпатага голасу можна было чуць, як сапраўды яму цяжка прыйшлося. Ён далей сказаў:

- Я хiба тут у вас з канём на двары пераначую, бо немаведама куды падацца: цёмна, позна, чужая старана. А заўтра буду брацца далей куды. А дзе ж усе, што ты адна дома?

- Мацi я свае не памятаю, яна даўно памерла, i маладзейшая сястра мая памерла, як малая была, а бацька на вайне i нiчога не пiша мне.

Яна пайшла, i ён за ёю. Iдучы за ёю, ён запытаў:

- Дзе гэта дастаць чаго, каб каня накармiць?

Яна нiчога не адказала, а ён больш не пытаў: яны ўбачылi, як салдат ссаджваў з воза хворага немца: трымаючы яго пад плячо, салдат бадай што нёс немца да сенечных дзвярэй, i той вяла перабiраў нагамi, гнучыся ў крук. Волечка i яе нечаканы госць пачалi памагаць салдату. Гуртам увялi яны немца ў хату i паклалi на лаву. Салдат сеў каля яго курыць. Волечка даiла карову. Малады выгнанец стаяў каля яе i ўсё парываўся нешта сказаць. Нарэшце вось што ён сказаў:

- Мы з-пад Вiлейкi. (Волечка маўчала, як самая сталая з усiх жанчын свету.) Слухай, я там за равамi бачыў стагi. Паеду прывязу сена, дык i твайму каню будзе.

- А калi хто ўбачыць?

- Я не баюся, я выгнанец.

- Але ж гэта чужое.

- Але ж мяне не пыталi, калi з хворым бацькам з хаты выганялi.

I зноў вялiкая сталасць агарнула Волечку.

- Дык я паеду, а ты брамы не зачыняй.

Тут яна адарвалася ад свае работы i паважна сказала:

- А тут яшчэ гэты немец хворы ў хаце.

- Небыт. I я паездзiў з iм.

Так яны быццам згаварылiся ў нейкай iм толькi адным вядомай справе. Разумеючы адзiн аднаго да канца, яны, як змоўшчыкi, зiрнулi адно аднаму ў вочы. Яна зноў пачала даiць карову, а ён цiха выехаў на пустым возе з двара.

Прайшло гадзiн паўтары, калi ён вярнуўся. Каля аднаго акна ў Вольчынай хаце гарэў агонь. Ён увайшоў. Волечка спала на тапчане ля печы. Салдат паiў ляжачага немца малаком з лыжкi. Волечка ўсхапiлася, як бы электрычны ток працяў яе сонную, калi толькi яе госць увайшоў у хату. Абое разам яны выйшлi ў сенцы.

- Прывёз, - сказаў ён. - Я дам i твайму каню.

- Стаў i свайго да майго ў хлеў.

- А ты iдзi спаць.

Сонная, яна хiстанулася на нагах i шпарка пайшла ў хату. А ён цiха i спакойна зачынiў за сабою сенечныя дзверы. Вераснёвая ноч стаяла над зямлёй. Уся яго iстота напоўнiлася натхнёным адчуваннем гэтай зорнай i цiхай ночы. Ён доўга стаяў пасярод незнаёмага яму двара, на новым сваiм месцы, аб iснаваннi якога раней i не здагадваўся. Свайго i Вольчынага каня ён паставiў да сена i сам лёг на воз, тварам у зоры. Чорныя сiлуэты вялiкiх дрэў вырысоўвалiся перад iм, дзесьцi за гэтай цеснай сялiбай, за цiхай вулiцай, за пахучымi паплавамi, дзе ён нядаўна браў сена. I такая стаяла цiшыня, што здавалася - восень сочыць, цi не парушае што яе спакою. Чутно было, як грукалi конi, перажоўваючы сена. Сонная птушка спалохалася, крыкнула i сцiхла, i залапатаў крыллямi певень. Яблыка адарвалася ад галiны i стукнулася аб зямлю. I зноў надоўга ўстанавiлася цiшыня. Ён спаў на сваiм возе доўга i раптам усхапiўся i сеў. Зорнае неба ўсё таксама распасцiралася ў шырокай вышынi. I смутак лажыўся на яго душу. "Скора дзень. Трэба зноў ехаць. Куды? Чаго? Павошта? Чаго шукаць у шырокiм свеце? Не знойдзецца тое, што прайшло, мiнулася i загiнула ў гарматным агнi i попел ад чаго развейваецца вятрамi далёка адсюль. Адзiн клапатны, з утрапеннем i небытам дзень адышоў у вечнасць, а гэта новы iдзе на яго месца".

Ён звесiў ногi з воза, угнуў плечы i заныў так у маўклiвасцi ночы i свае душы. Ён нават не заўважыў, што ў адным акенцы хаты гарыць святло. Пачынала цадзiцца павольнае свiтанне. Зоры радзейшыя сталi. Як бы хто высыпаў неба на ўсходзе белым попелам. I раптам стукнулi сенечныя дзверы. На ганку стаяла босая Волечка.

- Што? - сказаў ён, быццам меў тут права на такi гаспадарскi тон.

Вострая радасць агарнула Волечку: яна не адна, тут ёсць асоба, з якою яны ўчора сталi ўдваiх як бы вялiкiмi на ўвесь свет змоўшчыкамi, разам яны як бы хацелi адгарадзiцца ад усяго свету, якi для iх абаiх быў такiм бязлiтасным. Яна падбегла да яго i паклала руку на яго калена i зашаптала:

- У хаце немец, мусiць, умiрае. Нешта лапоча i нечага хоча, але нi я, нi салдат здагадацца не можам.

Ён саскочыў з воза, i пакуль яна застыла ў нерухомай паставе чакання: што ён будзе рабiць у такой нязвыклай справе. I якраз ён тут павiнен даць рады, а не яна. Вельмi можа быць, што тут, i ўпершыню, у яе з'явiлiся пачаткi спадзявання жанчыны мець дапамогу ад мужчыны i iсцi за iм. Ён жа стаяў i адчуваў цяжар ускладзенага жыццём на яго клопату. Ён мае дачыненне да ўсёй гэтай нечаканай, цяжкай справы, i выйсцi з яе нельга. Раптам ён нейк устрапянуўся i шпарка рушыў у хату. Волька подбегам кiнулася за iм. Немец ляжаў на лаве i шпарка нешта стараўся сказаць. Твар яго яшчэ больш умарнеў, але ўчарашняй вяласцi ў вачах не было. У вачах свяцiўся бляск i, можа, гэта з гарачкi, нiхто тут нiчога не ведаў, i што ён сказаць хацеў - невядома. Салдат сказаў хлопцу:

- Немец можа памерцi, трэба доктара.

- А хiба я ведаю, дзе той доктар? - развёў хлопец рукамi, i ў яго голасе было многа пратэсту: "Што вы маеце да мяне? I так мяне ўчора валтузiлi, не давалi бацьку пахаваць!" Волечка стаяла за iм нейкая малая, цiхая.

- Пакажы мне, дзе ў вас доктар, - сказаў да яе салдат, - хадзем.

- У нашым мястэчку цяпер няма доктара, - адказала яна ўзбуджана, - ён на вайне.

- А дзе ж вы лечыцеся, калi хто захварэе?

- Калi хто захварэе, дык паляжыць i сам ачуняе.

- Дык дзе ж дастаць доктара?

- Дык можа ён i так паправiцца?

- Можа i паправiцца. Але доктар усё роўна патрэбен, напiсаць акт або аб смерцi, або аб тым, што ён хварэў i правiўся, i таму я так павольна яго вёў.

- Доктар ёсць у другiм мястэчку за дзесяць вёрст.

- Запражы каня, - сказаў салдат да хлопца, - i прывязем доктара.

- Добра, - узбуджана адказаў хлопец. Магло здавацца, што ён нечаму ўзрадаваўся.

- А калi ехаць? - сказаў ён ахвотна.

- Трэба хутка.

- Дай яму чаго паесцi, - сказаў салдат да Волькi.

Хлопец i Волька выйшлi ў сенцы i сталi раiцца. Яна сказала:

- Я звару чыгунок бульбы, ёсць накопаная, i салдата накормiм, а немцу малака дам. - Выходзiла так, што i хлопец тут як бы гаспадар i з iм трэба раiцца.

- Добра, - адказаў ён, - пакуль ты ўправiшся, дык я воз абладжу.

- Мне яшчэ трэба карову падаiць.

З якой ахвотай ён узяўся за работу! Як гэта ўсё добра! Ён прымацован да нейкай справы, i надалей адышла неабходнасць выбiрацца ў невядомую дарогу шукаць немаведама чаго ў беспрытульным свеце. Ён абгледзеў воз: стары ён быў, раз'езджаны, паламаны. Пакуль у дарогу - трэба яшчэ пазмацоўваць яго. Ён за гэта i ўзяўся. Пасля пайшоў да коней. Конi паелi сена i абнюхвалiся. З выглядам знаўцы гэтай справы ён падняў Вольчынаму каню верхнюю губу i агледзеў зубы. Вымасцiў сенам воз, напаiў конi i запрог у воз свайго каня. Снедаючы разам з салдатам i Волькаю, ён сказаў да яе:

- Твой конь вельмi стары, я яму ў зубы глядзеў. Дзiва што ён такi худы, у яго жаваць няма чым.

- I твой худы, - адказала яна.

- Але ён малады, яму ўсяго пяць год. Ён здарожаны. Калi яму даць харч i спакой, то я б яго на ляльку вырабiў бы.

Волька паказала яму, куды ехаць, i ён выехаў з салдатам у дарогу. Салдату рупела хутчэй адчапiцца ад усёй гэтай валаводзiны, i ён падварушваў свайго фурманшчыка, а той выконваў свае абавязкi з заўзятасцю чалавека, якi з гэтага хлеб есць. Так што яны шпарка даскочылi да мястэчка, але доктара i там не засталi: ён паехаў у нейкае сяло да хворых, але затое там яны здабылi фельчара, казённага, з амбулаторыi, i салдату ўдалося вельмi хутка выехать назад з фельчарам. Гэты фельчар быў чалавек мясцовы. Служачы пры доктару, ён за доўгiя гады набыў вялiкую практыку i ведаў практыку жыцця i на хваробах знаўся. Усю дарогу ён распытваў - а адкуль, а як, а што, салдату было весялей, таму i ехалi павальней. I вось праз усю дарогу назад, не спяшаючыся ехаць, малады фурманшчык разглядаў наваколле паабапал дарогi. Дзень гэты быў сонечны. На бярозах трапяталася жоўтае лiсце. У чыстым полi адзiнокi лiсток на дарозе iмкнуўся з ветрам удалячынь. Лясы паўз дарогу нерухома вартавалi спакой восенi. На пустым iржышчы i на пакошах хадзiла жывёла. Ясны сум восенi, здавалася, плыве з ветрам, i ўсё вiсiць, як доўгачаканая ласкавасць. Шыпшына кустамi стаяла без лiсця i з чырвонымi пладамi. Патузваючы лейцы, малады фурманшчык перажываў дзiцячае жаданне спынiць каня, адысцiся да шыпшыннiку i нарваць, немаведама дзеля чаго, поўную шапку ягад. Душа яго ўцiхамiрвалася дарогай, павольнай яздой, восенню i цiшынёй. Яму здавалася, што ўжо з гэтых мясцiн яму нiкуды не трэба ад'язджаць, нiкуды i нiколi, што не трэба ўжо шукаць у свеце прыстанку i што тут усё вельмi падобна на той родны кут, з якога ён з блiзкiмi сваiмi i роднымi выехаў. З такiм станам свае душы ён уехаў у Сумлiчы i пад'ехаў да добра ўжо яму вядомай Волеччынай хаты. Салдат шпарка саскочыў з воза i пабег у хату, а следам i фельчар. Калi ж малады фурманшчык увайшоў у хату, ён убачыў, што немец ляжыць усё на тым жа месцы, а Волечка поiць яго з лыжкi малаком. Салдат сядзiць у одуме, а фельчар пiльна прыглядаецца да немца. Калi ж Волечка з пустой мiскай ад малака адышлася к печы, фельчар пачаў абслухваць i абмацваць хворага немца. Паваждаўшыся так з iм некалькi хвiлiн, ён зiрнуў немцу ў пачырванелыя вочы i жвава сказаў:

- Э, пане-браце, немец! Дык жа мяне дарма з табой напалохалi. Ты ж зараз сто вёрст без аддыхi пешкам зробiш. Ну што ж, праўся ды разумней. Такi i не шкодзiла б, каб вы ўсе папруцянелi, а то гэтулькi неспакою праз вас. Аж да Баранавiч даперлi. Чаго? Павошта?

- Дык ён паправiцца? - нясмела i з надзеяй сказала Волечка.

- А хiба табе не ўсё роўна?

- Гэта ж мая хата. Лепш жа, калi ён сам адсюль выйдзе, чым мёртвы завалiць мне хату. Што я тады з iм рабiць буду.

- Чуеш? - сказаў фельчар да немца. - Праўся, а то хату гэтай малой завалiш.

- Напiшам акт, што ён хворы i што я не мог у тэрмiн яго сканваiраваць, - сказаў салдат.

- Давайце паперы.

З паперай была цяжкая справа. Яе не было ў гэтай хаце. Фельчар стаў церабiць свае кiшэнi i сваю фельчарскую пакоўню. Немец тым часам больш ачомаўся. Ён стаў рухавейшы, ажывiўся, пачаў паднiмаць галаву i пiльна прыглядацца да людзей i да ўсяго, што было ў хаце. Нейкi неспакой з'явiўся ў яго вачах. Было вiдно, што трывога агарнула яго i што яна ўсё пабольшваецца. I чым больш ён трывожыўся, тым здаравейшы рабiўся колер i выраз яго твару. I раптам, як вада з прабiтага лёду, рванулася i лягла на яго твар пячаць недавер'я да ўсяго навакольнага i да людзей, якiя былi каля яго. I пасля гэтага страх праступiў на рысах яго твару. I гэта ўсе заўважылi. Фельчар нейк крыва ўсмiхнуўся i сказаў немцу:

- Чаго ты баiшся? Дурань ты. Нямецкая галава. Машыну якую цi гармату новую ты ўмееш выдумаць, а бачыць, што чалавек мае душу i сэрца - на гэта ў цябе няма нiчога... На, выпi гэты парашок, можа ўбачыш, што мы цябе лечым, а не бязвечым. - Немец выпiў парашок, i новы неспакой з'явiўся ў яго вачах. Ён нешта пачаў гаварыць i паказваць рукамi.

- Гэта ж ён думае, што я яму даў атруты! - моцна сказаў фельчар. Цьфу! Каб ты навек запаветраў!.. Што ты лапочаш? Павальней кажы, можа я разбяру што, цераз дзесятае ў пятае.

Фельчар нарэшце абмацаў у сваёй кiшэнi вучнёўскi сшытак. Немец убачыў паперу i пацягнуўся да яе абедзвюма рукамi.

Практычны ў жыццi фельчар адразу здагадаўся i адарваў ад сшытка лiст. Як сасмаглы ваду, так хапiў немец паперу i аловак. Не ведаю, цi прыйшла немцу ў галаву думка, што калi ён так жвава ўзяўся за паперу, а не ляжыць з паблеклым позiркам на лаве, то ён перамог ужо сваю хваробу. Але такая думка павiнна была б быць у яго. Пры лаве стаяў стол, немец прыпёрся да яго бокам i пачаў выводзiць на паперы алоўкам слова за словам. Фельчар бачыў, што яму так нядобра пiсаць, сеў сам на лаву i падпёр немца сваёю спiною. Немец спiсаў абодва бакi паперы i ўжо распiсаўся, як раптам як бы што ўспомнiў, пакiнуў пiсаць, i на твар яго лягла пячаць просьбы. Ён штосьцi пачаў гаварыць фельчару, якi ў гэты час якраз даў яму зноў парашок. Фельчар пачаў прыслухоўвацца i нарэшце штосьцi двума цi трыма словамi, к здзiўленню ўсiх, па-нямецку запытаў у немца, Праўда, яго гаворка па-нямецку была нясмелая, ён лавiў словы, як глухi прыглядаецца на вусны таго, з кiм гаворыць. Але ён зразумеў немца: той прасiў назваць яму адрас таго кутка, дзе ён цяпер хварэе. Фельчар прадыктаваў яму адрас на мястэчка Сумлiчы так, каб сюды льга было трапiць адкуль сабе хочаш, хоць з усяго свету. Пасля гэтага фельчар напiсаў акт аб хваробе немца. Праверылi па паперы ў салдата i запыталi ў самога немца, i ўсiм стала вядома, што немец завецца Густаў Шрэдэр. Салдат тады сказаў распiсацца ў акце за сведак Вольцы i яе маладому госцю. Волечка напiсала: "Вольга Нявада", а той напiсаў: "Кастусь Лукашэвiч, выгнанец з-пад Вiлейкi". Вельмi можа быць, што апошнiя словы яго подпiсу iшлi з яго абязвечанай цяжкай зменай у яго жыццi псiхалогii. Ён страцiў з-пад сваiх ног той грунт, на якiм стаяў на сваёй Вiлейшчыне. Нездарма ён на свiтаннi таго дня так ныў душой перад тварам бадзяння па свеце. Салдат схаваў акт сабе ў кiшэню, падзякаваў фельчара i сказаў:

- Сёння ў дарогу позна, ды i немец яшчэ слабы. А цераз ноч ён у мяне пойдзе як падмецены, так што мы да Слуцка даклыбаем як з перуна. Эй ты, хворы немчык, кладзiся i спi гэтыя паўсутак, каб заўтра ты ў мяне быў, як шустры бычок.

Немец недаверлiва паглядзеў на салдата, i з яго ўмомант зляцела тая ажыўленасць, першыя адзнакi якой ужо былi з'явiлiся ў яго. Ён глыбей пасунуўся ў лаву, дастаў з нетраў свае змятай i вываленай у зямлi адзежы некалькi закручаных у хустачку канвертаў з раней напiсаным на iх адрасам у Германiю i ў адзiн з гэтых канвертаў паклаў толькi што напiсанае пiсьмо, заклеiў i словамi i знакамi растлумачыў фельчару, што гэта пiсьмо, а не што iншае. Мусiць, фельчару тут ён найбольш мог даверыцца. Пасля гэтага ён паклаў пiсьмо сабе пад галаву i неўзабаве глыбока задрамаў. Дзень iшоў к вечару. Сонца стала нiжэй i пачало бiцца ў акно. У хаце стала ясна, шырэй i прастарней. Немец спаў. Салдат курыў, Волечка займалася дробнай хатняй таўкатнёй, як самая руплiвая з усiх жанчын на свеце. Малады яе госць стаяў на двары пры возе i глядзеў, як конi ядуць сена. Фельчар моўчкi сядзеў i пасля разгаварыўся з Волечкай.

- Дык i табе, дзяўчо, прыйшлося горка, - казаў ён. - Ну, бацька твой, дарма што пiсем не шле, а можа быць жыў i здароў i хутка вернецца дадому. Дык ты нiчога кепскага не думай, а жывi сабе памалу. Ведай, што кожны пражыты дзень адкiдае тое, што ёсць, i наблiжае тое, што будзе. Горачы на свеце многа, але i ў самай большай на свеце пасудзiне ёсць дно, няхай сабе яна хоць i да краёў налiта атрутай. А ты стаiш перад векам сваiм, дык атрута i горач выветрацца i высахнуць, а ты жыць будзеш... Дык як жа мне, - сказаў ён нарэшце да салдата, - трэба дадому брацца.

- Я пайду да старасты, каб даў фурманку вам, - прагаварыў салдат. - А мы з немцам у дарогу заўтра.

I гэтулькi было ў салдацкiм голасе спакойнай ураўнаважанасцi, гэтулькi было ў iм упэўненасцi, што ўсё на свеце iдзе да таго, да чаго яно iдзе, што здавалася, нiякае хваляванне не пройме гэтага чалавека. Салдат выйшаў, i ўсе ў хаце чулi, як ён на двары гаварыў з маладым выгнанцам. Немец крыху прыўзняў галаву, павярнуўся тварам угару i ляжаў так, гледзячы ў столь. Фельчар даў яму яшчэ парашок, i той, мусiць, ужо як мае быць убачыўшы, што яго не страляюць i не рвуць на кавалкi, а лечаць, выпiў лякарства i зноў спакойна ляжаў. Тым часам хлопец увайшоў у хату i, нi на кога не гледзячы, як бы сам сабе, моцна сказаў:

- Дык можна ж было i ўчора пайсцi да старасты, каб даў фурманку, а то мяне ганяў у мястэчка. Знайшоў сабе вазюра! Добры iнтэрас! Што ён да мяне мае! Прычапiўся!

- Намнога ты за яе старэйшы? - сказаў фельчар хлопцу i паказваючы на Вольку.

- Адкуль жа я магу ведаць? - пацiснуў плячыма хлопец.

- Як гэта? Хiба яна не сястра твая?

- Я на выгнанства ад вайны еду.

- Тут асталяваўся жыць?

- Не, я тут бацьку хаваў.

- Куды думаеш ехаць?

- I сам не ведаю.

- Кожная дарога куды-небудзь вядзе, але ты выбiрай тую, якая не вядзе ў прорву.

Прыйшоў салдат i сказаў, што фурманка пад'едзе пад хату.

Волечка тым часам нешта занадта рухава пачала завiхацца ля печы.

- Прынясi мне лому, - сказала яна да Кастуся без якой бы там нi было выразнай iнтанацыi ў голасе, i ён ахвотна прынёс лом.

- Увапхнi ў печ i запалi, бо я вельмi спяшаюся.

Сонца спускалася ўсё нiжэй, праменне яго з кожнай хвiлiнай зменьвала свой колер, i нарэшце ў яго роўным чырванаватым бляску ажыла задумёнасць цiхага змяркання. I тут пачалася паэзiя спакойнага адвячорка ў хаце. Усе цiха сядзелi, кожны на сваiм месцы i са сваiмi думкамi. У рухавым клопаце была толькi адна Волечка, малая гаспадыня гэтай хаты, дзе так нечакана сабралiся так не падобныя адзiн на другога людзi, далёкiя адзiн ад аднаго i месцам на зямлi, i прывычкамi, i звычаямi, i жаданнямi, i натурай. У печы зырка гарэў агонь i пры iм кiпеў вялiкi гаршчок. Волечка то выходзiла ў сенцы, то зноў уваходзiла ў хату i кожны раз прыносiла то цыбулю, то моркву, то бульбiну, то нейкае карэнне, то лiсце i падкiдала ў гаршчок.

- Што гэта ты варыш такое? - запытаў фельчар, сочачы за рухавай Волечкай.

- Вару яду.

- А як жа гэтая патрава завецца?

- Нейк завецца, - злёгку прыбянтэжылася Волечка.

- А чым жа ты яе закрашваць будзеш?

Волечка як аслупянела. Нерухомая яна стаяла, i твар яе загарэўся чырвоным колерам.

- Малаком, - нарэшце адказала яна так, быццам кожнае слова важыла сто пудоў i цяжка было яго спусцiць з языка.

- Як жа ты будзеш гэтую патраву малаком закрашваць, калi ты ў яе цыбулю кiдала?

Волечка выбегла ў сенцы, i вочы яе напоўнiлiся слязьмi. Стары фельчар адчынiў дзверы ў сенцы i сеў на парозе.

- А чаго ў цябе, дзяўчо, твар так зачырванеўся? (Ён не пытаў: "чаго ў цябе слёзы?")

- Бо я ля печы стаяла.

- У цябе няма сала?

- Няма, - як з-пад зямлi сказала яна.

- А каму ты так многа варыш?

- Усiм... нам... Ужо другi дзень у мяне ў хаце чужыя людзi, а я iм нiчога нават перакусiць не дала.

- А немца ты малаком паiла?

- Дык ён жа хворы.

- А малая ты мая, а галубка ты мая!

- Нiчога, я пастаўлю новы гаршчок, без цыбулi... Гэта я забылася...

Кастусь у момант вока праскочыў праз сенцы на двор, развярнуў на возе сена i з бадай што пустой зашмальцованай торбы дастаў усё, што ў ёй было. Гэта быў раздушаны крышан сала. Аж босыя пяты яго мiгцелi, як маланка, калi ён ускочыў назад у сенцы з моцным шпаркiм шэптам. На твары яго ляжаў таемны выраз вялiкага змоўшчыка:

- Волька, выйдзi к возу на момант.

I сам скiнуў з сябе дзiцячую трапятлiвасць i сталай хадой падаўся з сянец. Так жа паволi i стала Волька пайшла за iм. Абое сталi яны ля воза, дзе двое коней бесперапынна жавалi сена.

- На табе сала, на гаршчок будзе. I нiкому не кажы, што гэта я табе даў. Няхай думаюць, што гэта ў цябе было, але ты не хацела спавядацца перад усiмi i сказала, што няма.

Трэба было бачыць у гэты момант Волечку. Як заваёўнiца свету, яна з ганарлiвай павольнасцю ўвайшла ў хату i зноў пачала хадзiць ля печы. Салдат дастаў з свайго ранца бляшанку кансерваў, паставiў на стол i сказаў:

- Можа гэтым добра закрасiць гаршчок?

- Я ўжо закрасiла салам.

- А ты ж казала...

- Мала што я казала...

Немец сядзеў на лаве i прыглядаўся да ўсяго, што рабiлася ў гэтай чужой яму хаце. Ужо быў прыцемак. Ужо агонь у печы згасаў. Ужо вераснёвы вечар апаноўваў цiшынёй свет. Хвiлiна за хвiлiнай, i ўсе гэтыя людзi паселi навокал стала. Волечка частавала iх патравай, якую, можа быць, i сама прыдумала з прычыны свае неспрактыкаванасцi ў гаспадыньскiх справах. Еў салдат, еў фельчар, еў Кастусь, еў i немец. I ўсiм падабалася яда. Фельчар раптам паварушыў сваю медыцынскую дарожную пакоўню i паставiў на стол пляскатую пляшку.

- А гэтую мiкстурку я ўзяў з сабою, бо думаў, што прыйдзецца ёю лячыць немца. Аж яно i добра, што ўзяў.

Гэтую чыстую, як сляза, мiкстуру адным заходам выпiлi ўтрох: фельчар, салдат i немец. Пасля гэтага неўзабаве шумна стала ў гэтай хаце. Салдат, заглядаючы ўсiм у вочы, даводзiў, што няма на свеце лепшых дзяцей, як яго, недзе там далёка адсюль. Фельчар крычаў салдату ў твар цераз стол, што ён верыць, што ў яго слаўныя дзецi. А цяпер ён скажа пра капусту, якую ён сам садзiў, а расаду прывозiў аж з-за Слуцка. "Такое капусты свет не бачыў". Тут фельчар апомнiўся, збянтэжыўся i павярнуўся да Кастуся:

- А нашто табе шукаць якой-небудзь дарогi ў свет на бадзянне? Жывi ў гэтай хаце i памагай гэтай малой жыць на свеце. Вам жа цяпер абаiм важна, каб абы дзень перабыць. У яе вернецца бацька, i жыццё пачнецца, а ты скончыцца вайна, i вернешся на сваю Вiлейшчыну.

I раптам пасля гэтых слоў штосьцi сталася з Кастусём. Незаўважна выйшаў ён з хаты i ўзлёг грудзьмi на бiла ў возе. Цяжкi, як стопудовы камень, смутак навалiўся на яго. Родныя мясцiны на Вiлейшчыне, куды яму прарочыў вярнуцца стары фельчар, звязвалiся ў яго ўяўленнях з бацькам. Як жа ён вернецца туды, калi ўжо бацькi няма? А калi i вернецца, то цяпер гэта ўжо не тое будзе. Конi пацерлiся мысамi аб яго плечы. Ён устрапянуўся i падклаў iм сена. Як увайшоў у хату, убачыў, што Волечка спiць не раздзеўшыся на тапчане пры печы i без нiчога пад галавою. Спяць дзе хто - немец, фельчар i салдат. Ён выйшаў зноў i лёг на воз. I зноў, як i тая ноч - з зорамi i цiшынёй. Яна яму здалася доўгай. I вядома: вераснёвыя ночы доўгiя. На свiтаннi ён моцна заснуў. Сонца пабудзiла яго. Яно бiла яму ў твар, але гэта было восеннае сонца, мяккае i лагоднае, як шчокi любага дзiцяцi. З вулiцы чулiся гукi напоўненай працай ранiцы. З комiна Волеччынай хаты iшоў дым. Ён спалохаўся, што праспаў нешта важнае, усхапiўся i застаў у хаце дзiўную сцэну: у залiтай сонцам хаце цесна было каля той лавы, на якой раней ляжаў хворы немец. У печы палаў агонь. Ружовенькi i свежы тварам немец адной рукой гладзiў па галаве Волечку, а ў другой трымаў сваё ўчарашняе пiсьмо i соваў яго ў фельчаравы рукi i штосьцi ўсё гаварыў, гаварыў, да чаго фельчар прыслухоўваўся.

- Ага, - зразумеў нарэшце фельчар, - ты рад, ты шчаслiвы, што ачуняў i ўжо здаровы? А ты думаў, што памрэш, адзiн сярод чужых людзей? Аж ты ўбачыў, што гэтыя людзi цябе ратавалi i паставiлi на ногi? Ты кажаш, што ў цябе ёсць дома сын, якому цяпер ужо дзесяць год? Ён таксама, як i ты, завецца Густаў Шрэдэр? Тое, што ён ёсць на свеце i што ты ачуняў, радуе цябе? Ага, ты хочаш чым-небудзь аддзякаваць нас усiх i найбольш гэтую малую? Ну дык яна завецца Волька.

Вядома, немец нiчога не ведаў, што кажа фельчар. Але ён, i не чуючы i нiчога не слухаючы, гледзячы сам у сваю душу, раптам прыгарнуў да сваiх грудзей Волеччыну галаву, i твар яго перасмыкнуўся момантным рухам шчасця. У наступны момант ён пачаў шнырыць па патайных кiшэнях i пад падшэўкай свае адзежы. Ён дастаў адтуль два цi, можа, i тры залатыя гадзiннiкi, некалькi залатых пярсцёнкаў, звязаных нiткай, i залаты нацельны крыжык праваслаўнай царквы - васьмiканцовы з мiнiяцюрным абразком на адваротным баку расейскага барадатага святога. Усё гэта ён загарнуў у прыгаршчы i сунуў у рукi Волечцы. Яна збянтэжылася i апусцiла рукi. Немец сiлаю даваў ёй гэты дарагi падарунак. Было вельмi падобна, што гэтыя рэчы душаць яго i ён стараецца выратавацца ад iх.

- Гэта табе, - гаварыў ён, - каб ты была шчаслiвая за маю радасць. Мой Густаў цяпер мае свайго бацьку.

Твар яго свяцiўся радасцю. Пячаць вялiкай праўды ляжала на яго вачах: ён уладар свету, бо ўжо зноў ходзiць па зямлi i трохдзённае змрочнае ўтрапенне яго мiнулася навек. А ўсё золата, якое толькi ёсць на свеце, нiкчэмная драбяза i непатрэбшчына перад самiм жыццём. Здавалася, праменне iдзе ад яго ўсмешкi. Усмiхаўся шчасцем i салдат, i фельчар, i нават Кастусь, толькi Волечка стаяла чамусьцi маўклiвая. Гэта была сцэна як бы бурнай чалавечай радасцi.

Салдат раптам сказаў:

- Ну што ж, Бог дасць, скончыцца вайна, i жыць будзем у сваю волю.

Немец усё гаварыў раз-поразу:

- Густаў, Густаў...

Фельчар як бы раiўся сам з сабою i сам сабе ўсмiхаючыся:

- Прыехаўшы дадому - адразу забегчы ў сад... - I тут жа растлумачыў, усё не спускаючы з губ усмешкi.

- Густаў... Густаў... - выварочваў немец перад гэтымi людзьмi сваю душу.

Здавалася, што няма на свеце нi вайны, нi выгнанства, а толькi радасць чалавека жыць сваею воляй.

Раптам салдат спахмурнеў, устаў i сказаў:

- Ну, немец, у дарогу.

Немец здагадаўся i таксама спахмурнеў.

Значыцца, i вайна была, i трэба было мець непрыемны абавязак гнаць палоннага чужынца, якога сюды загнала лiха, i трэба было iсцi пад канвоем.

Немец памахаў рукой Волечцы, i апошнi промень усмешкi патух на яго твары. Салдат апанураў адразу i выйшаў следам за немцам выконваць свой прыкры абавязак. Фельчар устаў, паглядзеў на залатыя рэчы, якiя ляжалi на стале, i панура прамармытаў: - Гэта расейскiя афiцэрскiя рэчы. Эйш, сукiн сын, паздзiраў з мёртвых або раненых. - Тут ён убачыў, што на стале ляжыць тое нямецкае пiсьмо. Ён стаў яго разбiраць, i многа прайшло часу, пакуль ён сказаў:

- Гэта жах, што ён пiша! Ён навек развiтваецца са сваiм Густавам. Дзiва што ён так узрадаваўся, калi ўбачыў, што жыў астаўся. Цi гэта ён мне гэтае пiсьмо даваў, каб я прачытаў яго? Цi яно яму ўжо не трэба? А лiха яго бяры, здам на пошту, няхай iдзе туды, да таго Густава.

Тут пад'ехала фурманка, i хата апусцела. Так гэтыя людзi, якiя не ведалi адзiн аднаго i перажылi разам момант радасцi, сабраўшыся на гэты момант у незнаёмай хаце, разышлiся хто куды, кожны ў свой бок. Залатыя гадзiннiкi, пярсцёнкi i крыжык ляжалi на стале, i двое маладых людзей, якiя стаялi яшчэ перад векам сваiм i толькi што выходзiлi яшчэ з свайго маленства, не ведалi, што рабiць з гэтым золатам. Можна сказаць, што яны не ведалi i цаны яму. Волечка з непаразуменнем падтулiла плечы i адышлася ад стала, трэба сказаць - задаволеная, што, нарэшце, хата была пустая ад чужых людзей i нiхто ёй не перашкаджае цяпер даiць i кармiць карову, прыбiраць у хаце, пазiраць у вокны, цi не сышлi з двара дзве куры, што былi ў яе гаспадарцы. Гэта не гаворачы ўжо аб тым, што адзiн за адным iшлi вераснёвыя днi, а ў яе яшчэ не было пасеяна жыта. Пра непасеянае жыта яна i ўспомнiла цяпер. Парыў смутлiвай заклапочанасцi рвануўся ў яе душы. Яна, як сталая, заламала рукi:

- А Божа мой, жыта не пасеяна. А восень iдзе.

- Дык я табе пасею, - сказаў, устрапянуўшыся, Кастусь.

- А хiба ты ўмееш?

- Я раз авёс сеяў, як бацька мой хварэў.

- А калi ж ты думаеш?

- Калi хочаш. Толькi, каб не марудзiць, мне ж трэба яшчэ i ў сваю дарогу выбрацца.

- Хоць заўтра.

- А насенне ёсць?

- Не намалочана. Снапы я звезла, сама i пажала. А сеяў яшчэ бацька.

- Дык я табе i намалачу.

У хвiлiны гэтай гаворкi ў яго бiлася ў жыццё вострае жаданне хоць якiм заняткам, хоць якой работай адцягнуць як надалей страшную неабходнасць ехаць немаведама куды.

Цяпер ён выразна падумаў: пакуль намалоцiцца i пасеецца, то пройдзе некалькi дзён. Якое шчасце яшчэ некалькi дзён спакою!

Вялiкi доктар усялякай хворасцi ў чалавечай душы - час - мае вечнага свайго дапаможнiка - працу. Можна сказаць з упэўненасцю, што праз гадзiну якую пасля гэтай гаворкi Кастусь Лукашэвiч не меў у душы нi смутку, нi трывогi. Перш за ўсё яны агледзелi з Волечкай пуню з снапамi. У пунi ж быў i ток. Пасля ён праверыў Нявадаўскiя цапы. Вiдаць, добры гаспадар быў Нявада! Бiчы ў цапах былi важкiя i зручныя. Гужы шчыльныя, i завязкi з добрага сурамцу. Цапiльны ж ужо мусiць за цэлыя гады добра абгладзiлiся аб малацьбiтовы рукi. Кастусь выбраў цэп самы размашны, расклаў на таку снапы i пачаў.

- Давай у два цапы, - сказала Волечка.

- Куды ты, малая! Нашто табе тамiцца! Колькi тут той работы! Глядзi лепш хаты.

Браткi мае, што гэта быў за тон! Можна было падумаць, што ён век яе ведаў i быў блiзак ёй. I як гэты тон быў падобен на тон самога Нявады, бацькi, калi, бывала, ён з ласкай загадваў ёй што-небудзь! Апанованая одумам, Волечка i сапраўды пайшла ў хату. Да самага адвячорка яна чула ў хаце, як роўна стукаў на таку цэп. Гэты гук нагадваў ёй яе нядаўняе маленства i восень. Бывала (тады не было вайны i мацi была жыва) асеннiмi днямi бацька ўставаў прыцемкам малацiць, i мацi старалася, каб як найлепш накармiць бацьку. Ва ўспамiнах i iнстынктыўным адчуваннi гэтага стук цэпа еднаўся з тым, бывалiшнiм. Дзецi часта гуляюць у дарослых. Тут жа не было гульнi, была самая бязлiтасная неабходнасць, але Волеччын твар быў цяпер так падобен да твару зусiм малой дзяўчынкi, якая пераймае ўчынкi свае мацi! Пакуль Кастусь збiў два пасады, яна не адыходзiла ад печы. Многа разоў яна ў клопаце хадзiла ў агарод, у клець, у склеп, у прыгрэбку i ўсё думала, i ўсё шукала, i глядзела, чаго б яшчэ пакласцi ў гаршчок, i колькi (каб было ў меру) малака ўлiць, i колькi каб кiпела. Але тут яна ўжо мела практыку. Куды горш было з хлебам. Яна яшчэ не ўмела пячы хлеба. Хлеб кожны раз быў то адпечаны, то ацеслiвы. Цяпер хлеб быў ацеслiвы. Праўда, ён ужо быў трэцi тыдзень, i чорствасць зменшыла ацеслiвасць, але ўсё роўна сорам добрай гаспадынi даваць такi хлеб чужым людзям. А што ж iнакш рабiць? Што ж, няхай ён выбачае. I вось, нарэшце, настала хвiлiна есцi. Як добра ён адчуваў сябе пасля работы! А як была рада яна, калi ён весела сеў за стол. Яны елi з адной мiскi, i абое не заўважалi, што хлеб ацеслiвы. Ён усё гаварыў, гаварыў i наiўнымi, бадай што дзiцячымi жартамi рассмешваў яе, наiўную, малую, рухавую. Кудысьцi далёка, у невядомую туманную далечыню адплыў прыкры клопат думаць, куды б ехаць далей, у тую брадзячую беспрытульнасць.

- Але ж ты i гаспадыня! У цябе ж мышэй больш, як таго жыта. Я калi варухнуў снапы, дык мышэй цэлых дзве плоймы i яшчэ маленькая плоймачка бяжыць ззаду.

Яна зарагатала i вылiла з лыжкi на стол. Тады зарагатаў

i ён.

- Бо ката няма, дык i мышы, - тонам апраўдання сказала яна.

- А што ў цябе ёсць! Няма нi ката, нi сабакi, нi пеўня. Нават павука добрага няма. У пунi адзiн вiсiць на павуцiннi, дык такi худы i дробны, што аж рэбры з-пад скуры вiдны. Я тыя рэбры мацаў. Восем абмацаў, а дзевятага дык i зусiм няма. А ён пiшчыць, брыкаецца...

Каб хто чуў, як пасля гэтага рагатала Волечка! Яна ўжо зусiм не магла есцi. Рагатаў i ён. Можа, з гэтай часiны пачало ў гэтай хаце вiць сабе гняздо шчасце. Усю другую палавiну дня i да самых прыцемкаў зноў стукаў цэп на Волеччыным таку. Ужо бралася на змярканне, калi яна раптам штосьцi ўспомнiла i як бы нават з трывогаю нейкаю палезла на гару. А там вяртлявым рухам апынулася на вышках i доўга штосьцi выглядала ў сябе над галавою. Нарэшце твар яе стаў такi, як бы яна прыгатавалася сказаць: "Дзякуй табе, Божа!" У самым высокiм месцы пад страхою вiсеў як бы забыты кавалачак сухой каўбасы. Сукаватым прутам яна яго адарвала ад вешала i неўзабаве прымчалася з iм у пуню.

- Слухай, годзе ўжо ляскаць цэпам. Ужо змяркаецца. Ведаеш што? Бачыш? Гэта ж я зусiм была забыла, што кавалак каўбасы астаўся. На з'еш.

- А ты сама?

- Ты намалацiўся.

- Не буду есцi.

- Ну дык я табе на вячэру схаваю.

I пайшла. А яму - хоць ты плач. Яму так захацелася гэтай каўбасы! Ён жа так даўно не еў нiчога такога! Ён аж выглянуў з пунi на двор: а можа, яна гэта паджартавала i стаiць дзе за вуглом з каўбасою! Але дзе там жартаваць! Ёй было не да гэтага. Яна ўжо выходзiла з двара на вулiцу, каб спаткаць i вылучыць з чарады сваю карову. Ён увайшоў у хату. Плечы i рукi яго такi здорава нылi ад цэпа. Ён сеў на лаву i ўбачыў, што на стале ляжыць тая каўбаса. Зiрнуўшы ў акно, цi не вiдно дзе поблiзу яе, ён пакруцiў каўбасу ў руках, адарваў драбок i паклаў у рот. Што ж гэта ён робiць? Яна заўважыць, i брыдка будзе перад ёю. Збянтэжана азiраючыся, ён раптам убачыў на стале тое нямецкае золата. "Каб ён быў згарэў! Намучыўся я з гэтым немцам! I бацьку якраз хаваў... "

Цяжкi боль здушыў яму грудзi. Ён выйшаў на двор. Пачынаўся дробны дождж, мусiць, на ўсю ноч. Ён пайшоў класцi нанач коням апошняе сена. Волечка ўвагнала ў двор карову i пайшла ў хату па дайнiцу. Каўбаса ляжала на стале. Волечка адламала драбок ад каўбасы i паклала ў рот. Якая асалода жаваць каўбасу! Як даўно яна не ела смачнай яды! А што, калi ён заўважыць, што яна ела каўбасу? Гэта ж яму абяцанае. Да таго ж - ён увесь дзень малацiў, а яна так сабе круцiлася каля хаты. Як злоўлены злодзей, яна шпарка паклала каўбасу i пайшла даiць карову. Ён стаў збоку i глядзеў, як яна працуе.

- А хто ж табе на жыта ўзараў?

- Я сама.

Ён i не падумаў пра гэта. Якая яна маладзец! Ворыва ж у яго ўяўленнi заўсёды звязвалася з вобразам здаровага мужчыны. Калi яны прыйшлi ў хату i запалiлi агонь, нiхто з iх не хацеў есцi каўбасы.

- Ты малацiў цэлы дзень!

- А ты арала можа цэлы месяц!

Каўбаса так i асталася на стале, i толькi назаўтра зранку яны з'елi яе ўдваiх, кусаючы, як згаварыўшыся, многа хлеба i мала каўбасы, каб надалей расцягнуць прыемнасць. Тры днi лiў дождж. Кастусь толькi i займаўся тым, што зранку малацiў, а адвячоркамi ўкошваў травы коням нанач. На чацвёрты дзень падзьмуў вецер, i шэрыя засцiлы восеннага неба паднялiся ўгару. Уночы зырка ўзышлi зоры, i пачалiся днi з цiхiм сонцам i жаўталiсцем на дрэвах i пад дрэвамi. "Можа я рассеяў жыта i не вельмi мерна, але затое добра забаранаваў. Зерне ў зямлi, то яно ўзыдзе". Так думаў ён. I на душы ў яго было лёгка: ён жа скончыў такую важную работу! "А цяпер ужо хутка можа прыйдзецца i ехаць куды-небудзь". I ён узяўся адпасваць у дарогу свайго каня. Ён важдаўся з параю коней i днямi i начамi. То кармiў iх, то пасвiў. Нарэшце зноў прыйшла шчаслiвая часiна: Волечка сказала яму:

- Можа, ты мне паможаш на зiму дроў навазiць?

Трэба думаць, што яна адчувала яго смутак перад невядомасцю будучынi. Часамi яе агортаў одум. Яна думала пра яго i шкадавала яго. Можа гэта ўжо фармавалася жаночая душа, у якой многа месца для чужой бяды. Ёй было вялiкай радасцю бачыць, як ён шчаслiва ажывiўся i ўхапiўся за прычыну яшчэ тут астацца. Яна ўжо разумела яго навылёт. I гэта пачалося куды раней, чым ён пачаў угадваць яе думкi i патрэбы. Кожны дзень яны пачалi ездзiць у лес. I так засталi iх ужо добрыя прымаразкi. Рэчка з берагоў пачала прымярзаць, вада ў ёй стала чыстая, i на сонцы дно прасвечвала ў ёй усюды. Гэта былi днi апошняга смутку Кастуся Лукашэвiча. Раней смутак з'яўляўся ў яго парывамi. Цяпер ужо час прайшоў, востры боль душы прытупiўся. Час лячыў душу. Смутак аб бацьку, аб родным кутку, аб усiм тым, што страцiлася i што ўжо вярнуць было цяжка, i на гэта надзей не было - смутак аб гэтым ападаў i зменшваўся, i аставаўся без выбухаў i болю. Ужо з'яўлялiся ў душы першыя адзнакi таго, што ўжо тут, на гэтым месцы, душа знойдзе радасць быць у сваёй радасцi. Ясныя былi днi, i марозлiвыя, i, як заўсёды ў тую восень, цiхiя. Цiшыня i спрыяла ўраўнаважанню яго душы. Гэта была мясцовасць, дзе як бы сышлося ўсё, да чаго ён прывыкаў некалi ў маленстве. На даляглядах сiнелi лясы. Вялiкiя дрэвы раслi пры дарогах, i чым вышэй яны iшлi ў неба, тым неба здавалася вышэйшым. Мерзла i нiкла трава, але над вадою яна стаяла зялёная i тырчэла з прыбярэжнага лёду. З дзiкiх iгруш на межах i выганах ляцела ў вецер счарнелае лiсце. Камень пры дарозе абростаў iмхом, уночы абзываўся воўк у пушчы, на вялiкую разлегласць грукацелi колы па мерзлай зямлi, кожны дзень на ўсходзе i захадзе неба доўга палала ясным хараством, i не было той ночы, каб зырка не свяцiлi зоры. Гэтымi начамi Кастусь не спаў моцна i глыбока, як гэта бывала з iм раней. Не нуда i не смутак ужо, а руплiвая ўзбуджанасць падкрадалася да яго ў гэтыя ночы. Ён паднiмаў галаву i прыпадаў тварам да шыбы. Яшчэ далёка было да свiтання. Увосень ночы доўгiя. Так па некалькi разоў на ноч ён выходзiў слухаць, цi ядуць конi. Але найбольш еў адзiн конь, яго. Волеччын жа быў зусiм стары. З'едзенымi зубамi ён склычваў сена ў мокрыя камякi i, утамiўшыся, стаяў над iм. Кастусь падкладаў яму свежага сена i iшоў дасыпаць ночы, каб аднак жа яшчэ ўстаць некалькi разоў. Душа яго чула i вочы бачылi, што стаiць хараство зорнай ночы i восень позняя пагодная, але аднак жа цяпер ужо сталасць заклапочанага чалавека панавала над усiм у яго душы, i гэта было яго шчасце, бо ён не аддаваўся голым пачуццям, а паўнаце жыцця, якое яно ёсць. I гэта ратавала яго ад хваравiтых парываў, якiя навек могуць сапсаваць маладую натуру. Шчаслiвасць укрывала ад гэтага i Волечку. Цэлымi начамi яна цiха i глыбока спала i ўставала тады, калi пачынала цадзiцца свiтанне. Пры лучыне абое яны рыхтавалiся, як толькi развiднее, выехаць у лес. Дровы вазiлi на Кастусёвым канi. Волеччын нiяк не правiўся, а яшчэ больш худнеў. Волечка раз была сказала:

- Яшчэ тата казаў, што трэба перамянiць каня.

- Я табе яго перамяню, - адказаў ён ёй на гэта, i яна не прыняла яго адказу за пустыя словы. Незаўважна нi для кога з iх яна пачынала адчуваць у iм нейкi для сябе аўтарытэт. Дзень за днём, i куткi Волеччынага двара былi ўжо завалены галлём i тонкiм сухастоем. Ужо на зiму даволi будзе апалу. Але што гэта за дровы! Калi везлi з лесу апошнi воз, Кастусь нагледзеў у гушчырнi, у баку ад дарогi, добрую хваёвую сухастоiну.

- Я яе ўночы спiлую i за дзве ночы перавязу. Вось гэта дык будуць дровы! На самыя маразы, i хлеб пячы. А з самага камля пастаўлю шулы ў браму, а то двор не зачыняецца.

- Як жа яе спiлаваць? А ляснiк звон пачуе.

- Не пачуе. Трэба вышэй пiлы камель шчыльна абкруцiць кажухом i цесна перавязаць, а тады пiлаваць. I нiякага звону не будзе. Толькi кажуха няма.

- А вон жа! - ускiнула яна ўгару плячыма: яна была ў старым, на яе велiкаватым кажушку. - Толькi хiба можа ён малы будзе.

- Якраз добра.

Яна ацанiла яго руплiвасць. У гэтыя часы свайго жыцця, калi яна многа думала пра бацьку, яна была абыякавая да шулаў i да продажу старога каня, але ёй было шчасце мець каля сябе такога блiзкага ўжо i аўтарытэтнага Кастуся Лукашэвiча. Усё, што ён скажа - усё добра. З якой ахвотай яна будзе пiлаваць з iм уночы гэтае сухое дрэва! Гэтая гаворка зноў зрабiла iх як бы нейкiмi змоўшчыкамi. Яна сядзела наверсе воза, а ён iшоў збоку i павярнуў каня на кругавую дарогу:

- Зробiм круг, але паглядзiмо, як узышло жыта, - сказаў ён.

Ён хiтрыў перад ёю. Ужо разоў некалькi ён хадзiў глядзець жыта, а цяпер таму i павёз сюды Волечку, што яно ўзышло добра. Як сявец ён вытрымаў экзамен як найлепш. Волечка саскочыла з воза i стала над сваiм палеткам. Густа i роўна стаяла над прымерзлай зямлёй рунь. Кастусь аж падкiнуў каню сена, каб Волечка не спяшалася i як трэба ўгледзелася ў яго работу. У яго быў такi выгляд, як бы гэта ён сам выдумаў на свеце, што раней сеюць, а пасля пасеянае ўзыходзiць. Волечка змерзла стоячы. Раней у iх былi думкi задаволення аб тым, што двор завален дрывамi, пасля некалькi дзён думалася аб добра пасеяным жыце. А пасля надышла чарга той сухой хвоi. Так i праходзiлi ў iх днi. Ноч, калi трэба было ехаць спiлоўваць хвою, выбрала яна. Ён сумысля маўчаў. Ён такi пабойваўся гэтай, выдуманай iм самiм, справы. Хаця каб не здарылася якой-небудзь злой прыгоды! Якой радасцю ўстрапянулася яго сэрца, калi з самага вечара яна сказала яму: - Узняўся вецер, у лесе будзе шумець i трашчаць. Пiлу цяжэй чуць будзе. Цi не паехаць сёння?

Не кажучы больш адзiн аднаму нi слова, яны, адзетыя, пасядзелi ўпоцемку, паслухалi, як гудзе на дварэ вецер, паглядзелi, як стаiць сярпок месяца, i выехалi з двара. У вышынi лесу гуло i трашчала, быццам над лесам цяглося што гулкае i неспакойнае. Ён адразу знайшоў патрэбнае дрэва. Яшчэ тады, удзень, ён вымеркаваў, у якi бок яно павiнна ўпасцi. I цяпер ён вобмацкам прыставiў пiлу. "Няхай сабе звiнiць, - думаў ён, - абы хутчэй". Але яна не вытрымала. Яна скiнула з сябе кажушок, i ён зразумеў яе трывогу. I ў яго душа ныла. Скiнуў ён i з сябе свiту. Калi кажушком i свiтай, згамтанымi разам, ён абкруцiў дрэва вышэй пiлы i перацягнуў сваёю папружкай, звон i сапраўды стаў глушэйшы. Як нi старалiся яны цягаць пiлу, прайшло даволi многа часу, пакуль дрэва лягло.

- Пачалi - дык трэба канчаць, - сказала яна, i ён з-за ветру ледзьве пачуў яе. Пакуль яны распiлавалi хвою на кавалкi, з абаiх iшоў пот, i вецер працiнаў iх.

- Садзiся хутчэй на воз i накiдайся паверх кажуха маею свiтай, - цвёрда скамандаваў ён. - А я хуценька завязу цябе дадому, бо захалодзiшся.

- Тут жа недалёка, я шпарка пайду.

- Садзiся! - крыкнуў ён, i яна паслушна села. Дома ён загадаў ёй класцiся спаць, а сам зноў пагнаў каня ў лес. Калi ён вярнуўся дадому, ужо спявалi пеўнi. Разгрузiўшы воз i паставiўшы каня, ён увайшоў у хату цiхенька, каб не пабудзiць яе, i ўбачыў, што яна не спiць, а стаiць цiха, прыпаўшы да аконнай шыбы. Узбуджана яна сказала, што з трывогай чакала яго i баялася якой-небудзь злой прыгоды.

- Не стой, а кладзiся i каб ты мне да ранiцы выспалася! А я пайду ставiць каня i прыхаваю ў пуньку бярвеннi.

З хаты ён выйшаў не раней як тады, калi яна лягла i сцiшылася. Ён доўга важдаўся на двары i ў пунi. Ужо цадзiцца пачынала кастрычнiцкае рассвiтанне; пеўнi галасiлi, здавалася, па ўсiм свеце. "Цi спiць яна, такая клапатлiвая?" Увайшоў у хату i прыслухаўся. Яна цяжка, не так, як заўсёды, дыхала. А ў яго балелi плечы, нылi ногi, цяжэла галава i хiлiла на кашаль. З вялiкай сiлай яго цягнула ў пасцель. Шпарка ён запалiў лучыну i падышоў да Волечкi. Ён здзiвiўся - такi чырвоны i неспакойны быў яе твар. Ён стаяў над ёю. Яна раскрыла вочы, i абыякавасць да ўсяго была вiдна ў iх. Гэта была небывалая нiколi раней рыса ў яе, i ён жахнуўся:

- Волечка, што з табою. Табе што-небудзь балiць?

- Нiчога, толькi ў грудзях.

- А больш?

- Больш не, толькi галава.

- А больш нiчога не балiць?

- Нiчога, толькi ў горле.

- Ну а яшчэ дзе балiць?

- Анi нiдзе.

- Дык ведаеш што? Ты ляжы сабе, а я цябе зараз гарачым напаю i памчуся па таго самага фельчара. Ён практык. Той немец вось якi хворы быў, а ён яго, як бачыш, падняў. А ты не бойся, хутка ўстанеш.

- А я не баюся. - Бледная ўсмешка прайшла па яе губах. Ён лепш акрыў яе i пайшоў у рух. Перш за ўсё ён падпалiў у печы i зрабiў гарачае ёй выпiць. Пасля, надаваўшы ёй сотню наказаў - ляжаць i не ўставаць, грэцца i чакаць яго з фельчарам, ён зазiрнуў ёй у твар i жахнуўся. Няўжо яна так адразу заснула?! Абыякавая да ўсяго, яна зноў цяжка дыхала, твар яе яшчэ больш гарэў, i вочы заплюшчылiся.

- Я буду ляжаць i чакаць, - ледзьве вымавiла яна, i ён, увесь уздрыгануўшыся, выскачыў на двор, дрыжачымi рукамi ледзьве патрапляў перавязваць i перакрыжоўваць вяроўкi, вымошчваючы сядзенне ў возе, запрог свайго каня, свiснуў пугаю i рынуўся ў дарогу. Цяпер конь яго ўжо не быў той здарожанай, хоць i маладой, худзiзнай. Гэта быў ужо выгладжаны бягун, i iмчаўся ён на злом шыi, аднак жа яшчэ ўсё чуючы над вушыма свiст пугi. Кастусь даiмчаўся так да мастка над неглыбокаю рэчкай i раптам убачыў, што вада, пасля былых дажджоў, яшчэ ўсё стаяла даволi высока i сарваны ёю масток толькi палавiнай сваёй трымаецца пад той бераг, а блiжэйшая палавiна расплылася бярвеннямi. Ён павярнуў каня берагам паўз рэчку, выглядаючы броду. Паплаўны бераг замакрэў - пачыналася адлiга. Колы клалi след на вялiстай траве. Конь замакрэў, а ён усё гнаў яго. "Божа мой, спазнюся!" I вось ён убачыў пратву. Плыткая вада дробна бiлася ў пясчаны бераг. Ён нацягнуў ляйчыну i ўвагнаў каня ў ваду. Усё больш падаючыся ў рэчку, ён ужо стаў на ногi, пасля стаяў на сядзеннi, каб вышэй быць над вадою. А вада ўсё паднiмалася. Вада ўжо ў яго ў халявах i вышэй кален. Сэрца яго разрывала грудзi. Але як выбрацца з рэчкi? Той бераг вельмi круты. А Божа, як жа ён павязе так цераз ваду фельчара? Ён пачаў заварочваць каня назад i ледзь выехаў назад на плыткi бераг. Вада з яго лiлася цурком, а на лбе стаялi кроплi поту. Тузаючы лейцы i круцячы пугай, ён доўга гнаў каня берагам, выглядаючы новага броду. I такi ўбачыў: нават след чужых калёс вёў у ваду. Адным махам ён пераскочыў рэчку i аж да самага мястэчка не даў каню перадыхнуць. Ён жа i так колькi часу праваждаўся ў гэтай вадзе! Тады ў вадзе яму было горача ў галаву, цяпер ён дрыжэў з холаду. Здавалася, мокрая адзежа яго лубянее на ветры. Да фельчаравага дома ён даскочыў тады, калi ўжо на небе цяжка валаклiся хмары i збiвалiся ў адзiн на ўсё неба засцiл. Iмгла зацярусiлася густа. Фельчар, з раскудлычаным сiвым клiночкам барады, выскачыў на двор насустрач мокрай фурманцы. Вельмi можа быць, што ён не ведаў, за што ўзяцца ў такi нудны дзень, i таму быў такi рухавы, калi ўбачыў праз акно, што нехта пад'ехаў. У яго пасярод двара стаяла карова i ела з кучы капуснiк. Певень хацеў умасцiцца на мокрую жэрдку i з крыкам саскочыў на зямлю. Божа, як непрытульна i нудна! Але ўсё гэта глупства, бо ёсць самае важнае: "А можа, там Волечцы яшчэ горш стала? Хутчэй трэба, хутчэй!" Мокры хлапец сам сябе падганяў. Як падстрэлены кiнуўся ён да фельчара:

- Дзянь добры вам, я так iмчаўся па вас, што траха не астаўся ў рэчцы з канём...

- Праўда, масток сарвала, - разважлiва сказаў прывыклы да ўсяго фельчар i пагнаў у хлеў карову i, iдучы, запытаў:

- Сам адкуль? А што здарылася?

- З Волечкай вельмi дрэнна!

- З якой гэта Волечкай?

- Ну а з той, што вы прыязджалi да яе ў хату палоннага немца лячыць.

- А-а, дык ты з Сумлiч? Той самы выгнанскi сын? Ну, бачыш, як добра, што я параiў табе астацца там жыць. Хто б цяпер аб хворай Волечцы падбаў бы? Ну, iдзi ў хату сушыся. А то з цябе, пане-браце, вада, як з рукава, джгае.

- Няма калi сушыцца, трэба назад iмчацца, яна там ледзьве жыве.

- А што з ёю?

- Ляжыць без памяцi.

- Можа аб'елася чаго?

- Не, у яе балiць галава, горла i грудзi.

- Пастаў каня ў хлеў, а пасля паедзем, калi на небе расчысцiць.

- Не, родненькi мой, паедзем цяпер.

- Чаго ты гэтак спалохаўся? Вiдаць, што нiколi хворых не бачыў.

- Як гэта не бачыў! У мяне бацька на дарозе памёр!

Фельчар нiчога не адказаў i моўчкi стаў корпацца ў шафе. Кастусь так жа моўчкi чакаў. Нецярплiвасцi яго не было меры. Аднак жа ён вытрымаў i аж уздрыгануўся, калi фельчар сказаў, што можна ехаць. Ён сам сваiм вушам не верыў, ён баяўся, што фельчар не захоча ехаць. А тым часам на небе i сапраўды расчышчалася. Фельчар сказаў:

- Па паўднi зусiм распагодзiцца.

Кастусь пагнаў змучанага каня з усiх сiл. Дождж усё пабольшваўся. Цераз брод праскочылi ў момант. Фельчар сам пачаў пакрыкваць на каня. Кастусь бесперастанку тузаў лейцы. Як уехалi ў двор, фельчар не даў Кастусю апомнiцца, сагнаў яго з воза адразу i ўвапхнуў у хату.

- Ты ўвесь ссiнеў i калоцiшся, як святы на споведзi. Каб ты не смеў мне да самага вечара з печы злазiць! А то Волечцы прыйдзецца ехаць па мяне i ў бродзе плаваць. Ну а ты, малая, дзе ты там? Як маешся? А, вось ты якая. Ну, нiчога, пакажы шыю. Каб ты мне цэлы тыдзень вылежала, а тады ўставай сабе i рабi што табе трэба. Ляжы, Волечка, ляжы. Пакажы язык. А ты там на печы? Яшчэ ўсё дрыжыш? Не глядзi, што ты на печы, а на табе гэтую адзежыну, акрыйся i дыхай сабе ў жывот. Але ж i кажушок злубянелы! Чый гэта? Твой?

- Не, гэта Волеччын.

- Грэйся! З цябе павiнна выйсцi сем патоў, толькi тады маеш права з печы злезцi! Ты мне глядзi! Шэсць патоў сыдзе, а ты не злазь. Чакай сёмага.

- А як жа iх лiчыць тыя паты? - ледзьве адцягнуў голас Кастусь.

- Выцiрай лоб i чакай, пакуль зноў замакрэе. I так да сёмага разу.

- Добра, толькi я раней пайду каня пастаўлю.

- Не смей! Нiчога каню не зробiцца, калi i пастаiць на свежым паветры. Каня кожны вецерынар можа вылечыць. А няхай паспрабуе цябе вылечыць! Толькi я цябе магу лячыць! А дзеля гэтага Волечцы прыйдзецца ў бродзе купацца. Чуеш?

- Чую, - прахрыпеў Кастусь, сцiшваючыся за халодным комiнам.

- А цяпер i я павiнен аптэчнага ўзяць, бо i я прамок i дрыжу, як нячысты пад крыжам. - Ён дастаў з кiшэнi пляскатую бутэльку i напалам разлiў усё, што ў ёй было.

- Гэта мне, а гэта табе, хлопча. Пi, не бойся. Бачыш, я не атруцiўся. Гэта самы чысцейшы на свеце аптэчны спiрытус! А табе, малая, гэтыя пiлюлi, глытай па тры на дзень. На! Глынi першую. Так ляжыце i мяне чакайце. А я пайду. Тут у мяне iнтэрас ёсць на мястэчку. У Дарахвея Трыбуховiча парсюка пайду старгую. Ты не бойся, у брод больш не палезеш. Мяне сам Трыбуховiч заiмчыць назад. Разам з парсюком. Хэ-хэ! А, i ты, малая, усмiхаешся! Ну, дык я на тваiм вяселлi буду гуляць.

I фельчар выйшаў з хаты. Кастусь высадзiў галаву з-пад кажуха. Ад спiрытусу галава яго ўжо кружылася. Ён глянуў на Волечку. Гэта ж ён, гэты фельчар, выдумаў, што Волечка смяялася. Гэта быў адзiн з яго метадаў хутчэй паднiмаць хворых на ногi - найцудоўнейшае лякарства, якое, на вялiкi жаль, не ў пашане ў нашых вучоных медыкаў, лякарства, без якога мала памагаюць усялякiя уратрапiны i дзiурацiн з папаверынi, нават i тады, калi iх змяшаць разам, аблiць магнезiумам-сульфурыкумам i прысыпаць зверху лакрычным парашком.

Волечка ляжала сцiшыўшыся. Вiдзён быў яе твар, ружовы i спацелы. "Няўжо ў яе i раней быў такi востры нос?" - думаў ён, гледзячы на яе. Сам жа ён, колькi нi чакаў, нiводнага поту не прычакаў. Але яму стала горача, i пакрысе ён пачаў вылазiць з-пад кажуха. А Волечка нават i не варушылася. Можа яна спала? Тым часам фельчар, вясёлы, рухавы i схiльны да гаварлiвасцi, увайшаў у хату i паведамiў, што ўжо як мае быць выбiлася на пагоду i што ён старгаваў у Трыбуховiча япрука. Ён усё гаварыў i гаварыў:

- Хутка пад'едзе Трыбуховiч, i я паеду. Добра, што ясна робiцца. Вы ж тут праўцеся i сцеражэцеся... А, дай Божа памяць! Цi схавалi ж вы хаця добра тыя гадзiннiкi i пярсцёнкi, што той немец вам пакiнуў? Бо гэта, бачыце, чаму я пытаю? Ведайце, бо можа вы i не ведаеце, што ён вам пакiнуў, гэты немец. Гэта чыстае золата. Вы за гэтае золата можаце фальварак купiць! Вось што, калi хочаце ведаць! Вы цяпер багатыя! Чуеце? Вы багатыя! На ўсе Сумлiчы няма нiкога такога багатага, як вы цяпер! А дзе вы схавалi гэтае сваё багацце?

- У шуфлядзе ў стале.

Фельчар аж зiрнуў на печ, дзе абзываўся i слухаў яго Кастусь Лукашэвiч, малады чалавек, якi не ведаў i апошнiя часы не думаў, куды iдзе яго дарога i ў якi бок горнецца яго жыццё. Кожнае фельчарава слова ён глытаў, як высмаглы воду.

- Як, у шуфлядзе? (Фельчар выцягнуў шуфляду ў стале.) Тут, побач iржавага вiдэльца, пагнутых нажнiц, згрызенага мышамi клубка нiтак, сярод паленых цвiкоў, нейкiх старасвецкiх нажоў i ануч з паўтыканымi голкамi, сярод усёй гэтай непатрэбшчыны, вы хаваеце свой спосаб каб жыць? О, залаты ланцужок ад гадзiннiка ўблытаўся ў iржавы вiдэлец! (Фельчар быў занадта гаварлiвы, вiдаць, i ў Трыбуховiча ён лячыўся ад холаду.) Дык слухайце! Гэта не толькi простае багацце. Тут яшчэ, каля гэтых пярсцёнкаў i гадзiннiкаў, чалавечая душа такi танец справiла, што аж след ад гэтага на чужую душу кладзецца. Слухайце! Я ведаю што-нiшто пра гэтыя пярсцёнкi i крыжык. Гэты немец, пакуль не трапiў у палон, на фронце, памiж баямi i пасля iх, выходзiў на здабыткi: брадзiў па полi i высочваў, дзе ляжыць забiты або ранены расейскi афiцэр, i знiмаў з яго дарагiя рэчы, якiя той меў. Такiм парадкам у яго назбiралася вось гэтае золата. Ну добра. Але вось ён захварэў i хворы трапiў у палон. Або трапiў у палон i пасля захварэў. Ён i сапраўды такi быў моцна хворы. I калi мяне да яго прывезлi, ён хваробу перамог ужо, але яшчэ быў слабы i дрэнна яму было. А тое, што яго вядуць у палон, чужыя людзi i зямля наганялi на яго чорны сум. Ён анiяк не спадзяваўся, што выжыве i што ўбачыць калi-небудзь свайго Густава, якога вельмi любiў i ныў па iм. Ён так i думаў ужо, што Густаў астанецца сiратой без бацькi навек. I вось ён, як з-пад зямлi ўжо, пасылаў вечнае развiтанне свайму Густаву i ўсiм, каго меў там, у Германii. Вось тое пiсьмо. Цэлымi вечарамi я калупаўся над iм. Узяў слоўнiчак i нямецкую граматыку i пералажыў яго слова за словам на нашу мову: "Густаў, сынок мой, i Анна, i Берта, i ўсе, каго я люблю i сохну па кiм у апошнюю сваю часiну! Нам суджана больш нiколi не ўбачыцца. Я ўмiраю ў чужых людзей у палоне. Ведайце навек, што я толькi i думаў, што пра вас i асаблiва пра цябе, мой любы Густаў. Дзеля твае, Густаў, будучынi я ваяваў. Я прынёс бы табе спосаб на цудоўнае жыццё да самай твае старасцi. З арандатараў чужой зямлi мы сталi б уласнiкамi хоць i не аграмаднага, але маёнтка. Ты быў бы памешчыкам, а не арандатарам. Я ўжо ўсё быў зрабiў дзеля гэтага, але смерць, якая стаiць каля мяне, ужо вырывае з мяне душу i тваю будучыню. Божа, злiтуйся! Але надзеi ўжо няма. Побач са смерцю стаяць каля мяне чужыя людзi. Бывайце навек. Вось месца, дзе я ўмiраю. Ведайце i яго, усё ў жыццi можа быць, можа, калi каго з вас лёс занясе сюды, дзе будуць мае косцi. Я ўмiраю ў палоне... Грудзi мне муляе тое, што я здабыў табе, Густаў, на вайне i што не суджана ўзяць табе ў рукi. Канец мой падышоў".

- Ну, чулi? Гэта яму золата муляла. Гэта за яго Густаў стаў бы памешчыкам. Я i сам дзiўлюся - няўжо за яго цэлы маёнтак льга купiць? А можа, у Нямеччыне цана на зямлю такая малая? Э, ого, ого! Дык жа ў адным пярсцёнку дарагое каменне! А Божа! А на гадзiннiку што выпiсана! Граф Палiводскi! Ну няўжо i граф на вайне бывае забiты або ранены? Як той казаў вайна не толькi лье кроў, але i кожную брудную душу выверне на паказ свету. А ты, Палiводскi, быў граф, а пасля нейкi Густаў панаваў бы за тое, чым ты зiхацеў. А я - дык лепш капусту буду садзiць i карову кармiць. Якая цяпер карысць таму Палiводскаму, што ён быў графам! Я большы за яго граф, бо калi я каго ад крываўкi вылечу, то мяне добрым словам успамiнаюць i пры спатканнi дзякуюць. Чуеш, ты там, за комiнам! Не лезь у графы, а будзь чалавекам!.. Нешта ж Трыбуховiч з парсюком не пад'язджае. А ўжо i дзень праходзiць. Ну як вы абое? Каму што балiць? Я казаў, што па паўднi распагодзiцца. Бач ты, ужо i сонца выблiснула. Дзе ж гэты Трыбуховiч дзеўся? Хiба яго чэрцi на мерку схапiлi? Ах, чортава пара!.. Ну, на дварэ весялей робiцца, сонца бляша як мае быць... А тым часам салдат, як бачыш, сканваiраваў гэтага немца куды трэба i назад варочаўся адзiн, таксама куды яму трэба. Дык вось гэты салдат то пешкам iшоў, то ехаў, як траплялася. У нашым мястэчку ён нейкага сабе спадарожнага грузавiка чакаў i, успомнiўшы, да мяне начаваць прыйшоў. Вечарам мы з iм сабе слова за слова, а ён мне расказвае пра таго немца. Божа мой, кажа ён, не пазнаць стала немца. Як толькi, кажа, выйшлi за Сумлiчы, дык той немец адразу пачаў высвiстваць, выспеўваць, ганяць пры дарозе птушак, вiтацца з кожным, хто па дарозе праязджае, гэтакi ў яго шчаслiвы час настаў. Вы чуеце? У яго радасць жыцця стаптала пад ногi смутак смерцi. I вось на першай папасцы, выпрасiўшы ў салдата колькi лiсткоў паперы з запiсной кнiжачкi i алавiчок, дробна i густа нешта ўсё пiсаў i пiсаў, а пасля запячатаў у канверт i даў салдату, каб той на першай пошце, цi дзе iх здаюць такiя пiсьмы, адправiў. Эй, ты там, за комiнам, ты думаеш, я вытрымаў, каб не прачытаць i гэтае пiсьмо, якое яшчэ ляжала ў салдата ў кiшэнi? Пакуль салдат спаў да ранiцы, я i гэтае перагнаў на нашу мову. Слухайце: "Густаў, сынок мой, Анна, Берта! Шчасце i радасць, я жывы! Я iду дарогаю, i нада мной свецiць сонца. Усе людзi на зямлi добрыя i мiлыя. Каб вы толькi ведалi, як аба мне дбалi i пра мяне клапацiлiся тыя чужыя людзi, у хаце якiх я ляжаў! З'явiўся нейкi стары доктар i лячыў мяне, дай Божа яму здароўя. А нейкая дзяўчынка! Сама малая, а глядзела мяне, як родная. Яна адпойвала мяне малаком, а назаўтра нешта такое смачнае зварыла, чаго мне нiколi датуль есцi не даводзiлася. Гэта ўжо не чужыя мне людзi, яны выратавалi мяне, i, калi я ўстаў на ногi i ўбачыў, што жыву i ўжо здаровы, я мог бы на каленях паўзцi перад iмi ўсiмi i на развiтанне я не вытрымаў i... Густаў, маё сэрца балiць аб табе, што ты астанешся арандатарам... Я аддаў той дзяўчынцы тое, што было тваё. Бог дасць, я вярнуся дадому i буду доўга-доўга расказваць табе пра гэта. Але ўсё яшчэ можа быць, можа я здолею зноў здабыць тут табе тваё, любы мой Густаў. Выбачай мяне, але я не хачу гэтымi цяжкiмi думкамi душыць сваю светлую радасць аб тым, што мне добра цяпер i што чужыя людзi мяне вярнулi да жыцця. Калi ты падрасцеш, ты можа i асудзiш мяне, што ты не маеш маёнтка, але само жыццё i ўсё, што будзе з намi далей, згладзiць усё i перада мной можа зноў паставiць магчымасць здабыць табе тое, чаго ты варт, мой сын. Што ж, гэта адзiны раз у жыццi ў мяне так iрванулася душа i павяла мяне на гэты ўчынак... "

- Вы чуеце, як яго ўжо точыць чарвяк, што ён так iрвануўся душой? От бо нямецкая душа! Нiякiх там парываў, а ўсё павiнна быць вылiчана: колькi аршын радасцi, колькi ўдзячнасцi, колькi сяброўства i колькi дабра другому, каб не перадаць лiшне. А можа ён яшчэ i з жывога гэтага Палiводскага здымаў, якое там к чорту знiмаў! Здзiраў тое золата! Дык тады пiсара пры iм не трэба было, каб запiсваць, колькi немец скур з чалавека здзярэ. А вось калi душа яго на момант зварухнулася на справядлiвую ўдзячнасць, дык ён адумаўся, што не паставiў пры душы таго пiсара, якi б падлiчыў i запiсаў, цi не залiшне ён перадаў да чалавека ўдзячнасцi, не гаворачы ўжо аб простым, бескарысным пачуццi. О, я немцаў ведаю. Яшчэ калi быў малады, служыў пры вялiкiм доктары, i ён мяне браў з сабою ў Германiю, калi ездзiў паказваць свой спосаб, як рак вырэзваць... Ну, ты там, за комiнам! Калi толькi адагрэешся добра, то злезеш i дасi ёй паесцi, i пабольш каб яна пiла, цёплага i гарачага. Бывайце i праўцеся, галубчыкi мае, унь Трыбуховiч пад'ехаў, дзякуй Богу, што на пагоду выбiлася!

I ён пайшоў з хаты. Праз колькi хвiлiн ён знадворку прыклаў твар да шыбы i гукнуў:

- А калi ёй праз дзён два-тры не будзе рабiцца лепш, дык падскоч зноў да мяне, я прыеду банькi паставiць.

I пасля гэтага колы загрукацелi па вулiцы. У хаце стала зусiм цiха. Кастусь быў рад, што гаваруна ўжо не было ў хаце, аднак жа штосьцi нядобрае, цi як бы трывожнае павiсла над iм. Яму рупела, што i конь на двары склее на холадзе, i што золата, знятае немцам з графа Палiводскага, ляжыць недзе тут у шуфлядзе, i што яму трэба яшчэ чакаць нейкага поту, i што яму не можна адразу ж устаць i пачаць гаспадарыць. Але самае большае - тыя гадзiннiкi i пярсцёнкi як бы душылi яго. Чамусьцi яны пасля фельчаравай гаворкi сталi яму страшнымi i агiднымi, што да iх дакранацца нядобра было. Так ён ляжаў, ляжаў, чакаў поту, але яму не было ўжо холадна. Ён не вытрымаў, збрыкнуў з сябе нагамi кажух i паволi сышоў з печы. У галаве злёгку кружылася, але цi мала што калi здараецца - ён прайшоў па хаце, пераабуўся, абмацаў на сабе рубашку - ужо яна была зусiм сухая. "Дзякуй табе, Божа, абышлося i без патоў". З радасным пачуццём ён рушыў у свой даўно прыспелы занятак. Перш за ўсё ён напхаў у печ дроў i падпалiў. Праз дзесяць хвiлiн ужо была падоена карова, хвiлiна спатрэбiлася на тое, каб вывесцi з аглабель вымучанага каня i ўвагнаць у хлеў. Яшчэ праз хвiлiн дзесяць ён нясмела глядзеў у Волеччын твар i ўсё ўгаворваў яе падняцца i напiцца гарачага малака. Ён прыўзняў яе, падтрымаў за плечы i напаiў, i яна сказала:

- Трэба, каб у хаце было зусiм-зусiм цiха, дык я засну. - Тады ён адзеўся ў тую сваю, што яшчэ з дому, суконную жакетку i цiхом выйшаў. Тым часам i дзень блiзак быў да вечара. Надвор'е зусiм расчысцiлася, i свяцiла сонца. На душы ў яго стала лягчэй. Ён выцер саломаю каня, акiнуў вокам двор i цiха ўвайшоў у хату. Хоць i цiха, але Волечка прачнулася. Шпарка i яшчэ цiшэй ён выйшаў з хаты i зiрнуў у акно. Вiдна была Волечка на пасцелi. "Ну, цяпер яна спiць. Доўга не пайду ў хату, няхай спiць, не буду будзiць". Ужо захад згарэў чырвоным полымем i патух, i ўжо зоры загусцiлiся ў небе, ужо i шырокi серп месяца ўзышоў, а ён усё баяўся iсцi ў хату. Пахаваў у пуню пад салому ўсе тыя хваёвыя бервеньчукi, разоў некалькi падкладаў коням сена, перачакаў ужо i познi вечар, змерз, многа разоў зазiраў у акно i Волечкi не мог убачыць, а ў хату не iшоў. "Няхай спiць". Стаяў гадзiнамi, тросся з холаду, а не iшоў. I яму было добра берагчы яе сон. Нарэшце пайшоў. Так адчыняў дзверы, быццам гэта ён нёс на галаве паўнюткую шклянку вады, не вады, а дарагой вадкасцi, або яду, кропля якога прапалiць навылёт яму галаву. Якая ж была яго радасць, калi ён нарэшце апынуўся ў хаце i ўбачыў, што Волечка спiць. Але яна не спала, а бачыла, як ён увайшоў i стаў каля яе.

- Дзе ты быў дагэтуль? Ужо табе нiкуды больш не трэба iсцi? Нейк адной нядобра, сумна...

Адчуванне вялiкага шчасця апанавала iм. Ён будзе тут! Каля яе! Усю ноч ён не будзе спаць! А вартаваць будзе яе сон i спакой!

- Не, не пайду, толькi трэба дзе гэтае золата схаваць, няхай яно агнём пойдзе.

- Вазьмi ў шуфлядзе медны ключык, адамкнi ў клецi куфар i ўкiнь туды, хай яно прападзе, няхай бы лепш немец яго панёс з сабою, а то...

- Праўда, праўда.

Калi ён адамкнуў куфар i паклаў у прыскрынак золата, быццам з душы яго спала што цяжкае. У хаце ён пачуў ад Волечкi:

- Добра, што ўжо няма ў хаце, гэты фельчар, як пачытаў тыя пiсьмы... Божачка, што той немец перажыў, як ён мучыўся! Не iдзi ўжо нiкуды, а будзь тут i спi, ужо ноч...

- Добра, а за клопат вазьмуся можа нават i заўтра.

- А за якi клопат?

- Ну, каня табе змянiць, рэштку бервеньчукоў перавезцi з лесу, падабраўшы ноч, шулы паставiць, браму зрабiць, жыта ў млын, змалоць...

I пайшла тая ноч, месячная, добрая, цiхая, а к ранiцы зноў схмурнела неба i пачаў падаць мокры снег. Тады пад ранiцу яны, кожны па-свойму, саснiлi нейкага высокага чалавека ў чорнай адзежы i з заплюшчанымi вачыма. Ён не спаў, а быў нежывы - гэта ў яе, а ў яго - рагатаў i танцаваў, але вымагаў, каб яму аддалi боты i кашулю. Гэта быў граф Палiводскi. Кастусь прачнуўся i думаў, цi сапраўды гэтакi мог быць той невядомы Палiводскi, а Волечка прахапiлася з енкам i крыкам: "Ой, ой, Божачка!"

- Што, што? - абазваўся ён.

- Ой, ой, Палiводскi!.. А хто гэта тут у хаце?

- Гэта я, - крыкнуў Кастусь.

- Хто?

Яна яшчэ не адвыкла ад свае адзiноты i не прывыкла да яго. Ён падбег да яе i ўбачыў, што яна дрыжыць.

Колькi раз, жывучы ўжо адна, без бацькi, яна так прачыналася ранiцамi ад непрыемных цi страшных сноў! I прывыкала ў адзiноце сваiмi сiламi гнаць ад сябе цяжкае ўражанне ад кашмараў. Цяпер жа яна падумала, што недзе каля яе ёсць ён. Як лёгка i адразу згiнуў сон, i яна ўсмiхнулася, яшчэ з заплюшчанымi вачыма.

- О так, а то крычыш немаведама чаго. Гэта ж сон.

I па яе твары ён здагадаўся, што яна ачуньвае.

- Уночы я выходзiў глядзець коней, ужо на дзень iшло. Мокры снег гразi даў. А конь твой ужо анi нiчога не з'еў - нават i не зачапiў сена. Ты нiчога не думай. Мой конь зусiм малады. Ведай, што гэта твой. Ты толькi папраўляйся.

- Я ж папраўляюся. Хiба ты не бачыш?

- А на дварэ ўжо i апошняе лiсце з iгрушы асыпалася за ўчарашнi дзень. Чорнае, як сажа, ляжыць мокрае.

Праз два днi ён пачаў кармiць худога каня паранкаю, не адыходзiў ад яго, рабiў яму нейкае адмысловае пойла, а праз два тыднi сказаў Вольцы, што конь крыху абгладзiўся i ўжо льга яго збываць. Аднойчы ўдосвецця ён накрыў каня мяшком i сеў зверху. Конна выехаў ён з двара. Торба з акрайцам хлеба была ў яго руках. На конным рынку ў дробным гарадку, вёрст за сорак ад Сумлiч, ён, як спрактыкаваны конскi перакупшчык, расхвальваў старога i худога каня, бажыўся i падпускаў часам заядлую лаянку. "Без гэтага каня не прадасi", - думаў ён i запрашаў усiх паглядзець каню ў зубы. "Галоўнае смела казаць, каб глядзелi ў зубы, дык нiхто i не гляне, i павераць, што конь малады". Стары i высокi цыган, якi тут жа побач прадаваў яшчэ мусiць старэйшага каня, сказаў:

- Ты, чалавеча, прасi, каб глядзелi твайму каню не ў зубы, а ў хвост, тады хутчэй усiх ашукаеш.

Навокал зарагаталi, i Кастусь, праклiнаючы гаты дзень, адвёў свайго каня ўбок, але i адтуль два перакупшчыкi прагналi яго. Скончылася так, што ён вярнуўся на ранейшае месца. За гэты кароткi час цыган паспеў прадаць ужо таго каня, купiць другога i ўжо гэтага расхвалiць. Кастусь прадаў свайго каня перад самым вечарам, вельмi затанна, але ён быў рад, што развязаў рукi. "Волечка не будзе ў крыўдзе, я ж ёй аддаю свайго каня". Якое было яму шчасце цэлую асеннюю ноч iсцi дадому. Ён адчуваў сябе так, быццам вырваўся на волю. Яшчэ на выходзе з горада ён убачыў вясковую бабу, якая трымала пад пахаю пеўня.

- А цi добра спявае? - некалькi разоў пытаўся ён у бабы.

- Галубчык мой, - адказвала кожны раз баба, - гэта не певень, а музыка. Пад яго песню можна цэлы вечар танцаваць.

Ён купiў пеўня i падумаў: "Прыйдзецца ж зiмаваць. Няхай спявае сабе. А калi Вольцы не спадабаецца - я ёй грошы вярну". Яшчэ не пачынала свiтаць, калi ён быў дома. Пеўня ён укiнуў у пуню i ўсё прыслухоўваўся, цi скора той заспявае. I толькi цяпер ён падумаў аб сваёй вiне перад Волькай: "Я ж задарма аддаў каня". Пакуль развiднела, ён, не заходзячы ў хату, выкацiў з пунi два бервеньчукi з той сухой хвоi i стаў часаць. "Пакуль зiма не ўмарозiла зямлю, я яшчэ пастаўлю шулы на браму". I душа яго ачысцiлася ад прыкрасцi. Раптам у пунi заспяваў певень. I гэта як бы хто сказаў яму радасную навiну. Ён пакiнуў часаць бервяно i стаў над iм. Цадзiўся дзень позняй восенi. У хатнiх вокнах засвяцiўся агонь. "Волечка ўстае. А можа пайсцi ў хату?" Волька выйшла на ганак i ўбачыла яго над бервяном. I загаласiла:

- А братачка, чаму ж ты надумаўся ўночы бярвенне часаць? Ну як жа табе ўчора там паводзiлася?

- Ну, каня прадаў, пеўня купiў... спявае, лiха яму, як на скрыпцы грае... А над лесам, учора падвечар, вельмi хмара ссiнела. Мусiць, неўзабаве ляжа сапраўдны снег.

Снег, вецер, галасны певень, пах сена з пунi, крык зiмовай птушкi, счарнелы ад прымаразкаў лiсток з саду на ветры, ясны захад сонца, пах свежага хлеба ў хаце, вымалачаны колас, узняты ветрам на бязлiсты куст бэзу, зорнасць марознай ночы, бесперапынная плынь часу - дзень за днём, дзень за днём, - i пайшло яно, з вялiкай радасцю аб тым малым, што толькi i патрэбна чалавеку. Нi зайздрасць i нi сквапнасць, нi злое нездаваленне, нi прыкрая паняверка, што ўсё мала i трэба больш, нi горач, што нехта вышэйшы за цябе ростам... Тут не бытавала пустое iмкненне немаведама куды. Колер i пах свежага абчэсанага хваёвага бервеньчука гаварыў душы больш за тое золата ў куфарным прыскрынку, страчанае невядомым i таемным графам Палiводскiм i набытае, i таксама страчанае Густавам Шрэдэрам.

Дзень за днём i месяц за месяцам. Зiма за восенню. Нарэшце буйная кропля вады ўпала марозлiвым i сонечным днём са страхi. Неба было такое ж сiняе, як i высокае. Але пад iм яшчэ на ўсе палявыя прасторы ляжалi вышэйшыя за рост чалавека пласты перамерзлага снегу. I да вясны i да лета яшчэ далёка было. А яшчэ далей да зорнага мiгцення на вераснёвым небе. Тады будзе год, як ён, гэты цiхманы Кастусь Лукашэвiч, асталяваўся тут, у Сумлiчах. Але сонца iшло ўжо высока, i здавалася, што вось неўзабаве над блiскучай разлегласцю снягоў цвыркне першы жаўранак. Начамi свяцiў месяц, поўны i даўгавечны. У такiя ночы, кажуць, ведзьма, натанцаваўшыся з вечара да поту, ратуецца ад гарачынi тым, што кладзецца спаць на голым таку, а пад дзень мерзне i накрываецца бараной. Колькi разоў Кастусь гаварыў на досвiтку Вольцы, каб яна iшла на ток грэцца пад барану, ведзьме пад бок! I колькi разоў яна называла яго за гэта ведзьмаком! Гэта не былi жарты сталых людзей, бо вельмi многа тут было дзiцячай наiўнасцi. Але i дзiцячага тут было мала. Мала было i сталага. Для iх яшчэ не прыйшоў час знайсцi сваю сталасць у iхняй блiзасцi адзiн да аднаго. У той меры, у якой iшоў час, ён рабiўся больш маўклiвы, чым гаваркi. Яна ж любiла, калi ён жартаваў, i рагатала яшчэ загадзя. Можна было падумаць, што гэта фармуецца натура вясёлая i нават легкадумная. Аднак жа ён бачыў, што нешта як бы ляжыць у яе на душы i што ў вачах яе вялiкая задума. Раз яна сказала:

- А ўжо вельмi доўга вайна цягнецца, а ад бацькi нi разу пiсьма не было. Я ўжо ведаю, што яго няма жывога.

Адкуль жа яна можа ведаць? Вось ён дык ведае, што яго бацькi ўжо няма!

Як гояцца раны зямлi! Ззяе ямiнамi разварочаная рыдлёўкамi зямля. Або ляжыць перад чалавечымi вачыма земляное калецтва, калi пройдзе па ёй, як гэта сёння, у нашы ганебныя для чалавецтва днi, ганьба чалавечага генiя, танк - стварэнне чалавека дзеля смерцi чалавека. Або крывавыя раны зямлi, прабiтыя бомбамi. Чорная зямля па краях i дзеля напамiнку чалавеку, што ён горш за звера i жывёлу, - травiна, прылiплая да земляной раны. Сонца сушыць скалечанае месца, палошчуць дажджы, абвяваюць вятры. Iдзе час. I няма калецтва: ужо ўсё зарасло травой, ужо i дрэўца пасеялася i ўзышло. Расце ўсё вышэй i ўжо здалёк вiдно. I на месцы, дзе ззяла рана, красуе хараство, i, здаецца, нiякае ўтрапенне не кране тут жыцця прыроды i чалавека. Вялiкi доктар - час - спакойна i безупынна iдзе па свеце i лечыць, i гоiць.

Скруха i смутак тупелi i ўсыхалi. Яны iшлi да свайго поўнага знiкнення. Кастусь i сам стараўся гнаць ад сябе думкi аб нядаўным мiнулым. Праца ўраўнаважвала яго душу. Цяпер ён рыхтаваў немудрашчую Волеччыну гаспадарку да вясны. Льга думаць, што ён, у гэты час свае маладосцi, вельмi мала закiдаў думкi далёка наперад. Вельмi можа быць, што тут i пачыналася яго шчасце: прынамсi цяжкая паняверка не гняла яго душы i не сеяла ў ёй смутку. Чалавек меў радасць ад усяго таго, што рабiў кожны дзень. Так гартавалася i яго дужасць. Ён браў у пунi на плечы цэлы мех збожжа i сумысля праносiў перад вокнамi хаты, каб Волечка бачыла, што ён за чалавек. Тая ж Волечка быццам бы старалася патрапляць яму ў тон: ён не любiў, калi яна бывала нудная:

- Ты зноў расскоглiлася? Баба дурная! Бацька пiсем не шле, а возьме i сам калi-небудзь з'явiцца ў хаце. Лепш бы пайшла паглядзець карову, можа яна цялiцца скора будзе.

- А хiба я магу пазнаць, калi яна там будзе цялiцца?!

- Дык навучыся пазнаваць, калi хочаш быць добрай гаспадыняй!

А хiба яна хацела цi не хацела быць гаспадыняй? Яна жыла так як жылося. Так жа было i з iм. Яны абое належалi да таго пакалення, якое не ведала сапраўднага маленства. Але затое перад iмi стаяла ўжо iхняя маладосць. А каб хто iм сказаў, што другое пасля iх пакаленне (iх дзецi) ужо i маладосцi мець не будуць, што iх маладосць з'есць чужы прышэлец? Хiба была б у iх вера ў гэта? Яны ж так моцна якраз цяпер пачыналi адчуваць блiзасць усемагутнай маладосцi!

Прыйшла i прайшла вясна. Кастусь узараў усё i пасеяў. Грошы за таго Вольчынага каня ляжалi ў прыскрынку, разам з тым золатам. Прыйшло лета. Удваiх з Волькаю яны жалi дзень пры днi. Ужо аднекуль з лесу цi з саду на ржышча пад свежы сноп заляцеў жоўты лiсток. Першая яна заўважыла яго:

- Глядзi, глядзi, восень! - I ўздыхнула. Ён адагнуўся ад жнiва i сказаў:

- Калi я сюды прыехаў - восень была пазнейшая.

Каб хто бачыў, як яны паглядзелi адно аднаму ў вочы! "Добра, што прыйшла восень. А яшчэ лепш, што ўсё мае свой час". Пасля жнiва ён пачаў угаворваць яе не шкадаваць тых грошай за каня i набраць крамнiны на плацце. Доўга iшлi гэтыя ўгаворы, а нарэшце, ужо-такi ў сапраўдную восень, ён убачыў яе ў новай сукенцы. Гэта праўда, што чалавек упрыгожвае рэчы i свет. Але i яны не так сабе iснуюць навакол чалавека. Трэба было паглядзець збоку, як ён акiдаў яе вачыма! Цяпер нават ён як бы i пабойваўся яе. Яна, сваiм жаночым пачуццём, угадала гэта i старалася быць пры iм у тым старым зношаным адзеннi. А пасля стала ўгаворваць яго набраць i сабе новай крамнiны - грошы яшчэ былi. Як гэта, ён сам не здолее прыадзецца? Гэта не быў пусты гонар. Гэта ён ужо адчуў у сабе мужчыну. Якiя яны аднак жа сталi за гэты нядоўгi яшчэ час! Усю восень ён наймаўся на чужую работу з канём, а ранняй зiмой выфранцiўся сам, купiў ён блучковую хустку i чаравiкi i пачаў саромецца глянуць ёй у вочы. I зноў было нядобра. Яна адчувала, што яна першая павiнна нешта такое сказаць цi зрабiць, каб усё зноў стала на сваё месца. Але як i што? Гэта была пакута. Надыходзiла новая пара ў iхнiм жыццi. Яны не спяшалiся ёй насустрач. Яно само ўсё iшлося, а яны мелi радасць ад свае кожнадзённасцi. Зноў вясна, зноў ён араў i сеяў. Пасля вясны будзе лета... Так i новыя падзеi прыйшлi. Канчалася вайна, а з-пад Сумлiч згiнулi паны. Кастусь вазiў з панскага лесу дрэва не таму, што надумаўся на месцы старой Нявадаўскай хаты або дзе iнакш будаваць новую, а таму, што ўсе вазiлi дрэва. Ён складаў яго на вулiцы, i к лету перад вокнамi Нявадаўскай хаты навалена было бярвення да самых гэтых вокан. Так ён пакiнуў быць выгнанцам i бяздомнiкам i стаў тубыльцам тут. Ужо яму здавалася, што нiколi i не было такога часу, што ён жыў дзе-небудзь iнакш. Поле добра радзiла. Нават ужо i клянок, пасаджаны iм дзеля забаўкi на Нявадавым двары ў першы год прыезду сюды, рос i ўкараняўся. Прыйшло юнацтва i сталасць натуры. Волечка была ўжо мажная i павальнейшая ў рухах. I калi ён называў яе не "Волька", а "Волечка", яна чырванела i бянтэжылася. Тым жа летам гэтая саромлiвасць памiж iмi дайшла да найвышэйшага свайго пункта. Цi не сам лёс прывёў яго сюды, каб ён дзеля яе i клён каля бацькаўскай хаты пасадзiў, i поле ратаваў ад дзiкай травы, i падтрымаў яе ў тым яе адзiнокiм сiроцтве, i сам пачаў тут станавiцца на ногi? Нашто ж было iм дзе-небудзь iнакш шукаць тае невядомасцi замест ужо знойдзенага шчасця? Канчалася лета. I хоць далёка яшчэ было да верасня месяца, але зорная ноч была падобна на тую, калi ён тады прыехаў сюды. Абое яны стаялi моўчкi каля свае хаты i як бы слухалi цiшыню. Калi яго рука злавiла яе плячо, яна хiстанулася да яго, як бы цвёрда ведаючы, што вызначанага не пераступiш i што ёй не можна быць далёка ад яго. I абодвум iм жыццё стала вялiкiм шчасцем.

II

Зiма ў тысяча дзевяцьсот дваццатым годзе пачыналася вельмi рана. Ужо ў пачатку лiстапада станавiўся сухi холад, а пад сярэдзiну таго ж месяца нападаў змёрзлы i сцёрты ветрам на муку снег. Сухiя вятры дзьмулi да канца лiстапада. Скрозь у полi снег пазганяла ў лагчыны i прыдарожныя рыштокi. Поле асталося голае, толькi дзе-нiдзе прыснежанае, скрозь тырчэла пачарнелае ржышча i месцамi нават з крохкiм зяленiвам не з'едзенай жывёлай i высушанай марозам травы. Дзiўная пачыналася зiма ў гэтых месцах. Бярозавы гасцiнец, што iшоў цераз Сумлiчы з усходу на захад, ляжаў пад снегам, але на два крокi ў бок ад яго былi голыя палявыя прасторы з iржэўем i раллёй i жоўтыя з зеленаватым адценнем паплавы. Рэчкi цяклi пад чыстым лёдам, i праз яго свiцiлася жвiрыстае дно i багавiнне з вечным сваiм павольным рухам. Сонца свяцiла цэлымi днямi, i водблiск яго на голым полi будзiў успамiны аб былым зiхаценнi летнiх дзён. Ад Сумлiч на захад гасцiнец праходзiў праз дробны горад Нясвiж. Памiж Сумлiчамi i Нясвiжам па гасцiнцы ёсць яшчэ некалькi мястэчак, i апошняе з iх к Нясвiжу - Цiмкавiчы. На сярэдзiне ж дарогi памiж гэтым мястэчкам i Нясвiжам стаяла тады старая карчма, як i належыць ёй, з стадолай i прасторнай хатай на падлозе i з бакоўкамi. Карчма стаяла пры самым гасцiнцы на ўездзе ў сяло Кукавiчы i называлася "Кукавiцкая карчма". У першыя месяцы пасля мiру з Польшчай (зiмою 1920 i 1921 гг.), пакуль не вызначана была i не адзначана цвёрдая лiнiя гранiцы з Польшчай, гэтая карчма была тым пунктам, на якi арыентаваўся кожны, хто хацеў цвёрда дазнацца, дзе Савецкая зямля, а дзе ўладаннi Польскай дзяржавы. Калi па гасцiнцы ты ступiш ад карчмы крок на захад, дык апынiшся ў Польскай дзяржаве, а крок на ўсход будзеш на Савецкай зямлi. Тады не было яшчэ нi пагранiчнiкаў, нi пагранiчных заставаў i можа нават i цвёрда вызначанай дзяржаўнымi планамi засылкi шпiёнаў. Хто ведае з нас, простых людзей. Можа тады аб гэтым толькi пачыналi думаць у мiнiстэрскiх кабiнетах. А ўрэшце - за факты не паручуся, чаго не ведаю, таго не скажу. Такiя словы як "шпiён", "дыверсант", "кантрабандыст" тады яшчэ ў гэтай мясцовасцi не ўбiлiся ў вушы народа. Што ж наогул да эўрапейскiх народаў, то гарадскiя малатабойцы i сталявары, механiкi i слесары, шаўцы i пекары, i сельскiя земляробы ў той час або з радасцю варочалiся дадому, або яшчэ марылi аб гэтым. У нашы днi спрабавала забытаваць пропаведзь, што кожны народ любiць вайну. Горкая практыка паказала, што ваяўнiчае геройства народа нараджаецца i выпрацоўваецца не ад замiлаванасцi да рэк крывi на полi вайны, а ад неабходнасцi сцерцi з твару зямлi такую погань, якая ў нашы днi ў вобразе Гiтлера заявiла, што нармальны стан мужчыны вечна быць у вайне. Гэтая пропаведзь спазнiлася на мiльёны год. Што ж да скопiшча тых валасатых нашых продкаў, якiя яшчэ мелi пляскаты лоб i вечна ваявалi адзiн з адным, каб адзiн аднаго есцi нават без перцу i солi, то нават далучыўшы да iх усё гiтлераўскае войска, наўрад цi льга назваць усё гэтае зборышча народам. Гэтая развага мела б у тыя часы да Кукавiцкай карчмы тое дачыненне, што ў ёй тады часта падначоўвалi людзi, ваяўнiчы дух якiх абмяжоўваўся радасцю аб тым, што скончылася вялiкая вайна, якая займала паўсвету, паканчалiся меншыя войны, а ў гэтых вайна з Польшчай, а на адной шостай часцiне зямлi прагучэла на ўвесь свет "Мiр народам". Можа нарэшце хоць спакойна дыхаць льга стане! Хтосьцi, начуючы ў Кукавiцкай карчме, напiсаў у ёй на сцяне, як бы на ўспамiн тутэйшым людзям, сваё прозвiшча i слова радасцi, што варочаецца ў родны кут да блiзкiх i родных. З гэтага прыкладу пайшлi i больш тут пiсаць на карчомных сценах. За шэсць год вайны i за дзве акупацыi на гэтай бiтай дарозе перавярнулася бездань людзей. А кажуць жа, што кожны чалавек - гэта цэлы свет. Як толькi маглi ўмясцiць на сабе гэтулькi надпiсаў сцены гэтай старой будынiны! Апошнiмi днямi лiстапада месяца тысяча дзевяцьсот дваццатага года, калi сухi скавыш ламаў на гасцiнцы бярозавае голле, змятаў з поля апошнi снег i скавытаў у комiне Кукавiцкай карчмы, перад самым вечарам нейкi падарожны з такiм змучаным тварам, што на iм ужо страцiлася пячаць чалавечага воблiку, роўнай хадой iшоў гасцiнцам з захаду на ўсход. У тыя хвiлiны, калi сонца вiсела над самым лесам, ужо гатовае спусцiцца за яго, чалавек падышоў да самай карчмы i абышоў яе навокал. Уваход у карчму i ўезд у стадолу былi проста з гасцiнца. За задняй карчомнай сцяной было выгараджана жэрдкамi месца, падобнае i на двор, i на агарод. Чалавек успёрся локцямi на гэтую агароджу i так стаяў у задуме. Рыжая карова траслася з холаду i тыцкалася пысай у мерзлыя грады, дзе яшчэ аставалiся рэшткi скарэжанага на марозе капуснiку i бурачнiку. Карова шукала яды. Чалавек доўга глядзеў на яе i ўсё стаяў. Магло здавацца, што яму вельмi соладка стаяць на холадзе. Яно i можа быць, бо кожны яго рух сведчыў, што ён быў такi змучаны, што яму соладка было стаяць у нерухомасцi. Можа чалавек крыху адпачыў стоячы, бо праз нейкi час вочы яго як бы ажывiлiся, i, як бы развясельваючы сам сябе, ён сказаў:

- Усё на тым самым месцы, i карова тая самая. Дай жа Божа, каб i дома ўсё было ў шчасцi i радасцi. Ах, Божа мой, Божа, колькi было бадзяння i пакуты. Жартачкi - цэлыя гады! - Ён уздрыгануўся, адарваўся ад плота i рушыў у карчму праз чорны, цi заднi, ход з агарода. Здавалася, што ў гэтым чалавеку няма i кроплi крывi. Твар худы i выцягнуты нос. Здавалася, што скура на твары хутка стане празрыстая, як шкло, i праз яе льга будзе ўбачыць чалавека ў сярэдзiне. Кароткае шчацiнне выстрыжанай барады тырчэла ва ўсе бакi, а адзежа - адкуль толькi ён мог i назбiраць яе?! На нагах падшытыя кавалкамi скурата лапцi. Нагавiцы нямецкiя, салдацкiя i вылатаныя дзесяткамi рознакаляровых кавалачкаў. Кароткая вопратка, можа нават i на ваце, цывiльная, з плеч простага чалавека, якога-небудзь рабочага або панскага парабка, мiжнацыянальнага i разам - няпэўнага выгляду, падпяразаная вяроўкай. А шапка - рэшткi польскай канфедэраткi: без казырка, з адарванымi рагамi i залатанымi дзiрамi на месцы iх. Пад гэтым падабенствам галаўнога ўбрання на галаву была закручана i закрывала вушы нi то хустка, нi то ручнiк, брудны i дзiравы. Усё гэта тырчэла гузамi i камякамi на чалавечай галаве.

Гэты чалавек увайшоў у карчомную кухеньку, дзе ў адзiноце сядзеў за сталом, у адных споднiках i чорнай камiзэльцы, стары карчмар, падобны да Майсея. Ён браў з талеркi вывараныя косцi i абсмоктваў iх. Чалавек згроб з галавы канфедэратку з дзiравым ручнiком, пацёр вушы i прывiтаўся з карчмаром:

- Здароў, Шымха! Жывеш? Можа i пазнаеш мяне. Не пазнаеш? З Сумлiч. Бывала, калi вязу што або каго ў Нясвiж, дык заўсёды начаваў або папасваўся ў цябе. Не пазнаў?

- Чаму не! Сумлiцкi Нявада. Але ж вайна з цябе i штуку вырабiла! Нi да кога i сам да сябе ты цяпер не падобен. Адкуль жа ты i куды iдзеш?

- А ты як жыў?

- Як жыў! Усяго бывала. Тут жа i немцы былi, i палякi былi... А кожны ж прышэлец iдзе на чужую зямлю не на тое, каб што-небудзь прынесцi ёй, а каб сабе з яе ўварваць. А цяпер жа не канец яшчэ. Я апынуўся ў шчылiне памiж дзвюма дзяржавамi. Стадола i хата стаяць на савецкай старане, а града з рэдзькаю пры хаце i прызба пад вокнамi - гэта Польшча. Я яшчэ чакаю, што хлеў, дзе стаiць карова, будзе абвешчан нямецкiм, а унь тая бяроза на гасцiнцы ангельскай. Я табе зайздрошчу. Адкуль бы ты нi iшоў, то ты iдзеш у свае Сумлiчы. А калi нават твая там хата i згнiла дарэшты, ты ўсё роўна iдзеш дадому. А мне трэба адсюль выбiрацца. Цяпер жа рэвалюцыя. Ты набярэш зямлi i паставiш хату. Ты адпакутаваў на вайне, але тваё шчасце прыйшло да цябе. А я праз усё жыццё збiраўся ехаць за мора ў Амерыку, а цяпер позна... Адкуль ты iдзеш?

- Iду з нямецкага палону.

- Што ж ты так запазнiўся? Унь адзiн кукавiцкi даўно ўжо як дома.

- Мала што, той можа з прычыны мiрнага дагавору, а я з лагера ўцёк яшчэ да мiру з немцамi. Да Польшчы дабраўся, а з Польшчы ледзь выбраўся. У лагерах цяжка было выжыць, але i палякi такiя заядлыя, што разоў некалькi ў турму саджалi, калi лавiлi на дарозе. Лiчылi мяне за нейкага такога, хто хоча згубiць iх уваскрослую дзяржаву. Так усё i дапытвалi мяне - а цi не маю я намераў пусцiць на паветра цэлую дзяржаву! А Божа мой! Нашто мне Польская дзяржава?! Яна мне патрэбна не больш, як Англiя разам з Францыяй, Амерыкай i Турэччынай у прыдачу. Бойцеся, кажу, Бога! Пазбiрайце вы, кажу, золата з усяго свету, зрабiце з яго трон, пасадзiце на яго мяне кiраваць паўсветам, а каб увесь свет выхваляў мяне, дык я перад вамi буду прасiцца i малiцца: пусцiце, калi ласка, дайце мне шчасце спаўзцi з гэтага трона: я колькi год жыта не сеяў, кала нават не зачасаў, у кузнi каня не каваў, у млыне мукi не малоў, раллi не нюхаў, ботаў не мазаў, капусты не сёрбаў, не наслухаўся ўволю, як пеўнi спяваюць, як людзi па-людску гавораць. (Вочы яго пачырванелi.) А ў мяне ж у Сумлiчах асталася адна як ёсць малая Волечка. Што яе ўжо на свеце даўно няма - гэта ўжо няма чаго i казаць.

- Бог дасць, нейк выкiдалася.

- Як!? Пакiнуў адну ўжо колькi год таму! Дзiця горкае!

- Пройдзем далей адгэтуль. Прыйдуць дзеўкi - дадуць табе гарачага есцi, тады будзеш спаць да ранiцы. Дарога яшчэ табе вялiкая.

Удвух яны ўвайшлi ў карчомную хату. Карчмар сеў на лаву, а Нявада прыпёрся плячыма да печы грэцца. Ён змагаўся з дрымотаю. Соннымi вачыма ён аглядаў здаўных знаёмыя яму сцены. Ён разбiраў там надпiсы, некаторыя былi размашыста напiсаны цi выразаны нажом. Каб хутчэй перабыць чаканне, ён прачытваў iх моцным шэптам. Адзiн надпiс быў вось якi: "Памажы мне, Божа, знайсцi дзверы ў маю будучыню. Граф Палiводскi". Нiчога гэты надпiс Нявадавай душы не сказаў, i на твары яго нiчога жывога не адлюстравалася. Трагедыя нейкага невядомага Палiводскага, якi не мог знайсцi дзвярэй у сваю будучыню, была вельмi далёкая ад розуму i сэрца гэтага чалавека, якi праз каторы ўжо год сам таiў у сабе ўласную трагедыю i цяпер, варочаючыся да свае Волечкi, баяўся, што знойдзе там можа нават сляды цяжкай драмы. Як бы там нi было, ён холадна прачытаў яшчэ некалькi надпiсаў i паглыбiўся зноў у маўклiвае i дрымотнае чаканне. Тым часам стары гаспадар карчмы ў задуме пачаў пагойдвацца на лаве ўбакi i замармытаў сабе пад нос нейкую песеньку цi малiтву i глянуў на Няваду:

- Цяпер, кажуць, Сумлiчы разбудоўвацца пачалi панскiмi лясамi. О, колькi такiх, як гэты Палiводскi, за гэтыя часы бралася гасцiнцам на Нясвiж праз маю карчму, ратуючыся ад рэвалюцыi!

- А што гэта за Палiводскi такi?

- Я не вiнават, што ты не чуў пра яго. Я табе скажу, ты чалавек запечны, ты цiха жыў век у Сумлiчах, пакуль на вайну не пайшоў. Я хоць таксама жыў запечнiкам, але яшчэ мой дзед, пакуль не прыехаў сюды, расказваў, бывала, мне малому пра паноў i князёў, i графоў. Яны нават давалi яму ў сховань грошы, ён быў павяроным у iх. Дык i графа Палiводскага ўспамiнаў. Той быў дзед гэтага, што тут на сцяне пiсаў. Той дзед дастаў сабе тытул графа, бо мець гэтулькi маёнткаў i быць без тытула - гэта не работа. А маёнткi яго былi - i за Воршай, у бок Дуброўны, i ў Вiцебскiм краi, i на Смаленшчыне, i каля Мiра, пад Карэлiчы, але гэты Мiрскi маёнтак ужо гэты, што пiсаў тут на сцяне, унук таго дзеда, прагуляў у карты, спадзеючыся на ўсе астатнiя маёнткi, з якiх ён браў чысты прыбытак, а сам нiколi там не быў. Сам ён вельмi малады, тонкi, высокi i афiцэр яшчэ царскай армii, а цяпер афiцэр польскай армii. Яму не пашанцавала. Рэвалюцыя пайшла яму на згубу i вайна таксама. Бо некаторыя, такога калена як ён, на вайне нажылiся. З нажыткам у кiшэнi яны мiнулi маю карчму, з усходу на захад i па той бок мае прызбы сталi смелыя ад рэвалюцыi. А гэты павiнен, каб жыць, служыць палякам, як той казаў, не для Езуса, а для хлеба куса. Якi ён там быў ваяка на нямецкай вайне - хто яго ведае, мусiць не сказаць, каб вельмi, бо на вайне трэба навучыцца спаць у балоце, а ён вазiў з сабою пяць лёкаяў, пераадзетых за дзеншчыкоў. А шосты дзяншчык быў казённы. Хто ведае, дзе былi тыя шэсць дзеншчыкоў, калi на вайне куля ўрэзалася яму ў рэбры. Ён звалiўся з каня, свайго ўласнага, за якога адзiн з блiзкiх да цара генералаў даваў яму пяць паўсотняў звыш дваццацi пяцi тысяч... Хэ-хэ, да дваццацi пяцi тысяч прыткнулi пяць паўсотняў i за iх таргавалiся, як мы за паўрубля. I граф, i царскi генерал, а з таго ж цеста... Конь паiмчаўся немаведама куды, а Палiводскi сыходзiў крывёй, лежачы ў вадзе i гразi, скрыты ад людскога вока асакой i аерам. Каля яго i расейцы хадзiлi, i немцы хадзiлi, i нiхто яго не ўбачыў. Тым часам ён ачомаўся ўночы i сеў. Ён быў рад, што ўсюды цiха. Абсмактаў свае мокрыя пальцы i памацнеў. Да дня ён выпаўз на палявую дарогу i сеў, а пасля лёг чакаць збавення. К канцу дня нейкi чалавек у лапцях i з мяшком за плячыма ўзышоў з поля на дарогу. Гэты абарванец з цвёрдымi, як косцi, мазалямi на руках i даў яму збавенне. Што ж, граф Палiводскi, якi праз усё сваё жыццё ўмеў толькi крычаць на людзей, пачаў енчыць i прасiць гэтага чалавека:

- Галубчык ты мой, вазьмi мяне да сябе, знайдзi доктара, памажы мне дайсцi да здароўя, век будзеш панаваць. Я табе дам золата многа з дарагiмi каменнямi i нават знiму з шыi залаты з каменнямi фамiльны крыж i аддам табе, i апiшу адзiн з сваiх маёнткаў, я - граф Палiводскi.

Чалавек паклаў на зямлю боты з нямецкiх, мусiць мёртвых, ног. Боты разам з пустым мяшком былi ў яго за плячыма. Ён сказаў:

- Якi ты к чорту граф, калi ты ў крывi i няшчасны. I князь, i цар, i мiнiстар, кожны той, хто камандуе людзьмi, хто мае права ў руках, каб саджаць iх у турмы i там рабiць з iмi што сам захоча, кожны, хто стаiць над людзьмi, толькi датуль граф, пакуль у яго з парэбрын кроў не iдзе. Ну, давай плечы, апiрайся на мяне, хадзем. Тут недалёка. Гэта я, каб ты ведаў, хадзiў туды пад рэчку. Босы хаджу, а там немцы ў ботах ляжаць, зараз гнiць пачнуць. На чорта, думаю сабе, мёртваму боты, калi жывы босы ходзiць... Стой, адпачнi, перадыхнi. Унь пры ляску хата.

Босы абарванец давалок Палiводскага да свае трухлявай хацiны i паклаў на паправу. I лекара дастаў, не за грошы, а за добрае сэрца. Яшчэ толькi лёгшы на пасцель, Палiводскi пачаў абмацвацца i заныў душой: пакуль ён ляжаў ледзьве жывы ў балоце, нехта абчысцiў яго пазухi i кiшэнi так старанна, што ўжо не было чым аддзячыць абарванаму збавiцелю. Тым часам пайшлi тыднi i месяцы. Больш за год Палiводскi то лежачы, то седзячы, то спацыруючы па лесе пражыў у свайго збавiцеля, якi дзялiў з iм напалам усё, што сам меў. Палiводскi зноў стаў здаровы i спрытны, як i быў раней. Страшная думка тачыла яго: ужо ў яго не было больш золата з каменнямi. Хоць з рэбраў кроў ужо i не iшла, але i графам ён ужо не быў. Бо ўжо адбылася рэвалюцыя i маёнткi ўжо былi не яго. Ён стаў зусiм голы. Згалеў адразу. Яму ўжо не было дзе дзецца, i ён сядзеў у свайго абарванца-збавiцеля. Праўда, абарванец абуў ужо добрыя боты i вопратку, узяў панскай зямлi i з панскага лесу паставiў сабе хату i стаў повен свайго шчасця. Палiводскi i рабiць нiчога не ўмеў. Змалку i да гэтага часу ён мог толькi гатовае праядаць. Аж душа яго рвалася на кавалкi. Тым часам збавiцель раз i кажа яму:

- Таварыш, прывучайся да якой-небудзь работы. Бяры дзе тут кавалак зямлi i жывi шчаслiва. - Палiводскi як пачуў гэтае слова, дык адразу падумаў пра тое, што на захад ад той мясцовасцi, дзе жыў той яго збавiцель, збiраецца польскае войска: ён чуў пра гэта.

- Хам! - закрычаў ён на свайго збавiцеля. - Перад кiм ты стаiш! Шапку знiмi!

- Я цябе выратаваў, я даў табе жыццё, - адказаў чалавек. - Не за золата i маёнткi, якiя ты мне абяцаў, а ад таго, што я мог зрабiць табе дабро. Я думаў, што ты ў душы будзеш удзячан мне, ажно ж ты горнешся да таго, каб мець толькi маёнткi, а не душу. Ты мяне называеш хамам? За тое, што я зрабiў табе - я чалавек, а за тое, як ты са мной абышоўся - ты хам!

Што было далей, мне невядома, а вядома толькi, Палiводскi выхапiў рэвальвер, каб аддзячыць свайму збавiцелю за хамства, а той хапiў качаргу i аперазаў Палiводскага па спiне i выгнаў вон з хаты, ён яшчэ не ведаў, што на захадзе тутэйшай зямлi рэвалюцыi прыйшоў канец, а ўсё гэта было на захад ад мае карчмы. Там ужо рыхтавалася да свайго ўстанаўлення Польшча, i ўсе паны, каторыя яшчэ лiпелi дзе на ўсходзе, рынулiся туды. Палiводскi неўзабаве стаў афiцэрам польскага войска i добра ваяваў з бальшавiкамi, а пасля мiру, калi ўжо тут гранiцу пачалi вызначаць, стаў афiцэрам у пагранiчным войску. Божа мой, якi блiскучы шык! Хоць у кiшэнi нi капейкi, але затое зверху! Увесь блiшчыць.

- Ну добра, адкуль жа ты ўсё гэта ведаеш?

- На тым тыднi ён ехаў уздоўж гранiцы з сваiмi жаўнерамi i цэлую ноч з другiм афiцэрам праседзеў тут, чакаючы, пакуль ацiхне вецер i пакiне засыпаць вочы мёрзлым снегам. Той другi афiцэр быў стары i ўсё енчыў па сваiх маёнтках, якiя таксама, як i ў Палiводскага, асталiся на бальшавiцкай старане. Так яны цэлую ноч i праспавядалiся адзiн аднаму, а я з бакоўкi слухаў. Але Палiводскi не ныў па сваiх маёнтках, а прагаварыўся таму старому плаксуну, што ў яго галаве спеюць шырокiя планы, так што ён нават i тое золата, якое нехта невядомы ўкраў у яго, у сто столак верне. Што гэта за планы - ён, аднак, не сказаў. Толькi ён сказаў, што мае падазрэнне, што яго абчысцiў той самы яго збавiцель, калi яшчэ ён ляжаў слабы на дарозе або калi яны iшлi, прыцiснуўшыся адзiн да аднаго. Можа яно i праўда, з людзьмi не разбярэш. Ну, як толькi развiднела, яны з карчмы i паехалi. Вось i ўсё, чалавеча. Усё бедавалi аб тым, што прыйшлося службай зарабляць, каб пражыць.

- А каторы можа з iх успамiнаў пра што такое, чаго ад душы не адарваць, цi ўсё толькi пра маёмасць гаварылi, як гэты ж Палiводскi, якi, добра кажа, нi разу тае зямлi i не бачыў, з якое ён прыбыткi меў.

- Бойся Бога, чалавеча, ты ўсё на свой капыл гнеш. Ты з куста травы пражывеш, як верабей, дык табе i мiл той куст. А яны - паўсвету ў думках маюць. Дзе ў iх там што мiлае будзе! Хэ-хэ! - карчмар усмiхнуўся пагардлiва да Нявады.

- Што табе за смех! Гэта праўда, што мне мiл куст травы. Мне ўжо сорак год зараз будзе. А як быў я малы, разростаўся тады збоку ад гасцiнца пад Сумлiчамi куст шыпшыны. А калi я iшоў на вайну, куст быў ужо цэлым зараснiкам. Божа мой, я ж, пакутуючы душой у той праклятай Нямеччыне, толькi i думаў што пра Волечку i пра тую шыпшыну. Без Волечкi i без шыпшыны няма для мяне i роднай бацькаўшчыны. Для мяне будзе радасць, калi я прайду паўз той зараснiк, уваходзячы ў Сумлiчы. Як жа гэта так жыць, каб чалавеку на свеце не было за што душой зачапiцца. А гэты Палiводскi што? Ён i не нюхаў роднай зямлi, толькi жыў з яе. Хiба ён дзе на ёй хату паставiў, цi дом, цi дрэва пасадзiў? Як на мой розум - дык толькi той чалавек, што калi яго вырвуць з роднага месца, дык ён, пакуль жыў, будзе рвацца туды. А калi дарвецца i ўбачыць, што там усё спустошана, дык ён другi раз жыць пачне: дрэвы пасадзiць i дом паставiць. А будуць яго зноў iрваць з месца, дык ён зямлю грызе, а не даецца або галаву адарве таму, хто становiцца ў яго над душой. Бо няма мне жыцця там, дзе не расце тая шыпшына, што ў маiм маленстве цешыла мне вочы. Лепш грызцi зямлю ў родным кутку, чым каб цябе лiхiм ветрам кiдала па чужым свеце.

- Ну, адзiн любiць родную зямлю грызцi, а другi на чужой старане пiрагi есцi.

- Чужая старана пiрагамi не накормiць, калi ёй свае душы не аддасi. А я сваю душу магу аддаць толькi таму, хто мяне на свет пусцiў. Я гэта ведаю, бо даволi перахварэў па ўсiм тым, чаго ад сэрца не адарвеш... Калi я жыць буду ў родным месцы, дык я не дапушчу, каб на iм было гола i пуста... А Божа мой...

Карчмар даўно ўжо драмаў седзячы, пасля выйшаў у бакоўку, а Нявада ўсё яшчэ гаварыў пра родны кут, пра Волечку, пра шыпшыну. Гаворка яго скончылася шэптам i дрымотай, пасля яго паклiкалi есцi, а пасля ён спаў на ляжанцы i мусiць вельмi доўга, бо калi ён прахапiўся ад вялiкага смутку па малой Волечцы, было цёмна i цiха, толькi роўна шумеў за вокнамi на гасцiнцы вецер. Праз вокны вiдны былi на небе рэдкiя зоры.

- Божа мой... Волечка... - прагаварыў сам сабе гэты змучаны i душой i целам чалавек, азiраючыся па карчомнай хаце, - i зоры свецяць, i вецер на гасцiнцы спявае... i мусiць сярпок месяца яшчэ ёсць... А каб не вецер - на гасцiнцы цiхата была б. Ну, у дарогу!

Ох, як даўно ўжо гэты чалавек не глядзеў на зоры над сваёй роднай зямлёй! Сэрца яго бiлася моцна, калi ён усцягваў на сябе сваю сабраную з усяго свету адзежу, пасля хадзiў у кухню мыцца, пасля выцiраўся тым, што было ўчора павязана ў яго на галаве пад шапкай. Ён у цiхiм парыве рухава збiраўся ў дарогу. I сапраўды серп месяца паднiмаўся над бярозай, за гасцiнцам. У бакоўцы Нявада сунуў руку пад коўдру соннаму карчмару i пайшоў да дзвярэй.

- Ацапеў ты, чалавеча, - абазваўся карчмар. - Куды ты? Яшчэ ноч на дварэ. Удзень iсцi смялей. Тут каля гранiцы кожны пытацца будзе, а куды, а адкуль, а чаго. Ды яшчэ ўночы!

- Няхай пытае. Чаго мне баяцца. Я iду з чужыны дадому. Па роднай зямлi iду.

- Ты думаеш, што родная зямля козыр на ўвесь свет... Дык вазьмi хоць хлеба за пазуху са стала.

Нявада хiстануўся да стала, адламаў хлеба i выйшаў з карчмы на гасцiнец. Якiя вялiкiя прасторы былi перад iм! Удзень усё было як бы сцiснута то познiм усходам сонца, то раннiм лiстападаўскiм змярканнем, то нежывым бляскам халоднага сонца. Нявада iшоў абочынай гасцiнца, адкуль увесь снег змяло ў прыдарожныя лагчыны. Вецер дзьмуў яму ў твар. Цёмныя iстужкi лясоў заўважалi яго вочы на даляглядах. Выйшаў ён з карчмы роўнай i шпаркай хадою, але ўжо можа праз кiламетр хада яго спавольнiлася, i ён пакiнуў разглядаць далягляды. Вочы глядзелi на сцежку пад ногi, i зноў ён ужо iшоў так, як i ўсе днi, пакуль не дайшоў да карчмы. Кожны крок наблiжаў яго да роднага кута, але - а цi не згубiўся гэты кут у гэтым, няхай сабе хоць i родным, прасторы? Можа яго стапталi чужынцы, якiя так многа тут хадзiлi? А можа трэба будзе пачынаць жыць спачатку? А можа малое Волечкi жывое няма? А можа ўжо тут няма нiчога, за што так трымалася душа? Якое тады гора будзе чалавеку на ўсё жыццё! Зашарэла неба, i сонца ўзышло. Дарога паўзла вельмi марудна. Але крок зменьваўся крокам. Прайшоў i скончыўся дзень, прайшла i яшчэ ноч у прыдарожнай хаце. I зноў iшоў дзень, i паўзла дарога. Другiя гэта былi цi трэцiя суткi пасля карчмы? Надвор'е змякчэла, схмурнела, i вецер ужо дзьмуў Няваду не ў твар, а ў плечы. Раптам вецер сцiх. Смутак ужо даўно перарабiўся ў роўнае забыццё. Нiводнай успышкi вострага пачуцця ўжо не з'яўлялася на твары. Але ў адным месцы дарогi чалавек стаў i пачаў углядацца ў прастору. Ледзь пратаптаная сцежка вяла з дарогi ўбок. Чалавек узышоў на яе, i твар яго адразу ажывiўся. Сцежка прывяла яго да палявой дарогi, i ён пайшоў па ёй. Неўзабаве ён дайшоў да густога зараснiку шыпшыны i стаў перад iм. У моманты вялiкiх душэўных зрухаў або напружанай змены падзей цi жыццёвых акалiчнасцей людзi i старыя робяцца як дзецi. Гэты чалавек цяпер, з дзiцячым выразам на твары, убачыў, што адзiн-адзiнюткi лiсток, скручаны ад холаду, аставаўся на шыпшыннiку. Ён не страцiў яшчэ жоўтага колеру. Чалавек сарваў лiсток, прыклаў яго да губ, i твар яго адразу пасуравеў, i ўвесь ён цвёрда выпрастаўся. Цвёрдай i роўнай хадой ён пайшоў далей. Адчувалася першае змярканне, калi перад iм вырысавалiся абрысы першых сумлiцкiх будынкаў. Хада яго зрабiлася вельмi шпаркай, i пячаць вялiкай напружанасцi думак лягла на твар. Углядаючыся перад сабой, як быццам баючыся ўбачыць штосьцi ўжо вядомае яму i да жудасцi страшнае, ён сцiшанай хадой падышоў да так вядомага яму ясеня на вулiцы. А крокаў за дзесяць ад ясеня родная хата. Цяпер яна ўжо струхлела яшчэ больш, як была. Не паспеў ён калiсьцi, iдучы на вайну, i брамы паднавiць. Дарэшты згнiла ўжо! Добра, на хату ён гляне пасля. Ён спачатку толькi заўважыць яе сiлуэт i будзе глядзець на браму. А пасля Божа! А можа i суджана яму такое шчасце: можа i Волечка жыва i здарова i, малая, адразу кiнецца да яго. З маўклiвым тварам ён стаў, як аслупянелы, перад брамаю. Яна была не толькi не гнiлая, але i не тая самая. На чэсаных слупох i з габляваных брускоў. I новая. Ну можа год як пастаўлена. Трывога кальнула яго: тут пахадзiла чужая рука. А можа гэта чыя лiтасць да малое Волечкi, i на дабро ўсё гэта? Сiлуэт хаты мiльгануўся збоку, але толькi цяпер ён глянуў на яе. Тая самая, i сапраўды больш патрухлела. Але як ён дагэтуль не заўважыў: сцiрта дошчак, чэсанае бярвенне - усё складзена паўз сцены. Тут нехта чужы гаспадарыць! Унь ля ганка i каменьчыкi тыя, якiмi ён вылажыў - як даўно ўжо! - сцежку цераз двор, каб посуху хадзiць у дажджы. Але ўздоўж сцяны i тратуарчык з аполкаў. Ён стаяў i не смеў як бы рушыць далей. Ужо ён быў упэўнен, што Волечкi няма жывое. Дзiця не перажыла ўсяго, што адбывалася тут гэтымi гадамi. Ён стаяў i чакаў цуду. А можа яшчэ Волечка малая i выйдзе i кiнецца да яго. I цуд адбыўся. Цiха адчынiлiся сенечныя дзверы, i Волечка выйшла i стала на ганку, пiльна ўглядаючыся на чалавека, адзетага на здзiўленне ўсяму свету. Гэта Волечка! Тая самая. Як дзве кроплi вады падобная да нябожчыцы мацi. Тыя самыя рысы на твары, з якiм калiсьцi яна сядзела ў яго на руках. Але чаму яна не бяжыць подскакам яму насустрач, а стаiць, як анямелая, i не адрывае ад яго вачэй?! Яна высокая ростам, з пышнымi бландзiнiстымi валасамi, густа прычэсанымi пад хусцiнку. I сукенка на ёй стракатая, лёгенькая, i яна мерзне ў ёй, так стоячы. I пазнае i не пазнае яго. Твар яе так пiльна напружаны, i лоб моршчыцца. Карцiны пражытага маленства ўстаюць перад ёю.

- Татачка! Галубчык мой!

Як гэта ён так адчуваў, што яна якраз скажа так: сталая, паважная i павольная ў рухах. Дужымi сваiмi рукамi яна пацягнула яго да сябе:

"Я ўсё думала, думала... Ты жывы, родны мой!.. Не стой так, хадзем, хадзем..." Вялiкае, як навальнiца, шчасце ахапiла яго, i востры боль разануў яму сэрца: гэта ўжо не тая малая Волечка. Гэта моцны чалавек, апiрышча яму самому, а ён ужо не будзе трымаць на руках свае Волечкi, яна вырасла без яго. Хтосьцi злы адабраў ад яго яе маленства. Ён задушыў у сабе боль i разам з ёю ўвайшоў у хату.

- Бацька, бацька... прыйшоў!.. - крычала яна яшчэ з сянец камусьцi ў хату. I Нявада ўбачыў, як яму насустрач нясмела i спешна падняўся той, аб кiм ён i сам ужо здагадаўся, што ён ёсць, што ён iснуе. З гэтага моманту пачала ўцiхамiрвацца душа гэтага чалавека. Ён зноў пачаў цешыцца i з ясноты неба на захадзе сонца, i з таго, як вецер гнаў па двары саломiну. Змрокам таго дня ён пачаў абыходзiць увесь той родны кут, па якiм гэтулькi бедаваў: i сумлiцкiя вулiцы, i ўсе куткi свае сялiбы. Ужо ўночы ён з гораччу ўспамiн пайшоў глянуць у куфар: там ляжаў матузок ад плацця, у якiм ён, ужо многа год таму, пахаваў сваю нябожчыцу. У тым жа плаццi яна ў сваёй маладосцi францiла. Ён адчуваў сябе так, быццам перахварэў цяжкую хваробу. Паставiў лямпу ў клецi на палiцу i падняў цяжкае куфарнае века. Адчынiў прыскрынак i зазiрнуў у яго. Спачатку ён стаяў з шырока расплюшчанымi вачыма, зусiм забыўшыся, чаго ён увайшоў сюды. Пасля, як адважыўшыся на рашучы ўчынак, ён згарнуў разам пярсцёнкi, гадзiннiкi, крыж i адхапiў назад руку, як ад агню. Не магло быць iншых думак, гэта чыстае золата. Гэта цуд нейкi! А каменнi на крыжы i на пярсцёнках - ён анiчога не разумеў у iх, каб яшчэ аддаваць iм увагу. Ён нават i не заўважыў, што на золаце яшчэ ёсць штосьцi. Асмелiўшыся, ён узяў першы гадзiннiк i адчынiў у iм вечка. Пакручваючы ў руках гэтую рэч, ён раптам заўважыў на ёй з сярэдзiны нейкi надпiс. Прыгнуўшыся, ён прачытаў выгравiраваныя лiтары: "Граф Палiводскi". Мiстычны жах агарнуў яго. Ён шпарка зачынiў куфар i яшчэ шпарчэй увайшоў у хату. Як бы з рашучым допытам ён падышоў да Волечкi:

- Дзе вы ўзялi гадзiннiкi i пярсцёнкi графа Палiводскага?!

- Гэта мне даў палонны немец Густаў Шрэдэр. Ён у нас у хаце хварэў, i я яго кармiла i даглядала. А калi ён ачуняў, ён так быў рад, што абнiмаў мяне i пацалаваў у галаву i паклаў на стол тыя гадзiннiкi. Мы з Кастусём не ведалi, што з iмi рабiць. Так яны i ляжаць нечапаныя.

Яму стала лягчэй на душы, i зусiм свядома ён з гэтага моманту стараўся забыцца на гэты дзiўны выпадак. Цяжка было, але яму ўдалося гэта як мае быць. Перш за ўсё - тут у яго не было прывычкi калi-небудзь думаць аб золаце i чапляцца душой за якое б там нi было багацце. Пасля - ужо з тых жа самых дзён, ён паглыбiўся ў шчасце жыць тут, дзе жыў з малых i маладых год, i займацца тым, да чаго праз усе апошнiя цяжкiя гады iмкнулася яго душа. Здавалася, што ён не заўважаў хады часу. Усё былое аддалялася ў вечнасць i ўжо здавалася сном. За кароткi час сышла з яго твару тая змучанасць, якую ён нёс сюды з свайго вандравання па чужой зямлi. I тыя чужацкiя неданоскi - i нямецкiя нагавiцы, i польская канфедэратка - ужо з'ядалiся моллю ў глухiм застрэшшы. За кароткi час ён ажыў. Выслухоўваючы ад Кастуся i Волькi сумнае апавяданне аб тым, як яны жылi тут, ён успрымаў яго як прошласць, якая ўжо больш не iснуе i iснаваць не будзе. I думкамi сваiмi не быў у мiнулым. Ён жыў тым, што было i iшлося. Так незаўважна прыйшла пара, калi з Кастусём яны скончылi новы дом, а калiсьцi пасаджаны Кастусём клянок даваў улетку ўжо вялiкi цень. I гэтак усё адно за адным, цiха i роўна. I толькi раз ён як бы страсянуўся ад нечаканай думкi: як бязлiтасна iмчыцца час! I колькi ён ужо адкiнуў назад усяго, што было i цяжкiм, i страшным! У тую хвiлiну ён больш як калi ўглядаўся ў сваю Волечку: рослая, мажная, шчырая сяброўка Кастуся Лукашэвiча, мала падобнага ўжо да таго выгнанскага хлопца, што хаваў тут свайго бацьку i вазiў хворага немца, яна стаяла раз пасярод двара ў задуме. Прыйшла пара i ёй аддаць жыццю самае вялiкае i важнае: яна была цяжарная. Нявада пачаў наглядаць за ёю i ўсё чакаў.

Хоць i даўно ўжо жылi ў новым доме, але ён меў прывычку часамi начаваць у старой хаце, пакуль яна яшчэ стаяла. У гэты час свайго жыцця, калi ён, як нiколi раней, не мучыўся вялiкiм клопатам i думкамi аб будучынi свае Волечкi, ён любiў адзiн у той хаце, у якой прайшло яго маленства, сустракаць дзень i праз акно бачыць, як папялеюць на небе зоры. У адну з такiх часiн ён адчуў усей сваей iстотай, што адбылася вялiкая падзея. Быццам нейкая сiла адабрала ад яго спакой. Была восень, бадай-што такая самая пара, калi ён, тады, даўно iшоў па роднай зямлi, гасцiнцам, з чужацкага палону. Цiхая стаяла ранiца. Ледзь толькi развiднелася. Першая драбнюткая сняжынка ўпала яму на руку, калi ён падыходзiў да новага дома. I ў трывожным, i ў нецярплiвым чаканнi ён стаў на ганку i прыслухоўваўся да цiшынi, што панавала навокал дома i ў iм. Настаў момант, дзеля якога можа ён так сумаваў калiсьцi па сваёй Волечцы i аддаваў ёй сваю душу. Ён вельмi выразна пачуў з ганка, як у доме закрычала дзiця. Ён уздрыгануўся i стукаючы ботамi ўвайшоў у дом.

III

У тыя гады, а можа i пазней на якi год цi паўтара, у мясцовасцi далёкай ад Сумлiч, ад iх кiламетраў за сто, кiрункам памiж поўднем i ўсходам, з'явiўся нейкi невядомы нiкому Сымон Ракуцька, чалавек не першай маладосцi i з выгляду вельмi здаровы. А ўрэшце, у яго быў такi няпэўны выгляд, што цяжка было ўгадаць, колькi яму год. Магло быць i дваццаць шэсць, а можа i трыццаць пяць, калi не ўсе трыццаць сем. Ёсць сярод людзей такiя твары. Хада яго была цвёрдая, i на кожным кроку ён накiўваўся наперад, быццам на секунду ўгiнаўся. Той куток, куды ён явiўся, быў вельмi глухi. Ад чыгункi далёка, хоць, праўда, кiламетраў за дваццаць убок праходзiла старая Маскоўска-Варшаўская шаша. Але, як вядома, гэтая калiсьцi вельмi жывая дарога ў тыя часы ўжо даўно была ў глухiм заняпадзе. Расказвалi, што гэты Сымон Ракуцька, пакуль выбраць сабе для аселасцi месца, доўга выглядаў, дзе каб цiшэй i глушэй. Нарэшце ён асеў. Гэта быда мясцовасць, дзе павявала першымi адзнакамi Палесся. Нiхто не сказаў бы, што тут было палескага, але яно такi было - цi можа тое, што многа расло параскiданых усюды дубоў, цi неба мела густыя, як над Палессем, колеры, цi роўных нiзiн больш было, як крутых узгоркаў. Праз колькi першых год Сымон Ракуцька жыў ужо ў сваёй сялiбе. Тут цякла невялiкая рэчачка, поўная дробнай i сярэдняй рыбы. З таго боку за рэчкай было поле. Праз рэчку бярвенчатая кладка, як прайсцi двум адразу. Проста з кладкi праз вузкую палосу сухога тарфянага балота вiлася памiж куп'я сцежка, чорная i калючая. Яна выходзiла па палявую дарогу памiж гэтым тарфянiкам i зноў полем, роўным i з рэдкiм асiннiкам. Уласна кажучы, гэтая дарога, як праехаць з калясьмi, служыла вулiцай двум дзесяткам хат, пастаўленым у адзiн рад, вокнамi на тарфянiк цераз дарогу. Зусiм блiзка, па той бок рэчкi i поля, быў кiламетраў на дзесяць хвойны лес, i паўднёвы вецер гнаў сюды пах смалы. Паветра было, як лагодныя лекi, а краявiд - увасабленне цiхага хараства. Заход сонца быў тут нейкi незвычайны. Можа таму, што былi i лясы, але яны нейк не абмяжоўвалi даляглядаў, i "лясны прастор" увесь зiхацеў сонцам. I цiшыня. Самае важнае - глуш i цiшыня! Можна было падумаць, што гэты Ракуцька, явiўшыся сюды аднекуль вельмi здалёку, шукаў не зямлi i не хлеба, а толькi цiшынi. Колькi разоў чулi ад яго, калi ён гаварыў не тое, што каму, а сам сабе: "От жа цiхата, дзякуй Богу". Чалавек гэты быў дзiўны. Так, як нiхто, ён пiльнаваўся свайго гнязда, якое стала, хоць i марудна, складаў, саломiна за саломiнай. Падазравалi, што з iм нешта здарылася ў жыццi непрыемнае i, можа, нават цяжкае. Можа на яго ўпала была якая цяжкая навала, i ён ратаваўся, баранiўся, як мог, i, напэўна, усiмi спосабамi даводзiў, што ён справядлiвы чалавек i што пакутаваць не павiнен. Можа тут у яго i рэфлекс пэўны выпрацаваўся, бо казалi, што, як толькi ён прыйшоў сюды, адразу абышоў усе тутэйшыя i меншыя i большыя ўстановы i ўсё мясцовае начальства, пры гэтым не разбiраўся, хто з iх большы, а хто меншы, а з усiмi аднолькава гаварыў як самы вялiкi просьбiт. Вiдаць, навучан быў жыццём чалавек! А тым часам усяго i было таго, што ён хацеў выказаць: я чалавек i хачу жыць. Можа хто з яго i пасмяецца, можа хто i асудзiць. Але наўрад цi гэты "суддзя" сам здолее так рабiць з клёпак пасуду, паставiць хату, часаць гонту, змайстраваць колы, вырабiць зямлю, выгадаваць каня, угадаць за тыдзень наперад надвор'е, памагчы чалавеку ў бядзе i стрымаць слова, як гэта ўмеў Сымон Ракуцька. Кожнаму начальнiку цi таму, каго ён лiчыў за начальнiка, i ў райвыканкоме, i ў сельсавеце, i нават раз у канторы сельскай кааперацыi, Сымон Ракуцька перш за ўсё паказваў паперку, у якой было сказана, што гэты чалавек быў затрыман органамi ГПУ i выпушчан на волю i мае права жыць усюды, дзе толькi захоча, па ўсiм СССР, але толькi не ў пагранiчных з Польшчаю раёнах. Пасля гэтай свае паперкi ён з вялiкай адкрытасцю душы выказваў сваё жаданне ў форме просьбы: "Я хачу, каб дзе тут асесцi жыць". "Падай заяву ў сельсавет", - сказалi яму.

- Дзiва што падам! Адразу! Мне здаецца, што лепшага месца i на свеце няма, як тут. От жа мясцiна! А цiхата якая! Будзеш сабе жыць...

Колькi было таго клопату з той заявай! Можна сказаць з упэўненасцю, што ён у тысячу разоў лепш бы згадзiўся адзiн, сваiмi рукамi, паставiць вялiкi дом, як падаваць тую заяву. Ён раiўся з незнаёмымi людзьмi (знаёмых тут у яго не было). Некалькi разоў тую заяву яму прачытвалi, а ён слухаў i меркаваў - а цi ўсё хаця ўпiсана, што трэба. I вось нарэшце яму сказалi, каб ён сам сабе выбраў месца, з якога каб узяць сабе кавалак зямлi. Тут таксама без клопату не абышлося. Жартачкi? Гэта ж мо не парсюка прадаць або купiць! Гэта ж зямля! На ёй жа калi i не век векаваць, дык доўгiмi гадамi жыць! Ён пайшоў па людзях распытваць, дзе тут што i як расце. Дзе родзiць жыта, а дзе ячмень, а дзе бульба. I так выбраў сабе месца. Але тут гладкасцi адразу не было. Зямлi надзялялi на душы. А сям'i ў яго i было, што ён сам, адзiн. Ён бажыўся i кляўся, што ў яго ёсць жонка i двое дзяцей - сын i дачка, i нават казаў, што жонка завецца Ўльяна, сын Тамаш, а дачка Лiзавета, але яму на гэта адказвалi:

- То дзе ж яны? Ты ж адзiн.

- Мала што адзiн! Яны сюды явяцца да мяне! Яны мяне знойдуць!

Апошнiмi словамi ён якраз i прагаварыўся. Выходзiла, што каб прыйшла да яго сям'я, то яшчэ трэба, каб яна знайшла яго, значыцца, нi жонка, нi дзецi не ведаюць, дзе ён. А гэта не так сабе. Нешта ў гэтага чалавека ёсць такое, што ён адразу не выказвае.

- Дык як жа табе даваць зямлю на чатыры душы, калi ты адзiн i нават сказаць не хочаш, дзе твая сям'я i чаму яна не з табою разам. Можа, хiба ты што дрэннае зрабiў, ды казаць не хочаш?

Рад-няволя, а трэба было або сказаць праўду, або што добрае выдумаць. Але выдумляць не хацелася, i цяжка было, каб гладка ўсё iшлося. "А чаго ж мне праўды баяцца, ды яшчэ i добрае". - Так думаў ён, i пакуль яму вымяралi i рэзалi зямлю на чатыры душы, разоў з дзесяць расказаў сваю гiсторыю. I раптам ён стаў цiкавым чалавекам усiм тутэйшым людзям. Вось гэтая гiсторыя, як яе чулi i як ведалi ўсе.

Сымон Ракуцька быў родам з Дзiсненшчыны i астаўся адзiн без блiзкiх i родных з той прычыны, што ў тысяча дзевяцьсот пятнаццатым годзе, калi абозы i натоўпы выгнанцаў плылi з захаду на ўсход, той натоўп, у якiм ён iшоў з бацькам i з дзвюма сёстрамi, на самым выхадзе з роднага сяла трапiў пад абстрэл дальнабойных нямецкiх батарэй. Людзi бягом вярнулiся назад, пакiнуўшы на дарозе забiтых. Дарога на ўсход была адрэзана. Цяпер ужо кожны сам сабою, як мог, браўся на ўсход i кiраваўся сам. Сымон Ракуцька пакiнуў на дарозе забiтага бацьку i сястру, а сам, з другою сястрою, ледзьве паспеўшы пахаваць сваiх нябожчыкаў, вярнуўся да свае хаты. Але што ён там убачыў? Хаты не было. Палавiна сяла выгарала, а зямля дрыжэла ад кананады. Ён i сястра адразу рушылi як найдалей адсюль. Яшчэ раз яны паспрабавалi выбiцца на дарогу, але там ужо акопвалiся немцы. Яны пайшлi куды вочы глядзяць, абы дзе цiшэй i зацiшней. Цэлую ноч яны iшлi, i iм здавалася, што гэта ўсё на ўсход. А ў першую ранiцу яны апынулiся на краi нейкага ляска, дзе трухлявая хацiна адна-адзiнюткая стаяла з забiтымi дошкамi вокнамi i дзвярыма. Усё было так спустошана, што - хто не ўбачыў бы, што гаспадары рушылi на выгнанне, тым больш, што паблiзу валялiся салдацкiя рэчы. Тут ужо адбыўся вайсковы рух. Але тут цяпер так было цiха i мiрна, нiякае знадворнае ўтрапенне не мучыла чалавечай душы, а гром вайны чуўся, хоць ужо i зводдалеку, але i на ўсходзе, i на поўднi, што страх было нават падумаць не пабыць тут хоць дзень. Не закiдаючы думкамi далёка наперад, абое яны ўвайшлi ў хату i знайшлi там цiхi спачын. I дзень прайшоў, i ноч, пасля зноў пачаўся дзень, а яны ўсё былi тут. Ужо i восень як мае быць усталёўвацца пачынала. Ужо i вайна спынiлася недзе тут, ужо i расейскiя салдаты пачалi заходзiць сюды. Брат i сястра знайшлi пры хаце пусты пограб i да самых маразоў запасiлi сабе на зiму бульбу з залеснага поля. Сымону Ракуцьку было тады год можа васемнаццаць. Першы пух на барадзе i губе ўжо здорава высядаў у яго. Баявыя сутычкi вялiкiх i невялiкiх груп адбывацца пачалi ўжо часта. Але месца ўжо тут стала наседжаным. Ракуцька хадзiў босы, аж пакуль зямля не прыпякла яму холадам ногi. Тады ён пачаў мудраваць, як бы гэта абуцца. Ён дапаў да думкi пашукаць сабе ботаў там, дзе яны нiкому не патрэбны. З ботамi ён iшоў з месца нядаўняга бою i натрапiўся па дарозе на Палiводскага, якi ў яго i вярнуўся да жыцця i здароўя i пражыў на яго галетнiцкiм хлебе больш як год, спачатку лечачыся, а пасля чакаючы - а цi не задушаць царскiя генералы рэвалюцыю i цi не можна будзе тады зноў стаць графам i ўласнiкам маёнткаў. Яго гаспадар Сымон Ракуцька здорава-такi яму апрацiвеў сваёю хатняю гаворкаю заўсёды аб хлебе i вопратцы. Графа брала на ванiты ад гэтага Ракуцькавага мужыцтва. Што ж да далейшага, то да пэўнай верагоднасцi тут дайсцi цяжка. Як казаў сам Ракуцька, пасля таго, калi Палiводскi наставiў на яго пiсталет, ён пачаў выганяць Палiводскага з хаты. Палiводскi зноў наставiў пiсталет i выстралiў, але прамахнуўся, бо калацiўся ад злосцi i гневу. I зноў пачаў цэлiцца ў Ракуцьку. Тым часам Ракуцька, бачачы, што справа дрэнь, хапiў замашны кiй i пагнаўся за Палiводскiм, якi бег i страляў не цэлячыся. Перапалоханы Ракуцька бег за iм i крычаў:

- Кiнь зброю, а то кiем смальну!

Палiводскi зброi не кiнуў, а ўскочыў на худую кабылу, што без патрэбы стаяла пад Ракуцькавымi вокнамi, i паiмчаўся на ёй у дарогу. Гэтая кабыла была ранена на вайне ў нагу. Ракуцька вылечыў яе i ўжо асвойтваць пачынаў пры сваёй немудрашчай рабоце.

- Куды кабылу пагнаў!? - крыкнуў ён наўздагон Палiводскаму, але таго ўжо i не вiдаць было. А тым часам стары карчмар Шымха, расказваючы Няваду аб гэтым здарэннi са слоў самога Палiводскага, нi пра якую кабылу не ўспамiнаў. Вядома, тут, напэўна, было так, што афiцэр польскага пагранiчнага войска граф Палiводскi сумысля не гаварыў нiкому, што ён у нейкага Ракуцькi ўкраў худую кабылу. Як бы там нi было, Сымон Ракуцька ўзяў сабе панскай зямлi i з панскага лесу паставiў новую хату, побач з той старой. Ён ужо жыў у новай хаце, ужо абгарадзiўся, абсталяваўся, абараўся i абсеяўся, як раптам вярнулася з уцякацтва гаспадыня той старой хаты. Яна была адна. Чалавека свайго i дваiх малых дзяцей яна страцiла яшчэ ў першым годзе выгнанства. Муж не вярнуўся з вайны, а дзецi памерлi. Гора яе душы пачало залечвацца часам, i асаблiва тады, калi яна пасля такога доўгага бяздомнага бадзяння дапала да роднага кутка. Ёй яшчэ не было i трыццацi год. Родны кут быў ужо крыху з'iначан: побач ужо стаяла невядомая новая хата, каля якое i ў якой усё было ў вялiкiм парадку. Нават чыста вымытая старызна была вельмi акуратна развешана на плоце. Вiдаць, тут шанавалi сваю дамоўку. Вядома, на некалькi год маладзейшаму за яе Сымону Ракуцьку яна, можа, i не была парай. Але там была адзiнота, к таму ж маладыя гады, штодзённыя сустрэчы каля дома i праца разам, i жыццё на воку адзiн у аднаго. Маладая i адзiнокая жанчына неўзабаве перайшла ў новую хату нязнанага раней маладога суседа, якi, здавалася, бесперапынна пiў вялiкую асалоду даводзiць да дасканаласцi сваю новую дамоўку. Ашчаслiўленая такiм паваротам свайго лёсу, жанчына вельмi часта чула ад свайго мужа: "Цяпер рэвалюцыя, а не тое, што раней, калi дзе б нi глянуў, усюды не чалавечую, а панскую зямлю бачыш". Вельмi хутка ён будаваў сваю сялiбу. Цяпер ужо льга павальней. Год за годам - i ўсё дойдзе да дасканаласцi. Ён думаў: "Пойдуць дзецi. Iм трэба прыгатаваць жыццё. Няхай у iх будзе людская аселасць, каб не бадзялiся па свеце, не маючы прытулку. У iх будучыня будзе не такая, як у мяне i майго бацькi... Не можа быць, каб зноў войны i згiненне. Пагiбелi больш не будзе". У гэтых сваiх думках ён яшчэ больш укаранiўся, калi ў яго нарадзiўся сын. Сына ён назваў Тамашом i яшчэ больш пачаў старацца. Дзiўна было, што ён, такi малады, больш думае аб будучынi дзяцей, чым аб сваiм жыццi. Празмерная сталасць нашых год! Скажу прасцей: ад год той, першай за нашу памяць вайны з немцамi i да дзён нашых, сённяшнiх, калi ўжо вырысоўваецца як бы канец i Вялiкай Айчыннай вайне, за ўсю гэтую жорсткую эпоху, на мiльёнах дзiцячых iлбоў мы бачылi i бачым маршчыну старасцi. Калi Ракуцькаў Тамаш пачынаў вучыцца хадзiць, у самым разгары была польская вайна. Яна ўжо канчалася, як у Ракуцькi нарадзiлася дачка. Толькi што яе ахрысцiлi i назвалi Лiзаветай, як па ўсiх, хто за гады рэвалюцыi ў тых мясцовасцях забудаваўся на панскай зямлi i панскiм лесам, прайшла трывога: тут ужо "больш няма рэвалюцыi, гэтая зямля падпала пад Польшчу, i паны варочаюцца назад". Ракуцька ацiх. Калi трэба было дзе загнаць загваздку цi прыбiць дошку - так i аставалася. Гэтак ён лiпеў як да часу, i ў яго жыццi вялiкiх змен не адбывалася. Ужо гранiца памiж Польшчай i СССР цвёрда вызначылася, i паабапал яе ўжо стала варта дзвюх дзяржаў. Ужо i малы Тамаш шпарка бегаў, трымаючыся за матчыну спаднiцу. А Лiзавету пакiнулi ўжо спавiваць. Пан жа не прыязджаў. Ужо думалася, што, можа, так i абыдзецца i нiхто не зачэпiць злой рукой таго, што Ракуцька нарыхтаваў на будучыню сваiм дзецям. Тым часам жонка сказала яму, што будзе яшчэ i трэцяе дзiця. З горкай трывогай ён падумаў аб невядомасцi той будучынi, якая раней ужо здавалася яму зусiм яснай. У тыя якраз часы i з'явiўся перад Ракуцькам Палiводскi, але ўжо не так, як першы раз, з акрываўленым бокам i з пакутнай просьбай у няшчасных вачах. А ва ўсiм бляску афiцэра польскага войска ўсходняй гранiцы. Ён явiўся не з ранейшым няшчасцем, а з цяперашняй сiлай. Ракуцька адразу пазнаў яго i ўныў душой. А той адразу i пачаў тое, дзеля чаго i явiўся сюды.

- Слухай, Ракуцька, - сказаў ён. -Ты паспеў ужо з чужога лесу i на чужой зямлi новую хату паставiць? Ну нiчога, не ты адзiн так, калi была рэвалюцыя. Але давай так, каб мы з табою больш не спатыкалiся. Аддай тое, што ты ў мяне забраў, i ты мяне больш тут не ўбачыш.

- Што я ў вас, пане, такое забраў?

- Золата! Ты абчысцiў мае кiшэнi, пакуль я ляжаў хворы!

- Бойцеся Бога! Я вам сваё аддаваў, што меў!

- З каменнямi крыжык, пярсцёнкi, iмянны гадзiннiк i яшчэ два гадзiннiкi, якiя былi пры мне!

- Бойцеся Бога! Бойцеся Бога!

Разгневаны Палiводскi замахнуўся, каб даць у твар Ракуцьку. Не менш разгневаны Ракуцька стаў на ўвесь рост перад Палiводскiм i прагаварыў, як абухам стукаў у бервяно:

- Я, пане, выратаваў вас i вярнуў вам жыццё, а вы замест падзякi стралялi ў мяне, а цяпер робiце мяне злодзеем. Гэта ж вы самi ў мяне худую кабылу ўкралi. Дык хто з нас злодзей?

Палiводскi адумаўся i сказаў:

- Я прашу ў цябе толькi маё золата.

- Я яго i ў вочы не бачыў!

- Лжэш! Лжэш!

Палiводскi выйшаў. Слуга падвёў яму каня, i ён махнуў ходу i знiк. Аднак жа Ракуцька паспеў заўважыць, што, перад тым як прыняць ад слугi каня, Палiводскi нi то пастаяў у кароткай задуме, нi то нават можа i памалiўся. Ракуцька падумаў: "А можа я яго чым пакрыўдзiў". Калi ён выказаў гэтую думку жонцы, яна, даволi такi энергiчная жанчына, адказала яму, што гэтага Палiводскага варта было б кiем змясiць на калатушу, але найлепш быць цiхiм, бо ён мае сiлу, а наконт крыўды, дык яго нi крыўдаю, нi праўдаю, нават жалезным шворнам не проймеш. Такiм парадкам Ракуцька стаў спакоен душой. Але ненадоўга. У тым жа самым годзе, пад сярэдзiну восенi, ён атрымаў позву ў гмiну. Ён так i ведаў чаго: ён жа жыве на чужой зямлi i з чужога дрэва хату паставiў! Ён жа не мог пайсцi супроць дзяржаўнага закона i першымi замаразкамi выбраўся ў тую самую старую жончыну хату. А новаю яго сялiбай заўладаў маёнтак. Жонка яго чакала трэцяга дзiцяцi, ён жа стаў, як сугней, угнуў галаву i ўсё маўчаў, маўчаў. Колькi год працы загiнула марна! А разам пайшлi ў нябыт i надзеi. Нi ў якую будучыню сваiм дзецям ён ужо не верыў. Лягчэй памерцi, чым астацца навек без надзеi i веры! Сымон Ракуцька пачаў змагацца з бязвер'ем i безнадзейнасцю. Ён пачаў шукаць, каб на чым пэўным спынiцца думкаю. У гэты якраз час i нагадзiлася яму злая прыгода. Жонцы прыйшоў час раджаць. Дзiця радзiлася нежывым, i жанчына асталася на некалькi месяцаў ляжаць у хваробе. Ён высах каля яе i каля дзяцей. Пасля пайшоў па свеце шукаць спосабу, каб жыць. Ён абышоў, можа, з паўдзяржавы i нiчога не знайшоў, але затое наслухаўся ад людзей усялякiх чутак аб жыццi па той бок гранiцы. Больш як паўгода ён думаў, i меркаваў у думках. I нiчога iншага вымеркаваць не мог. Так ужо iм апанавала цвёрдая думка. "Гэта ж не жарты! Там зямлi бяры! Там жывi сабе!" I нарэшце настаў момант. Перш за ўсё ён, як перад каменнай сцяной, стаў перад неабходнасцю вырашыць вялiкую задачу: ён жа не адзiн! З гэтага часу i найшло на яго вялiкае ўтрапенне. Раней ён быў спакойны i цягавiты. Цяпер, праўда, трапяткiм ён не стаў, але спакой свой, як рысу натуры, страцiў. Ён выбраў цёмную ноч, нi зор, нi месяца. Ён назаўсёды пакiнуў тую гнiлую хату, якая дала яму прытулак у цяжкiя часы яго маладосцi. Апошнi раз ён зiрнуў на сваю новую сялiбу, у якой думаў гадаваць дзяцей i якой цяпер заўладаў нехта чужы. Малы Тамаш iшоў подбегам, трымаючыся за бацькаву руку. Яна, спадарожнiца яго жыцця, несла на руках малую Лiзавету. За дзве ночы яны дайшлi да гранiцы. Больш тыдня яны чакалi ў лесе навальнiчнай ночы. Перад самым змрокам, выбiраючы зручнейшае месца, каб з яго рушыць у гэтую страшную дарогу, усе яны ўбачылi чалавечыя ногi. Ракуцька пабялеў i прыгледзеўся. Ужо тхнула адтуль трупным духам. Мярцвяк ляжаў увесь пад накiдам моху. Самога яго не вiдно было. Малады ён цi стары? I хто ён? Можа шпiён, якi iшоў туды i быў падстрэлен чужой цi сваёй куляй? А цi стаў ён шпiёнам ад гадаўскай прыроды свае, цi няшчасце яго павяло па гэтай дарозе, цi стопудовае зло, якому патрэбны гранiцы i шпiёны, прыкавала яго навек да гэтага месца? Цi можа гэта проста няшчасны чалавек тутэйшай зямлi, каля цiхай хаты якога лягла тая гранiца i, як пякельная жудасць, заўсёды была перад яго бяззлобнымi вачыма? Ракуцька анямеў ад жаху, што такi лёс можа спасцiгнуць i яго з усiмi тымi, хто дораг i люб яго сэрцу. Аднак жа хутка i ноч настала. Такое ночы ён толькi i чакаў. Пярун ляскаў кожны момант. Лiло, як з бяздоннага мора. Змучаны Тамаш трымаўся за бацьку i iшоў, як святы на пакуту. Пасля двухгадзiнных блуканняў яны пачулi, што недзе тут поблiзу страляюць. I гэтаму канца няма. Душа яго апала. Яна шапнула яму:

- Назад. У сваю гнiлую хату! Лепш там памерцi з голаду, чым тут валяцца непахаванаму.

Пошапкам яны дайшлi да згоды. Яна з дзецьмi пойдзе назад першая, а ён следам, каб было незаўважней, бо маланка штохвiлiну i натоўп вялiкi. Ён стаў пад дрэвам тварам ад таго боку, у якi iшоў i сям'ю вёў. За кожнай маланкай ён акiдаў вачыма мясцовасць. Iх няма. Але нарэшце - радасць, радасць! На самай той дарозе, якою проста дойдзеш да той старой хаты, стаялi яны. Яна, любая, родная, разважлiвая, працавiтая, верная яго сяброўка, Тамаш, босы, малы, падкасаны. I маленькая Лiзавета ў яе на руках, маленькая, кiрпаценькая, птушанё... Гэта яны, якiх ён вёў у будучыню. Што яны стаялi на патрэбнай дарозе, ён ведаў з таго, што над iмi гойдала веццем знаёмае яму сагнутае дрэва. Яшчэ адна маланка, i ён убачыў, як яны iшлi далей дарогай. Яны ўжо далёка ад страшнага месца. Зараз i ён рушыць за iмi. Зноў маланка i крык пагранiчнiка ў зялёнай шапцы. Ён стаяў на другiм баку. Падкасаныя худыя Тамашовы ногi назаўсёды асталiся ўваччу яго. А першыя Лiзавецiны ўсмешкi! Смутак навалiўся на яго душу. Якая чакае i iх i яго будучыня? Дзе iм суджана знайсцi яе? Але трэба iсцi, пагранiчнiк грозiць, што будзе страляць. Па каленi ў вадзе i ўвесь мокры, ён замаршыраваў перад пагранiчнiкам. Сцяна, глухая i бязлiтасная, як вечнасць, замкнулася памiж iмi. Бывай, верная сяброўка! Бывайце, дзецi! А можа, адбудзецца цуд? Можа, мiне вас лёс без будучынi? Але лепш нi аб чым не думаць, бо навала смутку забiвае душу.

Сымон Ракуцька быў пад арыштам доўга. Пакуль у яго руках апынулася даведка, што ён мае права жыць усюды, толькi не ў пагранiчных з Польшчай раёнах, ён больш за год усё даводзiў як мог, што ён не шпiён, а проста чалавек з той зямлi, па якой прайшла гранiца. А тым часам вялiкi ўпарадкавальнiк усялякiх хiбаў i непарадкаў - час - абтрос i абгладзiў усё, што было не на сваiм месцы, i шмат што забылася, шмат прытупiлася, а сам чалавек знайшоў сабе месца, i лягчэй яму стала. Але час не меў сiлы перад тупым смуткам па малым Тамашу, па першых Лiзавецiных усмешках i па ёй, вернай сяброўцы. Гэты смутак, здавалася, апанаваў чалавека назаўсёды. Яму не было адхлання, i ад яго не было ратунку.

Сымону Ракуцьку спачатку здавалася, што варта яму толькi зноў звiць сабе гняздо, як ён скiне з душы цяжар свой. Тым часам ужо i хата ў яго была новая, зноў новая, вокнамi на дарогу, i цiха i спакойна ўсё тут было, i зямлi было на чатыры душы, i не трэба стала з жахам заглядваць у заўтрае, а спакой у душу не варочаўся. "А Тамаш, а Лiзавета!" Сымон Ракуцька наладзiў сваё жыццё так, як жадала яго натура. Яго цiхманую працавiтасць льга было ставiць паўсвету ў прыклад, калi лiчыць яе за дабрачыннасць. I дзiўна было. Ён адзiн, а ўпраўляўся з полем i з домам. I яшчэ кожны дзень меў часiну сядзець на калодзе i босы пасярод свайго двара. Цi то прывычка, цi то ашчаджанне абутку, але ён цяплом нiколi абуты не хадзiў. Ён яшчэ людзям i колы рабiў, i драбiны з панарадамi майстраваў. Жыў сам-насам. У той меры, у якой iшоў час, смутак яго ператвараўся ў вялiкую мару. Гэтая мара заўладала iм, ён ёю жыў i служыў ёй. А пачалi нарэшце прыходзiць моманты, калi i вера, i надзея, хоць здалёк, паказвалi яму свае ясныя твары. Гэты новы час у яго жыццi пачаўся з таго, калi яму прыйшла ў галаву такая думка: яна тады з дзецьмi вярнулася ў тую старую хату. Хто ведае, можа, i цяпер яны жывуць там? А кажуць жа людзi, што поштай можна з Польшчы сюды пiсаць, а адсюль у Польшчу. Як страсянула яго гэтая думка! Ён не меў нi сну, нi спакою, пакуль не паслаў пiсьма на адрас той старой хаты. Ён дакладна выпiсаў i цяперашнi свой адрас. Паведамiў аб той мясцiне, у якой цяпер жыў. Яно ж магло быць i так, што i адтуль сюды прыйдзе пiсьмо. Цяпер яго жыццё стала чаканнем перш за ўсё пiсьма, пасля - нейкага невядомага лёсу. "Адтуль прыйдзе вестка. Яны жывыя i здаровыя, i можа нават не галодныя. А хiба хто можа сказаць цвёрда, што на свеце можа быць, а чаго можа не быць? Нават такое магло здарыцца, што граф Палiводскi прасiў ласкi сярод дарогi ў абарванага хлопца. А можа лёс прывядзе iх сюды. Але што такое лёс? Ён сам дойдзе да думкi, што зрабiць. Ён будзе думаць, ён будзе раiцца з людзьмi, ён будзе слухаць па свеце. Слухаць па свеце!" Самае далёкае, дзе ён бываў - гэта яго поле. Але практыка з самага маленства i iнстынкт падказвалi яму, што яшчэ многае наперадзе, што яшчэ многа дзе прыйдзецца быць, многае нанава рабiць, многае бачыць i чуць i за многае нечаканае брацца. Мара, чаканне, надзея, упартасць думкi i фантазii! Гэтым ён цяпер i жыў. Колькi яму аднаму трэба было? Ён задавольваўся самай простай ядой. Улетку ён палуднаваў халодным квасам з зялёнай цыбуляй. Старанна вырабленае поле радзiла ў яго лепш, як у каго тут. У яго пачалi заводзiцца грошы. "Божа мой, вось быў бы спосаб Тамашу!" Нават не маючы намеру купляць што, ён пачаў хадзiць у кааперацыю i прыглядацца да тавараў. Аднойчы ён купiў з сiняга сукна ватоўку, хлопцу гадоў на пятнаццаць. "Калi ж небудзь Тамаш будзе такi, што яму якраз прыйдзецца гэтая вопратка. А толькi невядома, у якiя годы з Тамашом суджана спаткацца бацьку. Такiм парадкам за доўгi час у Тамаша стала многа ўсялякай адзежы на ўсялякiя ўзросты: i на дзесяць год, i на дванаццаць, i на пятнаццаць, i на васемнаццаць, i на дваццаць. Усё купляў бацька. Вiселi на вешале ў клецi парамi боты, нагавiцы, вопраткi. Былi плаццi для Лiзаветы i хустачкi, чаравiкi i панчохi... Часамi ж на яго находзiла прасвятленне. Ён як бы адпiхаў ад сябе гэты пусты занятак i ўпадаў у думку, што рабiць, сапраўднае, вялiкае, выразнае i сапраўды патрэбнае, каб убачыць дзяцей. Нарэшце прыйшоў канец яго цiхай цярплiвасцi. Нават сядня на калодзе сярод двара пакiнула яму быць прыемнай. Ён нейк пацягнуўся да людзей i як бы затрапятаўся. Яго ўжо бачылi ў навакольных мястэчках на кiрмашах, каля цэркваў i касцёлаў на фэстах, у сельсавеце ён бываў часта i без прычыны. Ён пытаўся i раiўся. У тую старую хату ён цяпер слаў пiсьмы бадай што цераз дзень.

Усiм пачало здавацца, што ён рабiўся больш гаваркiм, i панурасць сыходзiла з яго. Аднак жа нiхто не ведаў, што ён сябе пачуваў так, быццам кожны дзень пiў атруту. I дзiўная рэч. Хоць час iшоў, нават ужо год за годам, з яго вачэй не сыходзiлi босыя Тамашовы ногi, калi ён, у тую навальнiчную ноч, асветлены маланкай, стаяў на дарозе пад сагнутым дрэвам. Яго ўяўленне рысавала яму Тамаша толькi малога i Лiзавету толькi ў мацi на руках. Па-сапраўднаму ён нiколi не задумаўся аб тым, што годы iдуць. Сам ён пачаў сталець так шпарка, што часамi ўжо льга было ў iм заўважыць першыя рысы далёкай яшчэ старасцi. Гэта была празмерная на яго гады сталасць. Апошняя бачаная iм усмешка малой Лiзаветы! Маланка, i свет уздрыгануўся ад грому. Тамаш стаiць мокры, вада. Босыя ногi яго! Постаць худзенькага хлопчыка! Ён жа вёў свайго Тамаша ў будучыню! На добрае, на шчаслiвае! Нехта злы i чорствы, нехта той, што i яму самому праз увесь век не дае спакою, загарадзiў малому Тамашу дарогу ў будучыню. Не туманныя прывiды, а выразна ява: гром i маланка, навальнiца разрывае зямлю i, здаецца, крышыць на ёй усё. I ўсё ахоплена страшным сваiм утрапеннем. Пад громам i агнём, пасярод дарогi, постаць худзенькага хлопчыка.

Аднойчы ён, як i часта цяпер, цёрся сярод людзей у местачковай кааперацыi. Там прадавалiся люстэркi. Адно вiсела на сцяне. Сымон Ракуцька глянуў у люстэрка i сумеўся: ён такi даўно не бачыў сябе i не ведаў, што каля вушэй у яго спрэс сiвыя валасы. "Божа мой, дык я ж ужо не малады! Няўжо гэта прайшло гэтулькi год?! А колькi? Мусiць, многа?! Як жа гэта я нiколi не лiчыў гадоў?" Увесь той дзень ён правёў у одуме i суме. Каму расказаць? З чаго пачаць, каб не iшло далей жыццё так, як яму не хацелася? Ён хацеў не толькi есцi хлеб, але каб разам з iм елi яго i Тамаш, i Лiзавета. Каб не мучыць самога сябе, ён больш ужо нiколi не глядзеўся ў люстэрка.

IV

У тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятым годзе Сымон Ракуцька даехаў па чыгунцы да горада Слуцка i выйшаў адтуль пешкам у дарогу на захад па старой Варшаўска-Маскоўскай шашы. Была глыбокая восень. Толькi што мiнулася пара безупынных дажджоў. Паабапал шашы стаяла вада на полi. Не кранутая яшчэ марозам трава была зялёная, i, калi сонца высвечвала з-за высокiх хмар, адзiнокi падарожны, як здзiўленае дзiця, прыглядаўся да яснай зелянiны, i твар яго свяцiўся, як i шырокi свет у той момант. Ён усё iшоў i iшоў шпарка. За адзiн дзень ён дайшоў да Пiлiпавiч, дзе тырчэлi каля шашы яшчэ некаторыя адзнакi былой гранiцы. Да гэтага месца ён iшоў яшчэ, як бы раздумваючы i сам сабе не верачы. Тут жа ён увесь змянiўся. Каб чалавек, якi добра ведаў яго дагэтуль, бачыў яго ў гэты момант, калi ён, мiнуўшы Пiлiпавiчы, спынiўся на палявой дарозе, кожны заўважыў бы як адразу Сымон Ракуцька [скiнуў] пячаць таго шматгодняга чакання, якое ўжо часамi ператваралася ў свядомасцi, як бы нейкай асуджанасцi навек. Магло б здавацца, што ён зараз скажа: "Яно было. А вы хiба хочаце, каб нiколi нiякай прыкрасцi не было? Затое цяпер!" Уся яго пастава i выраз твару былi ў часе гэтага падарожжа рухавымi вельмi. На станцыi Гарадзеi ён сеў у поезд i праз паўдня выйшаў з вагона на нейкiм занадта ўжо цiхiм паўстанку. Доўгi рад старых i высокiх дрэў - лiп, дубоў, бяроз, явараў i вязаў - iшоў ад паўстанка проста ў чыстае поле i там канчаўся. Лiсцё пад дрэвамi ляжала яшчэ жоўтае, i, здавалася, чалавечая нага яшчэ не ступала на яго. Сымон Ракуцька мiнуў дрэвы i пасля нядоўгiх пошукаў знайшоў у полi вялiкi камень. На абымшэлай яго паверхнi аставалiся сляды таго, што тут начавалi птушкi. I гэта як бы ўзрадавала гэтага чалавека. З усмешкай ён абгледзеў камень i стаў кiравацца ад яго да вузкай i доўгай грады лесу. Добра ўтаптаная сцяжынка вiлася памiж i навокал кустоў шыпшыны i паўз удзiрванелыя межы. Пасля яна выбiлася ў той дубняк. Якая была восень! Ахоплены радасным узбуджэннем, чалавек як бы думаў, што другой такой восенi нiколi не было i не будзе. Рудымi жалудамi была засыпана спрэс уся зямля. Крушыннiк густа стаяў над сваiм уласным лiсцём, ядловец быў повен чорных ягад, дзюбастая птушка кiнулася ў куст, драбнюткае лiсце, як жоўты дождж, сыпанулася з дрэва, чэзлая кветка на высокiм сцябле звесiла жоўтую галаву. "Божа, як яна так захавалася аж дагэтуль!?" А неба! Сонца ў той дзень не было, але на небе адлюстроўвалася яго блiзасць. Недзе тут блiзка iдзе цiхае асенняе сонца! Хiба на свеце няма дзеля чаго берагчы знойдзеную радасць i шукаць i дамагацца яе вечна!? Якое неба над нашай зямлёй бывае ўвосень!

Сымон Ракуцька ўжо даўно мiнуў дубняк, а сцежка ўсё iшла i вяла яго далей, праз поле, праз некалькi хвойных лясоў i купiстых паплавоў. Доўга, вельмi доўга iшоў Сымон Ракуцька, дзiвячыся, як жа гэта праз гэтулькi год тая самая сцежка вядзе яго, як быццам бы тут усё застыла на вечную нерухомасць. Ён прайшоў сцежкай да самага змяркання. Начаваў у людзей i вельмi многа расказваў пра сябе, так што, пакуль у хаце патушылi агонь i паснулi, ужо ўсе ведалi яго гiсторыю. Назаўтра ён сабраўся далей у дарогу яшчэ зацемна. Нават яшчэ зоры свяцiлi. Тут ужо недалёка, толькi зоры сыдуць з неба, як ён будзе на месцы. Зноў тая самая сцежка! Тут яна пайшла зялёнай азiмiнай. Свежая рунь дрыжала пад ветрам, i ў нiзiнах стаяла чыстая, як сляза, вада. Сонца пачало ўзыходзiць чыста, i вышыня неба пабольшала. Усё заззяла, i прасторы сталi неабдымнымi. Тут, у гэтай яснай шырынi, ужо зусiм блiзка! Вельмi хутка ён дойдзе. Ужо не было ў яго нi смутку, нi радасцi. Хваляванне ўсёй яго iстоты i нават нецярплiвасць. Цяпер, калi ўжо так блiзка перад iм была яго мэта, ён чамусьцi як бы зноў апанураў з постацi. Яго заўсёды такiм рабiла шпаркая хада. Ён улёг у хаду i ўжо не заўважаў гэтае адзiнае на ўсе часы восенi. Але чаму сцежка такая доўгая? Тут ужо ёй канец павiнен быць. Яшчэ два дрэвы над палявым каменем, i там тады пачыналася выезджаная сялянскiмi калясьмi дарога. I ўсё. Чубок лесу будзе з-пад каменя i дрэў перад вачыма.

Вялiкае шчасце раптам страсянула яго душу: там, дзе канчалася сцежка i пачыналася дарога, ён убачыў тыя самыя i такiя самыя дрэвы. Адно што з карэння пайшлi ў iх парасткi i самi ўжо станавiлiся дрэвамi. I камень той самы i такi самы. I нават... Як бы лёс паслаў яму гэты малюнак на тое, каб душа яго ў гэты рашучы момант пазнала да канца ўвесь жах думкi, што мiнулае не варочаецца i ўвесь атрутны слодыч успамiн. Божа лiтасцiвы! На гэтым жа каменi, у раннi вечар, калi яшчэ толькi захад змываў з сябе колеры, ён згаварыўся з ёю стаць яму вернай сяброўкай. Яна сядзела тады на каменi, паклаўшы на прыпол згорнутыя рукi, а ён стаяў перад ею. Здань! Прывiд! У такой самай паставе, i так жа паклаўшы на прыпол згорнутыя рукi, на каменi сядзела жанчына. Дзяўчына, яна нядаўна яшчэ выйшла з падросткаў. На прыполе ў яе ляжаў хлеб, i яна ела яго. Але чаму яна так здаецца знаёмай яму? Як быццам бы ён яе ўжо бачыў дзе, або ведаў даўно, або знаў, што яна якраз тут будзе сядзець? I чаму яна так нагадвае яе, каго ён доўгiя годы не бачыў? Чаму - ён не мог бы сказаць, але вельмi нясмела ён глядзеў на яе i баяўся, што перарвуць гэтае яго шчасце. Ён не вытрымаў i пачаў гаварыць з ёю:

- Вы падарожная, што клунак каля вашых ног ляжыць?

- Падарожная.

- А здалёку?

- Здалёку. Цягнiком ехала. А гэта iду. Мне тут трэба дапiльнаваць брата.

- А дзе ж твой брат?

- Мой брат у польскiм войску быў, а што з iм цяпер - невядома. Калi ён, можа, у палоне на савецкай старане - то на гэта ўся надзея. Бо з гэтага палону радавых салдатаў пускаюць, i яны многiя папрыязджалi i папрыходзiлi ўжо. Вось i я яго сюды чакаць прыехала.

- Як жа гэта сюды чакаць?

- Тут стаiць наша хата, у якой мы выраслi. З гэтае хаты ён i ў войска пайшоў, яшчэ гады за два да вайны, а можа, i больш. Хата наша такая старая, што ў ёй ужо апошнiм годам жыць нельга было. Аставалася толькi я з маткай. Мы пакiнулi гэтую хату i пераехалi туды, далёка, адкуль я цяпер сюды прыехала. Там я i матка знайшлi працу ў панскiм маёнтку. Мы напiсалi брату, што ўжо не жывём тут. Пiсьмо тое яшчэ, напэўна, не дайшло да яго, як пачалася вайна з немцамi. Цяпер ён можа сюды прыехаць i не ведацьме, дзе мы i дзе знайсцi нас. Калi ж яго яшчэ няма дзе-небудзь тут, то я ў суседзяў пакiну яму наш адрас.

Яна змоўкла i паглядзела на яго, быццам думала, цi варта было гэтаму незнаёмаму даверыць сваю душу.

- А калi вам прыйдзецца тут начаваць, дык дзе, калi ваша хата такая дрэнная?

- У суседа. Мы з iм добра жылi.

Яна, гэтая адкрытая душа, шпарка пайшла, а ён назiркам, як баючыся, рушыў за ёю зводдалеку. Чуб хвойнага лесу быў перад iмi. Унь дзве хаты. Адна ледзьве лiпiць яшчэ, i страха на ёй упала. Ужо без вокан яна. Побач яе здаровая, вялiкая хата з смольнага кругляка. У яе адразу i пайшла дзяўчына. Ён жа, калоцячыся разам са сваiм сэрцам, спынiўся перад старой хатай i зводдалеку бачыў, што ў ёй сцены патрухлелi i пагнiлi, i стаяць мокрыя i цвiлыя. Ён бачыў праз аконную дзiру нават тыя цвiкi, якiя калiсьцi ўбiваў у сцены. А гэтая, новая, здаровая, з кругляка хата, куды пайшла дзяўчына! Ён жа ведае хто гэта, толькi сам сабе баiцца прызнацца. Гэта яго хата! Гэта ён яе ставiў. I гэта з яе яго выгналi. А гэтая старая! Унь тое месца, дзе ляжаў Палiводскi. Там тады стаяў ложак. З гэтай хаты ён i сястру яшчэ замуж аддаваў. I адзiн жыў у ёй. Ён стаяў i душыўся мiнулым, якое адарвалася ад яго з часткаю душы i нават вялiкi доктар - час - не загаiў гэтую рану ў душы. Ён ужо ведаў, як назваць тое, што лягло на яго жыццё. Але ён маўчаў i стаяў. "Дык яны тут жылi аж пакуль ужо нельга было! Цi даходзiлi сюды яго пiсьмы? Тады, калi ён жыў у новых прасторных сценах, гэтая трухлiна гатова была ўпасцi на iх. Можа ён вельмi мала стараўся, каб выратаваць iх адгэтуль! А цi не вiнават ён перад худзенькiм хлопчыкам Тамашом i перад маткаю сваiх дзяцей, i перад Лiзаветаю?!" Голас пратэсту перад самiм сабою ўзняў ён у сабе: "Не! Я iшоў у гром i невядомасць!" "Але ж я жыў гэтулькi год у мiлай мне працы, i жыццё гэтае само па сабе льга назваць шчасцем, каб не смутак мой. А цi хоць раз падумаў я, каб iсцi сюды да iх i ратаваць iх?" Раптам у яго пахаладзела ў вушах: "Чаму ж я не запытаў у гэтай дзяўчыны - а цi хоць адно пiсьмо прыйшло было да iх ад iх бацькi?" "Але я яшчэ ўбачу яе, да вечара я дапiльную яе тут, а заўтра зранку пайду гаварыць з ёю". Адразу цяпер ён не мог iсцi ў сваю, новую, некалi пастаўленую iм хату, ён баяўся свайго смутку. Да вечара ён праседзеў пад iгрушаю на лаўцы, у двары старой хаты, i пiльнаваў яе. Але яна з новай хаты не выходзiла. Як пачало змяркацца, ён увайшоў у старую хату i лёг на голы тапчан. Парыў ветру ўвагнаў у хату на яго праз аконную дзiру вiхор жоўтага лiсця з iгрушы. Ён накрыў галаву торбаю ад хлеба, стараючыся заснуць. Цiшынi не было! Нешта шастала па сценах i патрэсквала ў столi. А пасля яму здалося, што нешта шарганулася аб яго. Ён падняўся i стаў з шчаслiвай думкай: "Не канешне мучыць сябе ляжбой, можна стаяць i сядзець". Свяцiў месяц. Ноч была глыбокая. Праз дзiркi i шчылiны ў сценах лiлося ў гэтую гнiлую пустэльню месячнае святло, а па сценах нешта невядомае ўсё шастала. "Каб хоць хутчэй дзень". З нейкай надзеяй ён выйшаў на двор i зноў сеў на лаўку пад iгрушаю. За ноч з яе апала ўжо апошняе лiсцё. Месяц быў якраз у яе чорным голлi. А да дня яшчэ было вельмi далёка. Ён цясней зашпiлiўся ў сваёй суконнай жакетцы i лёг на лаўку. Холад не даў яму спаць. З поля цягло роўным шумам. Узняўся вецер. Месяц стаяў нiзка. Сымон Ракуцька спаць не хацеў. Седзячы на лаўцы, прычакаў ён дня i больш у старую хату не заходзiў. Як адважыўшыся на вялiкi подзвiг, ён закiнуў сваю торбу за плечы i пайшоў у суседнюю хату. Там яна была адна, сядзела за сталом i пiсала. Як прыгавораны да кары, ён стаў у парозе i сказаў:

- Добры дзень у хату. - Ён нават i не чуў, што яна адказала яму. Ён не мог адарваць вачэй ад акеннай шуфляды. Калi ён устаўляў яе, быў такi самы хмурны дзень позняй восенi.

- Гэта я з вамi ўчора гаварыў на дарозе, калi вы сядзелi на каменi.

- Я пазнала вас.

- Ну што, няма брата?

- Няма. Я пакiну яму тут гэтае пiсьмо. Чакаць яго - мне няма як.

- Што вы яму пiшаце?

- Вам хочацца ведаць?

Нават i без здзiўлення яна глядзела на яго, i вочы яе былi такiя добрыя, i здавалася, яна абяцае праз iх шчырасць усяму свету.

- Пачытайце мне, што вы яму напiсалi.

Яна нават не здзiвiлася: што гэта за дзiва такое з гэтым чалавекам.

- Калi вам хочацца, я прачытаю. Але я дапiшу раней.

Ён сеў на лаву i чакаў, пакуль яна скончыць пiсаць. Сочачы за кожным яе рухам, ён час ад часу падаваў голас:

- А цi ведаеце вы, што гэта ваш бацька ставiў гэтую хату?

Не адрываючыся ад пiсьма, яна адказала: - Ведаю. Мацi мне расказвала ўсё.

- Дык вы пра свайго бацьку ведаеце?

- А як жа! Але нашто вам усё гэта? Хто вы такi?

- Як нашто! Бо вашага бацьку я ведаў так, як ён сам сябе ведаў.

- Мой бацька быў слаўны чалавек, з душой i сэрцам. У яго былi залатыя рукi i разумная галава. I добрае сэрца.

- А дзе ваш бацька цяпер?

- Мы заўсёды ведалi, дзе ён.

- Як жа вы ведалi?

- Ужо вельмi даўно ад яго прыйшло было пiсьмо з яго адрасам.

Ён адчуваў, як сэрца распiрае яму грудзi, але ён не мог так пайсцi адразу. Ён хацеў усё высветлiць.

- А пра графа Палiводскага вы што-небудзь чулi?

- Мой бацька выратаваў яго ад смерцi... Я яго сама бачыла.

- Палiводскага? Як? Калi?

- Незадоўга да вайны. Ён сам быў у нас, калi жылi ў старой хаце.

- Ён вам якое-небудзь зло зрабiў?

- Гэты стары гад два днi i адну ноч не выходзiў ад нас i мучыў нас дамаганнямi, каб мы аддалi яму нейкае золата, якое нiбыта наш бацька ўзяў у яго, калi паднiмаў раненага на дарозе. Ён прасiў, пасля крычаў, пасля рамянём пасадзiў маме крывавы знак цераз твар. Пасля сунуў мне ў рукi свой адрас, калi мы адумаемся i захочам аддаць яму яго дабро. Ён служыў на нямецкай гранiцы. Нарэшце ён казаў, каб аддалi хоць палову, а палова нам... Але мне трэба пiсьмо дапiсаць. - Яна пiсала, а ён стаў на ўвесь рост у парозе i душыўся смуткам, гледзячы на яе. Гэта яна. Нязнаны iм чалавек. Без яго яна вырасла. Ён нi разу не меў шчасця трымаць яе на руках i гаварыць з ёю малою i падоўгу глядзець на яе дзiцячую ўсмешку. Нехта злы i бязлiтасны ўкраў у яго яе маленства.

- Вы казалi, каб я пачытала вам. Я ўжо напiсала. "Дарагi братка Тамаш. Мы табе пiсалi, што прымушаны былi выехаць з роднага кутка, але пачалася вайна, i пiсьмо наша магло да цябе не дайсцi. Дык шукай нас у мястэчку Сталеццi на Навагрудчыне. А таксама напамiнаю табе, калi ты згубiў адрас, што ў Гомельскай вобласцi, за Бабруйскам, жыве наш бацька. Гранiцы ўжо больш няма..." Ногi ў Сымона Ракуцькi падгiналiся. Ён сеў на лаву. Яна яшчэ ўгнулася над пiсьмом, штосьцi ў iм дапiсваючы. Ён цiхом падняўся i знiк з хаты. Не прыпыняючыся нiдзе, ён дайшоў да таго самага паўстанка i сеў у поезд. На другiя суткi ён ужо iшоў пешкам цяперашнiмi сваiмi месцамi. Ён радаваўся, што з кожным крокам падыходзiць да гэтай, ужо трэцяй на яго веку хаты. Можа цяпер тут ён знойдзе спакой душы. Было вельмi рана. I цёплае стаяла надвор'е. Было ясна. На хвiлiну магло здацца, што гэта ўлетку пасля дажджу. Ён iшоў сцежкаю паўз дарогу, краем сухога тарфянiку, па той бок якога суглiнiсты ўзгорак трымаў на сабе край неба. Пыльныя кусты шыпшыны, быльнiку i пiжмы бачыў ён, i думка яго спынiлася на тым, што ў карэннях пiжмы, пад тым кустом, жывуць мурашкi. Там яшчэ ўлетку чабор цвiў, i над iм кусцiлася жоўтае зелле святога Яна. Куп'iсты тарфянiк быў увесь мокры, на шчыльна збiтай у мяккi дыван нiзкарослай траве на iм блiшчэлi пад сонцам кроплi чыстай вады, як раса ўлетку. Вятрак махаў крыллямi дзесьцi за балотам, над рачулкай стаялi голыя вербы, адна была рудога колеру, другая жоўтага, трэцяя сiняватага, чацвёртая чырванаватага. I гэтая каляровасць дрэў дапаўняла вялiкае багацце i мноства ўсяго, што было ў чалавека перад вачыма. Дрэвы стаялi скрозь, iх было многа. Многа лётала i сядзела ўсюды гатовых спаткаць зiму птушак, многа было колераў i фарбаў, многа было i прастору, i неба, i вады, i ласкавай цiшынi. Брама яго дома была зачынена. Брамка збоку крыху прыадчынена. Ён увайшоў у двор. Усё было на месцы i ў парадку. Ён прайшоў праз увесь двор i агарод, i сад i назад вярнуўся. Густая сям'я дрэў, iм пасаджаных, расла ў кутку агарода пад загараддзю з жэрдак. Там былi бяроза, лiпа, клён, каштан, вяз i таполя. Улетку i ў раннюю восень тут заўсёды шумеў вецер у лiсцi, i па ўдзiрванелай пад дрэвамi зямлi густа i высока расла трава i красавала мятлiца. Там была i лаўка, дзе ён, бывала, праз колькi год, аддаваўся сваiм думкам. Ён зiрнуў у гэтае месца, дзе якой-небудзь ураўнаважанай душы век льга было б мець шчасце ад цiхай адзiноты, i сумеўся. Ён аж уздрыгануўся: з яго, i, можа, ужо доўгi час, не сыходзiў чалавечы позiрк. Там на лаўцы сядзела жанчына. Постаць яе была нерухомая, i вочы не сыходзiлi з яго. Хоць яна i не была ўжо такая, як калiсьцi, хоць гэта была ўжо старая жанчына, але ён з першага ж позiрку пазнаў яе. I дыхаць яму стала цяжка. Гэта яна! Такая! Без яго такая стала! Як бы страцiла яна ранейшы рух сваiх вачэй. I ён з'iначыўся без яе. Ужо i старасць не вельмi далёка стаiць за плячыма. I ў яе таксама. Нехта злы i бязлiтасны ўкраў у яго яе маладосць, i яе самую ўкраў. I яго маладосць украў. А ўсё ж жыццё яго з ёю разам было б падобна на маладосць. Злы ён i жорсткi, гэты страшны злодзей. I нiякая кара нiдзе i нiколi не спасцiгне яго. Гэта ён бесперапынна вiсеў над яго душою, як стопудовы камень! Пракляцце яму, гэтаму страшнаму злодзею! I прэч ад чалавека гэтую калоду пасярод двара, i гэтую лаўку пад дрэвамi, якiя шумам сваiм так заўсёды ўцiхамiрвалi душу! Сказаць дзецям... (але дзе ж тыя дзецi, iх жа ўкраў вялiкi злодзей), сказаць усiм i самому сабе: нi моманту спакою! Усе на пошукi вялiкага злодзея! Знайсцi яго i выяснiць дакладна, хто ж ён такi?! I зняць з яго галаву i паказаць усяму свету: глядзiце, i ганаровае месца мне! Я абезгаловiў страшнага злодзея! Я больш не вечны выгнанец з свайго месца. Я на сваiм месцы, i страшны злодзей больш не будзе мяне абкрадаць! "Што ж перш за ўсё сказаць ёй такое, чым узрадаваць яе? Ага, я пакажу ёй усё, што я запасiў дзецям. Я чакаў iх, я думаў пра iх! Вiсяць жа поўныя вешалы ботаў i сукенак, вопратак простых i ўбёраў святочных!"

У тую восень доўга трымалася мяккае надвор'е. Сёмага лiстапада зранку нападаў мокры снег, а к вечару таго ж дня яго ўжо не было анiзвання нiдзе. Вада сцякла ў нiзкiя месцы i стаяла там, i ў ёй адлюстравалася хмарыстае неба. Хмары вiселi нiзка, а на другi дзень памiж iх высвечвала сонца, i на ўзлессi мокрая лаза здавалася гатовай распусцiць першае лiсцейка. Усё блiшчэла, i здавалася, што гэта свецiцца вада ў лагчынах.

Той дарогай, што iшла памiж тарфянiку i роўна пастаўленых у адну лiнiю хат, вельмi шпарка iшоў чалавек. Гэта была хада таго, хто прывык да таго, каб доўгi час бачыць перад сабою тое, з чым трэба хутчэй расквiтацца, каб пасля гэтага мець што лепшае. Чалавек гэты трымаў галаву высока i як бы нiчога не заўважаў навокал сябе, перад сабой жа бачыў як бы толькi тое, да чаго хацеў хутчэй дайсцi, але здавалася, што i гэты пункт больш жыў у яго думках i свядомасцi, чым стаяў выразна ў вачах. Ён так iшоў, што здавалася, ён упэўнен у тым, што нiшто не стане на яго дарозе. Аднак жа, можа быць, тут найбольш было ад знадворнага выгляду чалавека. У гэтым выпадку можа i не да месца прымаўка, што твар ёсць люстра душы. Бо часамi рашучая пастава i хада чалавека на момант былi такiя, што як быццам бы ён хацеў вярнуцца. Аднак жа ён усё iшоў i нават паддаваў ходу. Пачалiся хаты паўз дарогу. Ён паклiкаў да сябе нейкага малога, што натрапiўся яму на вочы:

- Дзе хата Сымона Ракуцькi?

- А унь, дзе тых дрэў многа.

Чалавек глянуў на тыя дрэвы i хацеў усмiхнуцца, але выйшла, што ён як бы здзiвiўся. Верхняя губа яго з нiзка выстрыжанымi чарнявымi вусамi ўздрыганулася.

- I я пайду з вамi да Ракуцькi, - сказаў ахвотны да ўсяго малы.

- Не, я адзiн пайду.

Малы пабег шукаць iншага занятку, а чалавек той жа хадой, як i раней, падышоў да зялёнай брамкi i адчынiў яе. Двор не быў пусты, i ён астаўся стаяць у брамцы. Незнаёмы яму чалавек стаяў пасярод двара i цiха гаварыў з жанчынай. У чалавека былi сiвыя валасы над вушамi. Ён падняў твар i пачаў углядацца ў незнаёмага прышэльца, якi не сыходзiў са свайго месца ля брамкi. На твары чалавека з сiвымi валасамi над вушамi напiсалася здагадка, чаканне i нарыхтаванасць цвёрда сустрэць усялякую няўхiльнасць. А той, што ўвайшоў у яго двор i стаяў цяпер ля брамкi, меў такi выгляд, як бы хацеў сказаць: ну што ж, i я гатоў да ўсяго так як яно ёсць. Мы нi ў чым не вiнаваты. Гэта быў чалавек вельмi яшчэ малады, можа яму не было яшчэ i дваццацi пяцi год. Але ён быў такi мажны i дужы, што, калi не глядзець на яго твар, ён мог здавацца мужчынам, якi ўжо разбыўся за многiя гады жыцця i працы. Верхняя губа яго была нiзка выстрыжана, i гэта клала на яго твар пячаць як бы нейкага здзiўлення. Ён быў у польскiм салдацкiм шынялi i ў салдацкiх чаравiках з абмоткамi. З шапкi былi ўжо сарваны ўсе тыя бляшкi, якiя раней паказвалi, да войска якой дзяржавы гэты салдат належаў. Ён здаваўся такi здаровы i энергiчны, што дзiўна было, як ён так нерухома ўсё стаiць на адным месцы. Тут яго ўбачыла i жанчына.

- Тамаш прыйшоў! - закрычала яна i, як бы забыўшыся на ўсё, кiнулася яму насустрач.

Сымон Ракуцька аднак жа сышоў адразу з свае гатоўнасцi сустрэць усялякую няўхiльнасць. Твар яго перасмыкнуўся, i магло здавацца, што ён не ведае, дзе падзецца. Як бы раскрыўшы вялiкую таямнiцу, да якой яму раней не было доступу, ён застыў на паўкроку, калi быў iрвануўся сысцi з месца. Хiба гэта Тамаш стаiць перад iм? То ж быў худзенькi хлопчык, якога трэба было шкадаваць, песцiць i гадаваць, i аддаваць яму бацькаўскую ласку. Усю душу i сэрца аддаваць яму. Няма хлопчыка Тамаша, ёсць салдат чужой армii, i хiба вядома, якая ў яго душа? Бацька ж не мог сеяць добрае насенне ў гэтай душы. Тамашова маленства ўкралi ад бацькi: жалезная нага таго страшнага злодзея зноў душыла Сымона Ракуцьку. Абкрадзены, ён стаяў перад салдатам чужога яму войска i сумаваў па худым хлопчыку Тамашу, маленства якога ўкраў страшны злодзей.

ДРУГАЯ ЧАСТКА

ВЯЛIКАЕ СКРЫЖАВАННЕ

Прасторны шлях, калi ж, калi

Ты закрасуеш на зямлi

I злучыш нашы ўсе дарогi?

(Якуб Колас. "Новая зямля")

I

Вялiкi шлях з усходу на захад праходзiць каля мястэчка Сумлiч, але не праз iх. Нават i не паўз самае мястэчка, а крыху зводдалеку. Гэты шлях старая Маскоўска-Варшаўская шаша. На яе з Сумлiч зроблен выезд: вузкая, як размiнуцца двум вазам, дарога, брукаваная буйным каменнем. Брук гэты пакладзен год за дзесяць да цяперашняй вялiкай вайны. Гэтай брукаванай дарогi хопiць на добрыя пятнаццаць хвiлiн шпаркай язды на найлепшым канi. Тое месца, дзе яна падыходзiць да шашы, не дазваляе ёй адразу ўлiцца ў шашу. Гэта шырокае месца сярод жыта, ярыны i сенажацей, як бы вялiкi круглы пляц, плошча, у якую ўлiваецца адусюль некалькi вялiкiх i малых дарог. Сама вялiкая шаша рэжа гэтае месца напалам. Некалькi палявых дарог, крывых i вузкiх, крыжуюцца тут. Тут крыжуецца з шашою вялiкi грунтавы шлях з Палесся. На поўдзень ад шашы ён iдзе на Вызну, Морач, Страхiнь i Орлiк i ўваходзiць у самыя Агаркаўскiя балоты. На поўнач жа ад шашы, пасля свайго перакрыжавання з ёю, шлях iдзе на Семежава, Лешню, Цiмкавiчы, Капыль, Старыцу, Перавоз, Самахвалавiчы i такiм парадкам кiруецца на Менск. Так што гэтая дарога злучае два беларускiя абшары, сваей прыродай, характарам i выглядам далёкiя адзiн ад аднаго. Крыжуецца тут з шашою i яшчэ адна, не менш вялiкая дарога. Яна iдзе недзе з мясцовасцi памiж Бабруйскам i Гомелем. Недзе адтуль, дзе хвоя саступае месца ясеню i дубу i дзе менш цудоўнай мяккай нахмуранасцi i задумёнасцi ў пейзажы, як у тых укрытых хвояй краявiдах, куды яна iдзе цераз шашу. Гэтая дарога, няроўная, выкручастая i больш цiхая, чым людная, канчаецца недзе памiж Нясвiжам i Клецкам, праходзiць праз Цапру i Балвань i такiм парадкам злучае i дзве разлегласцi нашай Бацькаўшчыны, у кожнай з якiх наша гiсторыя запiсана па-свойму i своеасаблiва. Калi адбылася Вялiкая Рэвалюцыя i калi скончылася польская акупацыя, туды, дзе канчаецца гэтая дарога на захадзе, пабеглi з сваiх маёнткаў зямельныя магнаты, а з фальваркаў драбнейшая шляхта. I дзедзiчы i пасэсары там на захадзе зраўнялiся i два дзесяткi год жылi аднымi думкамi аб устанаўленнi пальшчызны на ўсходзе, дзе яе няма i ў прыродзе. Касцёл для фальваркоўца аставаўся вызначэннем не веравызнання, а нацыянальнасцi, а беларускую мову ён ламаў аб польскую i думаў, што гэтым жаргонам ён далучыўся да культуры, якая ўкладвалася ў яго ў словы - пан, маёнтак, фальварак. Дзецi iх, што радзiлiся ў эмiграцыi або малымi выехалi туды, за два дзесяткi год выраслi i знайшлi сабе свой спосаб да жыцця. Замест таго каб крычаць на парабкаў у сваiм маёнтку цi фальварку, яны сталi службоўцамi ў дзяржаве, чыноўнiкамi i ахавальнiкамi старое, як свет, iдэi заваёўнага руху на ўсход. Iх думкi не пакiдалi iх аж да семнаццатага верасня трыццаць дзевятага года. Яшчэ з маленства яны не забылiся гэтых дарог тут i памяталi нават лясныя i палявыя сцежкi.

Тая круглая пляцоўка, дзе скрыжоўваюцца з шашою вялiкiя i малыя дарогi, была ўся вытаптана нагамi i выезджана калясьмi. Тут былi лапiны i дзiрвану з чубамi блёкату i шчаўлюку i голая, убiтая зямля. Упартая пiжма купчасцiлася побач дробнай лазы, i чабор цвiў разам з святыянскiм зеллем над густым дываном спарышу i дзяцельнiку. Трыпутнiк разростаўся над каляiнамi. Навокал жа, пакуль да палеткаў i лясоў, iшлi роўныя паплавы. Гэта былi самыя далёкiя сумлiцкiя сенажацi. Да калектывiзацыi яны былi падзелены сумлiчанамi на вузенькiя палоскi, i кожны касiў сабе, як хацеў. Крайняя ад шашы палоса сенажацi належала тады гаспадарцы Канстанцiна Лукашэвiча, i стары Нявада, косячы тут у адзiноце або сушачы сена, знаходзiў тут сабе вялiкую разрыўку ад тае псiхалагiчнай траўмы, што пачала развiвацца ў яго пасля першых пасляваенных год. Расказвалi пра яго, што ён нi тое што каб сказаць астарэў вельмi. Больш таго, у добрым жыццi дома ён выраўняўся i скiнуў з сябе тую лушпавiну, што нарасла на iм за час бадзянняў па чужыне i па чужых людзях. Ён здаваўся кожнаму здаровым i зусiм не падобным на самога сябе тады, калi толькi яшчэ сцягваў з плеч чужацкiя транты. Некаторыя казалi, што ён аднак жа насiў у сабе нейкую хваравiтасць, хоць нiчым нiколi i не хварэў. Як бы там нi было, але можа i сапраўды ён насiў у сабе або хворасць, або можа толькi нейкiя непатрэбныя думкi, якiя тачылi яго. Быў час, што ён нават з твару асунуўся, i гэтая хударлявасць дала яму некалькi новых рысаў старасцi. Часамi нават ён пачынаў нi то гаварыць, нi то штосьцi разважаць сам з сабою. Усе гэтыя моманты, новыя, раней не ўласцiвыя яму, асаблiва пачалi заўважацца ўсiмi з аднаго выпадку, якi адбыўся не вельмi даўно, ужо ў часы, якiя могуць належаць да нашых дзён.

На тых сумлiцкiх сенажацях, што былi пры дарожным скрыжаваннi, сена было заўсёды змешана з мноствам скошаных аднагоднiх дрэўцаў. Яны скошвалiся з травою разам штогод i штогод зноў насявалiся i пасля зноў скошвалiся. Без канца i меры iх рассявала тут усюды старая таполя, памераў незвычайных. Дрэва расло на самым скрыжаваннi дарог. Гэта быў волат на рост i таўшчыню. Сумлiчане казалi, што на ўсю вялiкую акругу тут не знойдзеш другога такога вялiкага дрэва. Адно на ўсю разлегласць, яно ўзнiмалася над дарожным скрыжаваннем i вiдно было здалёку, дзе б хто нi ехаў. Кара яго пабiлася на гузы, з якiх ад карэння да вяршалiны раслi парасткi, i так гэты волат на ўвесь свой рост стаяў спрэс зялёны. Хоць дрэва i было падобна на магутную скалу, але дзiва брала: як гэта яно магло даваць гэтулькi насення. На сенажацях штогод густа вылазiлi з зямлi скрозь маладыя дрэўцы i гiнулi пад касою. На навакольным полi плугi выварочвалi iх сотнямi. На абочынах дарог iх тапталi пешаходы. Разам з травой iх усюды з'ядала жывёла. Iх ламалi дзецi дзеля забаўкi. А праз год iх зноў было густа, i зноў усё iшло намарна. Але крокаў за дзвесце ад самога дрэва быў куток, дзе не ездзiлi з калясьмi, i куды не дабiвалася жывёла, i дзе не хадзiла каса. Год за дзесяць да Айчыннай вайны, да гэтых дзён, калi завяршылiся i дайшлi да новых сваiх ператварэнняў справы, крыўды, прыкрасцi i радасцi тых людзей, пра якiх я тут расказваў, з Сумлiч да шашы забрукавалi выезд i ў адным месцы клалi мост цераз лог, даволi-такi вялiкi. Падымалi насыпам дарогу i зямлю на гэта бралi з таго месца, што крокаў за дзвесце ад вялiкага дрэва. Там стварылася вялiкая яма i два дугаватыя равы - як дзе капалi. З самай вясны тут стаяла вада, i ўвосень таксама. Берагi да вады былi крутыя, к таму ж асталося тут скрозь бiтае каменне, кучамi i рассыпанае, i ў гэтым месцы патомства вялiкага дрэва за дзесяць год густа ўзялося. Мацнейшае дрэва глушыла слабейшае i само iшло ўгару, а пад iм слабейшае гнулася ў каржак, пускала рост у бакi i глушыла суседа, якi таксама выбiраўся голлем у разлегласць. Такiм парадкам за дзесяць год тут стварыўся куток з густым зараснiкам. Зараснiк аблямоўваў яму i спускаўся на самае дно яе i хаваў пад сабою два равы. Над гэтай непраходнай раслiннасцю ўзнiмалася колькi даволi ўжо высокiх таполяў, ужо сапраўдных вялiкiх дрэў, а наводдалек, як асiлак i аглядальнiк на цэлую навакольнасць, узвышалася вялiкае дрэва, усёй вышынёй зялёнае i ўпартае ў бесперапынным змаганнi з навакольным светам за сваё патомства. Толькi адна-адзiнюсенькая галiна на iм пад сярэдзiну яго вышынi, была сухая i вытыркала з густой зелянiны. Гэта было вельмi высока. Чалавек павiнен быў крута закiдаць галаву i трымаць шапку, каб глянуць на гэтую сухую галiну. На ёй нагледзелi сабе месца адпачываць удзень ад клапатлiвай стомы палявыя каршачкi i заблудлыя здалёку птушкi. Гэты куток на скрыжаваннi дарог быў як бы месцам ратунку ад цяжару доўгага падарожжа на вялiкiх дарогах i ад цяжкiх думак аб невядомасцi канца дарогi. Больш як за дзесяць кiламетраў ад гэтага месца падарожныя ўгадвалi, цi скора ўзыдзе сонца. Яшчэ змрок ночы вiсеў над зямлёю, а вяршалiна дрэва ўжо была ў сонцы. На ёй ужо ляжала сонечнае праменне, хоць сонца было яшчэ дзесьцi глыбока i далёка.

Косячы тут раз на гэтых сенажацях, Нявада падлiчыў, колькi ён адным махам касы зрэзвае маладых дрэўцаў. Выйшла нешта больш дзесятка. Ён тады перасадзiў з сенажацi некалькi самых большых дрэўцаў блiжэй к вялiкаму дрэву. Калi ён назаўтра паглядзеў на iх, убачыў, што нечыя ногi паспелi ўжо стаптаць iх. Ён зноў перасадзiў некалькi дрэўцаў, але ўжо ў iншае месца. Праз два днi ён выразна ўбачыў: i гэтыя былi стаптаны нечымi ботамi з шырокiмi абцасамi. З таго часу ён наглядаў i бачыў: кожнае перасаджанае дрэўца тапталася. Сляды паказвалi, што дрэўцы тапталiся i ботамi, i лапцямi, i босымi нагамi, i жаночымi абцасiкамi. Гэтыя таптуны хадзiлi тут кожны дзень. Кудысьцi яны iшлi ўсё гэтымi дарогамi. За працаю ў полi i на сенажацi Нявада пачаў кiдаць вачыма на дарогi i глядзець на гэтых людзей. Гэта ўсё быў той невядомы i шматлiкi, хто таптаў яго дрэўцы. Абочынай шашы ён iшоў i ў лапцях, i ў ботах. Адзiн з торбай за плячыма, другi з чамаданчыкам у руках i ў капелюшы. Часамi таптун з'яўляўся ў вобразе падарожнай жанчыны, часам у выглядзе маладога франта, часам гэта быў прысутулены абарванец. Вельмi часта ён садзiўся цi лажыўся пад вялiкiм дрэвам на скрыжаваннi i спачываў там. Нявада нават забыўся на доўгi час перасаджваць дрэвы. Ён пакiдаў у памяцi на доўгi час кожнага падарожнага. Ён бачыў, як шафёры спынялi машыны i iшлi пад дрэва пiць i закусваць, фурманшчыкi папасвалi сенам i аўсом тут конi. Можа i многа ўжо часу прайшло, як Нявада сачыў за падарожнымi. Можа ўжо не сотнi, а тысячы перавярнулася iх перад яго вачыма. Раз, у дзень сухой хмурнасцi i ветру, Нявада ўбачыў, як на скрыжаваннi спынiлася грузавая машына. Малады шафёр з зайздроснай усмешкай высадзiў галаву з кабiны i сачыў, як з самога грузавiка злезла зусiм маладая дзяўчына. Яна скланiлася яму, быццам дзякавала цi развiтвалася, а ён нехаця схаваўся ў кабiну i паехаў далей проста шашою на ўсход, а ехаў ён з захаду. Дзяўчына асталася адна. Яна была такая з постацi, што здавалася маладзейшая за свае гады. Як толькi машына знiкла, яна вельмi шпарка пайшла назад шашою, пасля рушыла ў палескую дарогу, пасля вярнулася i беспарадна азiрнулася. Позiрк яе даўжэй за ўсё затрымаўся на вялiкiм дрэве, яна як бы дзiвiлася, што бачыць перад сабою такога волата. Неспакойныя вочы яе ўбачылi Няваду. Ён глядзеў на яе i думаў: няўжо яна, такая дасцiпная, лёгкая, спрытная, зараз стопча дрэўца, якое ён у гэты ж самы дзень, зранку, перасадзiў. Не больш як паўгадзiны таму ён глядзеў: дрэўца расло як мае быць. Дзяўчына была ў цёмным гарнiтуры i густавалосая. Нейкая малая яна здалася Няваду, хоць адзежа яе была дарослай жанчыны. Быццам адумаўшыся, яна раптам зменшыла сваю рухавасць i моцна, каб чутно было здалёк, сказала да Нявады:

- Да блiжэйшай станцыi на чыгунцы? Як iсцi? Далёка?

- Унь туды. На Цiмкавiчы... Не. Недалёка.

Яна падзякавала яму i яшчэ акiнула вачыма скрыжаванне дарог. Густы зараснiк над ямай i равамi ўзяў на сябе яе ўвагу. Яна падышла туды. Нявада з непакоем глядзеў, цi зараз стопча яна яго дрэўца. Яна не дайшла да яго, а адразу села на траву пад першым веццем. Яна сядзела на ўдзiрванелым капцы, над якiм i навокал якога дробна траслося на ветры таполевае лiсце, абаперлася локцем на траву i адразу задрамала. "Ага, яна стамiлася за вялiкую дарогу", - думаў Нявада i пачаў шукаць вачыма свайго таго дрэўца. Яно не было блiзка ад соннай дзяўчыны. Паўгадзiны таму яно было на сваiм месцы i ў добрым сваiм стане. Але цi гэта яму здалося, цi сапраўды? Унь ён бачыць яго, утаптанае ў зямлю. Яно ляжыць бокам i тырчыць угару адной галiнкай. Незразумелая трывога разанула яго. Калi ж ён паспеў быць тут, той невядомы падарожны? Нявада падышоў да дрэўца. Яно ўсё было ўвагнана ў зямлю ботам з здаравенным абцасам. След ад абцаса быў глыбокi i шырокi. Незразумелая трывога павялiчылася i ўжо межавалася са страхам перад тым невядомым. Калi ён паспеў прайсцi тут i куды знiкнуць?

Дзяўчына сапраўды-такi спала, прыпаўшы галавой на руку. I яго душа страсянулася. Як быццам ён сумысля шукаў болю на сваю рану, якую не мог да канца залячыць час. К таму ж - трывога i неспакой, што тут хадзiў нейкi невядомы. Ужо адразу яго ўяўленне i думкi нарысавалi карцiну: такая яна маладая i нейкая адзiнокая на гэтых вялiкiх дарогах. Куды яна спяшае, да чаго так нястрымна iмкнецца? I тут ужо адразу з гэтай карцiны паўстала другая, як злая наканаванасць, як смутак яго душы. Ён жа не бачыў i не ведаў калiсьцi, як Волечка, так як цяпер гэтая невядомая, можа, так жа адна спяшалася дарогамi i ў стоме падала на прыдарожную траву. Волечка, не цяперашняя жанчына, а тая дзяўчынка паўставала перад iм. Яна, тая Волечка, жыла ў яго душы, як вечны застылы вобраз, цi то ў мiнуўшчыне, цi то ў сучаснасцi, цi то ў будучынi. "Што было, тое прайшло", - мог бы прыдумаць ён сабе ўцеху. Але ж не. Дзе ўжо там да Волечкi! Ужо не Волечка, а другая, вельмi цяпер на тую Волечку падобная, стаяла перад iм. Яна, як кропля вады на кроплю, удалася ў сваю мацi i, як жывое ўвасабленне той Волечкi, была перад вачыма. Заўсёды ён думаў: гэтай не трэба будзе шукаць сабе шчасця для будучынi. Яна будзе жыць так, як будзе жыцца, а жыцца будзе добра. Ён гэта бачыў па сваёй Волечцы i па маленстве гэтай. I яго мучыла крыўда за Волечку, якая ўведала гора, а гэтая радзiлася адразу на шчасце. "Тая варта большага замiлавання, чым гэтая, што будзе думаць аб жыццi, як аб вясёлым свяце". З цяжарам на душы, з трывожным адчуваннем, што нешта жудаснае неўзабаве адбудзецца, ён аж прыгнуўся над увагнаным у зямлю дрэўцам, дзе вельмi выразна вызначаўся вельмi глыбокi след ад абцаса. Ён не мог больш быць у адзiноце i нарыхтаваўся iсцi ў Сумлiчы. Калi ён зрабiў першы крок, пачуў, што сонная дзяўчына глыбока кашлянула. Ён бачыў: яна прачнулася i прыўзнялася з локця. "Кашляе, захаладзiлася на вiльготнай зямлi, дзе ж, у нейкiм клопаце, на дарозе, можа, за светам ад свайго месца". Ён быў схiлен бачыць усюды самае горшае. "Мусiць у мяне выгляд дзiўны, што яна на мяне так глядзiць". У высокiх ботах, у выцертым плашчы i чорнай кепцы з гузiкам наверсе, ён рашуча зрабiў колькi крокаў да дзяўчыны, быццам бы маючы да яе самую найпiльнейшую справу. Пячаць асцярогi лягла на дзяўчынiн твар. "Яна мусiць хацела адпачыць адна - i далей у сваю дарогу". Але было позна ўжо моўчкi прайсцi паўз яе.

- А вы далёка куды едзеце?

- А я i сама не ведаю, цi гэта далёка адсюль, цi блiзка.

- Дзе гэта?

- Туды, за Бабруйскам, у бок Гомеля. ("Не, яна вельмi ахвотна i ветлiва гаворыць".) Ужо з учарашняй ранiцы ў дарозе.

- Вы дадому едзеце цi з дому?

Ён бачыў: яна як бы сумелася. Перш за ўсё яна сапраўды ўпала ў задуму. Яна думала над тым, што зараз скажа. Гэта было не зусiм звычайна. Пасярод дарогi, упершыню, на адну можа хвiлiну, яна ўбачыла незнаёмага ёй Няваду. Тут бы абы-што адказаць, таксама як i ён абы-што пытае. А яна думае. "Чыстая, справядлiвая душа, яна цэнiць сваё слова". Нявада аж ступiў яшчэ крок блiжэй.

- Я-то еду дадому, але таксама i з дому... Я еду з дому да бацькi.

- А дзе ж ваш бацька жыве?

- Дома.

- А вы едзеце да яго з дому?

- З дому.

- Гм... значыцца...

Слова за словам, маўчанне пасля слова i перад iм, яна расказала яму гiсторыю, i хто яго ведае, больш тут было суму цi радасцi? Калiсьцi даўно, калi яе яшчэ на свеце не было, бацька яе паставiў сабе новую хату на панскай зямлi i з панскага лесу. Скончылася там права рэвалюцыi, i ён сюды пайшоў i жыў па гэты бок гранiцы, а хатаю заўладаў пан. Калi скончылася i гэтая гранiца, пан раптам убачыў, што, каб мець шчасце, даволi мець адзiн дом, а тым больш панскiя пакоi, i не канешне ўладаць у дадатак яшчэ сотняю хат, пастаўленых калiсьцi простымi людзьмi.

- Гэта пан сам да гэтага дадумаўся цi гэтак навучылi яго, як цанiць чалавечае шчасце? - панура запытаў Нявада. "Як яна гаворыць, як бы з жорсткай насмешкай".

- Гэтай праўдзе пана навучылi.

Адным словам, бацька яе мае цяпер i тую хату, што ставiў у маладосцi, i тую, у якой тут жыў. А яна ж з першага года свайго жыцця два дзесяткi год пражыла без бацькi.

- Значыцца, i ў твайго бацькi ўкралi тваё маленства?

- А чыйго бацьку яшчэ так абакралi?

- Бацьку мае дачкi.

- Значыцца - вас?

Яна ўстала i з сумнай усмешкай глядзела на яго.

- З тае хаты едзеш у гэтую?

- У гэтую.

- Бацьку бачыла ўжо?

- Ужо мы пазнаёмiлiся.

- То чаго вам на чыгунку? Па шашы ў той бок машын многа. Махнуць рукой, i шафёр падвязе аж да месца.

- Я ўчора, пакуль машыну злавiла, выстаяла на шашы цэлае ранне.

- То чаго ж вы ўсталi? Чаму не спачываеце? Дарога вам яшчэ вялiкая.

Яна паслушна зноў села на ранейшае месца, i вочы яе сталi такiмi даверлiвым.

- Я вырасла без бацькi. А бацька пастарэў без мяне. Нам шкада таго, што мы адзiн без аднаго былi. Гэта бацька мне маю душу на гэта настроiў, i добра ён зрабiў. Цяпер я ведаю, што не можна так жыць, абы жыць. Трэба шукаць таго, каго трэба з замiлаванасцю ведаць i каго трэба ненавiдзець.

- Ненавiдзець? Вы такая маладая i гаворыце аб нянавiсцi?

- Аб чым жа мне гаварыць, калi жыццё майму бацьку скалечылi, i маё маленства...

Яна недагаварыла i як бы засаромелася свае ўспышкi перад незнаёмым чалавекам тут, на дарозе.

Гэта было ўвасабленне наiўнасцi, непасрэднасцi, парыў маладой натуры, калi ўсё, што ляжыць на душы, просiцца ў свет. У маладосцi душа i думкi не абцяжараны развагаю аб мэтазгоднасцi. Стоячы цяпер перад маўклiвым Нявадам, гэтая маладая дзяўчына не ведала, што яна ўзварушыла ў душы гэтага старога перад ёю незнаёмца.

"Яна хоча ведаць, каго ёй ненавiдзець за ўкрадзенае маленства? А каго я павiнен ненавiдзець за гэта ж самае?" I зноў вобраз малой Волечкi вырысаваўся перад iм. I вобраз гэты раздвоiўся. Побач з Волечкай стаяла тая, цяперашняя, так падобная на сваю мацi.

- А чаму ж вы жылi цяпер не з бацькам?

- Я вучылася i на лета еду.

- А як жа вы завецеся?

- Лiзавета.

- Што ж гэта так усё сыходзiцца! У мае дачкi таксама дачка Лiза. Год ёй ужо будзе цi не чатырнаццаць.

- Ой! - крыкнула раптам Лiзавета i шатнулася, як сядзела, назад. Нявада са здзiўленнем сачыў за ею, а яна паказала пальцам унiз перад сабою, i Нявада глянуў туды. Там быў адзiн з тых двух равоў. Увесь ён быў скрыты ў густым таполевым зараснiку. На дне яго расла густая i высокая трава i цвiлi кветкi. Яны, блакiтныя i жоўтыя, вiдны былi праз трапяткое лiсце зараснiкаў, якiя шчыльнай сцяной купчасцiлiся паабапал рова. Лiсце шумела i траслося на ветры. Нявада ўгнуў твар над ровам i, прыглядаючыся, пачаў заўважаць на дне яго, у траве i пад нахiленым нiзка веццем маладых парасткаў, чалавечыя ногi, абутыя ў боты з вялiкiмi абцасамi. Абцас аднаго бота быў у жвiрыстай зямлi. Гэты абцас i стаптаў тое дрэўца! Нявада шатнуўся ад рова i беспарадна глянуў на дзяўчыну, якая як бы чакала першых захадаў ад Нявады. Але ён стараўся перамагчы ў сабе трывожную прыкрасць i разважыў думкамi сам сябе: "Падарожны нейкi спiць. А чаго ж ён залез у самы роў? У вiльгаць? Калi тут трава сухая? Мала што, - душыў у сабе трывогу Нявада. - Усялякая прыгода з чалавекам можа здарыцца".

- А чаго ж вы самi так устрывожылiся?

- Хiба? Ты, нябога, нешта выдумляеш.

- То я пайду. На станцыю. Нiякай машыны нiдзе няма.

Нявада ўбачыў, што яна i сапраўды зараз пойдзе. Яна прыгнулася i перашнуравала свой чаравiк i паправiла на галаве хусцiнку. Сэрца ў Нявады заныла. Што такое здарылася? Хто яна такая, што яму так не хочацца больш нiколi не бачыць яе? Ён i сам не мог разабрацца ў той праўдзе, што яна якраз папала сваiм расказам аб сабе на боль у яго душы. Можа нават толькi на тое, каб яшчэ затрымаць яе каля сябе, ён сказаў:

- Можа ўжо больш не будзе такога няшчасця з людзьмi, каб аддзялялi бацькоў ад дзяцей.

- Можа i не будзе. А можа будзе.

- Будзе. Цяпер я ўжо ведаю, што будзе, - раптам устрапянуўся ён. - Бо i так сказаць, чым жа свет i людзi з'iначылiся? У мяне ўкралi маленства мае дачкi.

- А ў мяне на дваццаць год укралi бацьку.

Вялiкая трывога раптам ахапiла яго. Ён сам не мог саўладаць са сваiм парывам. Зрабiў рух да самага рова i ўставiўся вачыма ў абцас, якi (ён у гэтым быў упэўнен) растаптаў яго дрэўца.

- Чалавеча, скажы ты мне, чаго ты лёг тут?

Бот зварухнуўся, i чалавечая постаць з'явiлася з-пад трапяткога вецця. Гэта быў чалавек малады i нерашучы, нават вялы рухам сваiм. Ён хваляваўся i дзiка пазiраў на Няваду i Лiзавету. Ён вылез з рова i сеў на краi яго. Некалькi кропак рабацiння было на яго твары, i валасы на галаве мелi нахiл да кучаравасцi. Або ён выглядаў на многа маладзейшы сваiх год, або i сапраўды быў толькi ў першым сваiм юнацтве. Адзежа на iм не мела пашаноўлi i догляду, у ёй заўсёды валялiся па мокрай траве i па пяску, яе рвалi аб сукi ў лясным гушчары, падсцiлалi пад сябе нанач або, яшчэ лепш, спалi ў ёй. Яна была простая, як i ва ўсiх людзей на дарозе, але больш мятая i ўбруджаная. Цi было ўсё гэта непрыемна чалавеку? Нiякiх адзнакаў гэтага не было, хоць i льга было заўважыць, што на плячы ў пiнжаку брудную лапiну не вельмi даўно так старанна церлi, што аж сукно выцерлi. Пакуль ён так сядзеў над ровам, Лiзавета i Нявада глядзелi на яго, а ён маўчаў, пазяхаў i як бы чакаў. Пасля спрытна скруцiў з махоркi папяросу, дастаўшы канцамi пальцаў махорку проста з кiшэнi. Закурыўшы, ён, надзьмуты i злы, паглядзеў на Няваду i абазваўся:

- Ну, чаго мяне пабудзiлi? Дарогi пытацца цi што?

Нявада збянтэжыўся, адчуў, што немаведама на што пабудзiў чалавека.

- Дарогi пытацца? Не, я тутэйшы... Бачу - ляжыць чалавек у рове, у вiльгацi, у мурашках, у яме. Як бы наверсе не знайшлося ўжо чыстай травы.

Чалавек, цi, можа, лепш называць яго "хлопец", пацягнуўся ўсiмi сваiмi суставамi i стаў, выплюнуўшы з рота недакурак. Пасля зiрнуў на шашу i, як бы сам сабе, сказаў:

- Як на тое лiха, нiводнай машыны.

- А вам куды? - устрапянулася дзяўчына. Так i вiдно было, што яна была б рада знайсцi спадарожнiка дзеля свае дарогi, на якой трэба чакаць i пiльнаваць выпадковых машын, пытацца, у якi бок кiравацца, адпачываць на прыдарожнай траве, сустракацца з незнаёмымi людзьмi...

- А вам куды? - адказаў запытаннем хлопец.

- Мне за Бабруйск.

- Э, мне зусiм у iншы бок. Мне пад Пяцеўшчыну, пад Самахвалавiчы... На Менск.

- А-а, - працягнула з расчараваннем дзяўчына.

- То калi вам на Менск, дык чаго ж вы паглядаеце на шашу, - абазваўся Нявада. - Вам трэба пiльнаваць машыну на гэтай вось дарозе. На Капыль, на Кучанку, на Перавоз, на Пырашава... Хоць, праўда, вы можаце на Слуцк, калi па шашы, а там на Менскi тракт...

- Ведаю, - сказаў зноў злы i надзьмуты хлопец. Здавалася, ён ненавiдзiць гэтых людзей, што выпаралi яго з рова. Дзяўчына заўважыла ў iм гэтую рысу i адразу адышла ўбок. Нявада адчуў тут сябе лiшнiм. Тым часам з захаду на ўсход iшлi дзве машыны. Адна па шашы, другая па дарозе на Менск. Дзяўчына заварушылася, выбегла на шашу i падняла руку ўгару. Хлопец жа, здавалася, i не заўважаў, што якраз яго iдзе машына.

- Унь жа машына ў ваш бок! - не вытрымаў Нявада.

Хлопец паволi рушыў на сваю дарогу, яшчэ больш злы i нахмураны. Было падобна, што гэта ён збiраецца змясiць кулакамi i нагамi Няваду. Хлопец нехаця падняў руку, але невысока i на самы кароткi момант. Тым часам дзве машыны, не зважаючы нi на што, прайшлi далей, кожная ў сваю дарогу, i неўзабаве скрылiся з вачэй. Задаволены хлопец урачыста зiрнуў на Няваду: "Ну што, стары дурань, трэшся тут, лезеш не ў сваё. Я сам ведаю, што мне рабiць". Вядома, Няваду сапраўды варта было б iсцi ў свае Сумлiчы. Што яму тут з гэтымi людзьмi? Але незразумелы смутак прыгнятаў яго душу. "Як гэты хлопец мог так незаўважна стаптаць дрэўца, i чаго ён хаваўся ў рове, i чаму ашуквае людзей, што яму трэба на Менск, калi ён нават як належыць не спрабаваў спынiць машыну? А вiдно, што ён здалёк, што ён у вялiкай дарозе. Можа i дзяўчына гэтая хлусiць пра сябе i свайго бацьку. Можа ўвесь свет такi дзiкi, што чалавеку не можна гаварыць праўду i баяцца другога чалавека. I можа ўжо скора пачнецца тая зноў навала? Можа ўжо зноў тут блiзка ходзiць той вялiкi злодзей, што ўкраў у яго Волеччына маленства?!" Душачыся нейкiм страшным пачуццём, Нявада не зводзiў вачэй з хлопца, i той раптам уздрыгануўся:

- Чаго ты так разглядаеш мяне? Я табе падазроны якi цi што? Я цябе не баюся!

- А хiба я хачу, каб ты мяне баяўся? Каб ты, сынку, ведаў, што мяне за душу трымае...

- Ведаю! У цябе ўкралi маленства твае дачкi. А ў мяне ўкралi самога мяне. Так што iдзi сабе ў свой бок, а я ў свой.

Нявада пачырванеў i адвярнуўся. У наступны момант ён угнуў плечы i выйшаў на брукаваную дарогу з гэтага месца да Сумлiч. Iдучы ён гаварыў нешта сам з сабою. Праз чвэртку кiламетра ён азiрнуўся i ўбачыў таго хлопца: гнучыся паўз жыта, ён iшоў у глыб поля, дзе сiнявiлася далёкая iстужка лесу. Што ж да дзяўчыны, то Нявада бачыў, як яна запынiла на дарозе машыну i паехала ў сваю дарогу. Але ён не бачыў, як машына праз паўкiламетра стала i шафёр падлез пад яе i, лежачы на спiне, заваждаўся з рамонтам. Ужо i дзень схiлiўся к вечару, а машына не была гатова. Нарэшце шафёр сказаў, што далей язды не будзе i трэба чакаць выпадку, каб узяцца ў каго на буксiр. Дзяўчына пацiснула плячыма ад прыкрасцi i шпарка пайшла назад на скрыжаванне. Яна ўсё ўглядалася ў дарогу: iншае рады ёй не было, як спадзявацца на шчасце з новай машынай. Змяркалася, а яна, можа, i не адважылася б напроцi ночы iсцi адна да станцыi. Яна села пад вялiкiм дрэвам, прытулiлася да яго i не зводзiла вачэй з дарогi. Два разы яна выбягала на дарогу i паднiмала руку ўгару, але машыны прайшлi, i яна зноў апынулася на ранейшым месцы пад дрэвам. Бадай што ўжо зусiм змеркла. Дзяўчына пачала беспарадна кiдаць вачыма на дарогi i навокал сябе. У далечынi льга было заўважыць цёмныя абрысы мястэчка Сумлiчы. Дзяўчына ўжо была памкнулася iсцi туды, як раптам, непадалёку ад сябе, у гушчырнi таполевых зараснiкаў над ровам, выразна заўважыла чалавечую постаць. Нехта сядзеў i, як бы паўзучы, знiк у кустах. Ёй здалося, што яна нават пачула трэск сухога ламачча. Ветру ўжо не было i ўсталёўвалася цiшыня. Дзяўчына ўздрыганулася i рашуча пайшла на сумлiцкую дарогу. Адразу яна азiрнулася i ўбачыла, што ён стаiць пад кустамi.

- Хто там? - крыкнула дзяўчына, апанаваная страхам. Ён так шпарка сеў, што ёй здалося, быццам гэта ён упаў. Душа яе заныла ад жаху. Яна дала шпаркую хаду ў сумлiцкую дарогу, але ў гэты момант на шашы выплылi з-за далечынi фары, i машына шпарка пайшла сюды. Дзяўчына выбегла на шашу, каб падняць рукi. Ужо тут машына прыцiшыла хаду i ўз'ехала на Менскi кiрунак. Дзяўчына апусцiла рукi. На завароце машыны святло з фар асвяцiла зараснiк над ровам, i дзяўчына зноў убачыла i пазнала яго. Гэта быў той самы хлопец, якога ўдзень Нявада выпараў з рова. Цяпер ён кiдаў вачыма то на дзяўчыну, то ўслед машыне. Дзяўчына гэта выразна заўважыла i, не азiраючыся больш, а толькi прыслухоўваючыся, як мага шпарчэй пайшла на Сумлiчы. Ён жа пiльна сачыў за ёю, аж пакуль яе льга было заўважыць у вячорнай цеменi. Ён доўга прыглядаўся i прыслухоўваўся. Нiдзе нiкога i нiчога не заўважалася. Стаяла цiшыня. Ён пачаў асцярожна станавiцца на ногi. Бадай што бегам ён даскочыў да вялiкага дрэва i як бы ўлiп у яго. Зноў пiльныя абгледзiны ўсяго навокал i прыслухоўванне. Пасля ён узвёў вочы ў неба. У вышынi мiльгацелi дзе-нiдзе зоры. Зноў як бы ўзнiмаўся вецер i халадала. Яшчэ раз прыслухаўшыся, ён раптам перахрысцiўся па-каталiцку. Губы яго пачалi шаптаць: "Божа, няхай жа хутчэй прыйдзе да мяне мая тая будучыня, i няхай яна будзе такая, як думаю я. Каб хутчэй скончылася бадзянне маё i каб хутчэй на гэтай зямлi настаў канец таму, што на ёй цяпер ёсць. Няхай хутчэй прыйдзе час, i каб я адразу знайшоў сваю будучыню". Пасля гэтай складнай малiтвы, якая, вiдаць, гаварылася не ўпершыню, ён зноў прыглядаўся i прыслухоўваўся. Пасля сцiснуўся ў жмут i сеў пад кустамi драмаць. Пацiскаючыся з холаду, ён прахапiўся, калi ўжо свяцiла сонца. Яно яшчэ невысока стаяла над непаспелым жытам, i ён устрывожана пабраўся з-пад дрэваў у кусты над ровам.

Тым часам яго ўвагу ўзяла на сябе грузавая машына, што iмчалася па шашы з захаду на ўсход. Многа людзей сядзела ў ёй, найбольш жанчыны i дзецi, i сярод iх здалёк вiдна была сiвая барада старога чалавека. На самым скрыжаваннi машына крута спынiлася, i шафёр, узбуджаны i ўстрывожаны, выскачыў з кабiны. Жанчына ў машыне моцна заплакала: "Не трэба спыняцца, хутчэй далей, далей ехаць". Другая каля яе залямантавала: "А Божачка мой, а хлопчык жа мой маленькi, а нават i костачак тваiх я не пазбiрала... "

Усё гэта было вельмi падазрона i нязвыкла. На твары маладога чалавека напiсалася надзея i радасць чакання. Ён не вытрымаў i выйшаў на шашу. Шафёр адразу падскочыў да яго:

- Тут машына з дзецьмi не праязджала? Вы тут даўно?

- Я тут нядаўна, але машына праехала.

- Даўно?

- Кажу, што нядаўна. А што вы так устрывожылiся?

- Ён нiчога не ведае, шчаслiвы! - залямантавала ўсё тая ж жанчына.

- Няшчасце! Бяда! Вялiкае гора! Пагiбель! Час той страшны настаў! Немец напаў! Б'е з неба i з зямлi, палiць, губiць... А хлопчык мой маленькi!..

Яна закрыла твар рукамi i зарыдала дзiкiм лямантам.

- Дык адкуль вы едзеце? - з раптоўным вясёлым натхненнем сказаў малады чалавек да шафёра.

- З Берасця. Ледзьве вырвалiся. А машына з дзецьмi даўно?

- Нядаўна! - хлусiў малады чалавек i з радасцю ўбачыў, што шафёр ускочыў у сваю кабiну. Машына рванулася ў далейшую дарогу на ўсход, а ён, лёгкай хадой, з пячаццю шчасця на твары, угнуўся ў зямлю над стаптаным маладым дрэўцам, выцягнуў дрэўца i выграб на тым месцы з зямлi звязак нейкiх паперак. Дзве паперкi выцягнуў са звязку, а рэшту зноў загроб i пасадзiў наверх абы-як тое самае абязвечанае дрэўца. Дзве паперкi выпрастаў у пальцах, дастаў з кiшэнi восем цвiчкоў з вялiкiмi плешкамi, прыбiў дзве паперкi да дрэва, наабапал ствала, шпарка дайшоў да жыта, паляжаў у iм, бачыў адтуль i чуў, як па шашы яшчэ праiмчалiся з захаду на ўсход машыны з людзьмi, i пайшоў полем да лесу. Там ён доўга шукаў падкрыўчыстай асiны i пад ею выграб з зямлi новы звязак паперак, адну прыбiў да дрэва, а астатнiя вынес на дарогу i там раскiдаў. А сам зайшоў на той бок лесу, сеў у гушчырнi на пень i нешта думаў. Можа ён так сядзеў вельмi доўга, ён не заўважаў. Душа яго поўнiлася шчасцем. Ён адчуваў сябе так, як выкiнуты хваляй з мора на бераг. "Цяпер чакаць толькi далейшай радасцi". Каб хто бачыў яго ў гэтыя моманты, заўважыў бы, як свяцiлiся яго вочкi i пячаць усмешкi час ад часу перасмыквала яго твар. Здавалася, ён зараз увойдзе ў нейкi незвычайны рух, i гэта будзе выяўленне яго душэўнага захаплення. Губы яго пачалi нешта шаптаць. Можна было б злавiць словы: "Дзякуй табе, Божа". Калi ўспомнiць тую яго малiтву пад дрэвам, то льга было б падумаць, што Бог пачуў яго i ўжо да яго прыйшла тая яго будучыня, аб якой ён так прасiў Бога. Або як бы ён адчуў блiзасць шчаслiвай будучынi, як толькi пачуў на дарозе дзiкi лямант жанчыны аб сваiм хлопчыку. Ён пакрысе аднак жа адумаўся, стаў пахмурны i задумёны i скрыўся ў лясной гушчырнi.

Там ён распароў нейкае шво ў пiнжачнай падшэўцы, выцягнуў адтуль некалькi пасведчанняў з пячаткамi i штампамi, выбраў адно i схаваў у кiшэню. А рэшту парваў i загроб пад купiну моху. Неўзабаве ён паказаўся на ўзлессi i, нiчога не баючыся, пайшоў цераз поле сцежкаю да скрыжавання. Мусiць пэўнае мэты ён на гэты час ужо не меў, а цягло яго да шашы, можа дзеля таго, што тут маглi быць хутчэй навiны з захаду. Ён здалёк наглядаў, як тая ўчарашняя дзяўчына вельмi шпарка iшла з сумлiцкай дарогi да шашы. Ён добра бачыў, што яна, як толькi выйшла на шашу, стала тварам на захад i падняла руку. Проста на яе iмчалася некалькi машын, поўных людзьмi. Але ўсе яны прайшлi далей, i яна зноў асталася адна на дарозе. Яшчэ раз угледзеўшыся ўдалячынь i нiчога там не заўважыўшы, яна паглядзела на вялiкае дрэва, шпарка падышла да яго i пачала чытаць паперку на iм. Твар яе змянiўся адразу. Скончыўшы чытаць, яна нейкi час стаяла ў аслупянелай задуме i раптам прытулiлася лбом да дрэва i заплакала. У наступную хвiлiну яна адкiнулася ад дрэва i ўбачыла перад сабою яго, таго самага. Заплаканая, збянтэжаная, яна ўздрыганулася i сказала з балючай прыкрасцю:

- Што, вы прыкуты да гэтага месца?

- Але ж тое самае я магу сказаць i вам. Вы яшчэ ўсё тут?

- Тут. Я нiяк не магу на машыну сесцi, - адсекла яна.

- Ну, i я тое самае. (Ён гаварыў не так, як яна, раздражнёна, а нават з адценнем ветласцi на твары i ў голасе.) Што вы такая змрочная, сама не свая?

Яна, замест адказу, ткнула пальцам у паперу на дрэве.

- Э, нiчога. Трэба трымаць сябе ў руках. Гэта не нам адным, а ўсiм. Будзе тое, што будзе.

- Мала што будзе, што будзе! Гэта кепская ўцеха. Бо ўсё пайшло намарна, што я ўжо зрабiла дзеля мае ж будучынi. У мяне не было бацькi, i раптам я стала мець роднага бацьку. Мы былi выгнаны з роднай хаты, i зноў хата стала нашай. Я дбала аб тым, кiм я жыцьму праз усё сваё жыццё. Гэты год я ўжо вучылася ў Беластоку. I раптам канец маiм студэнцкiм марам аб будучынi.

Усё гэта яна сказала прыгнечаным голасам i глядзела яму ў вочы, а на твары яго напiсалася абыякавасць i паглыбленне ва ўласныя думкi. Як толькi з'явiлася на дарозе машына, дзяўчына падняла руку, машына прайшла далей. Пасля пайшлi машыны адна за другой - з дзецьмi, з жанчынамi. Дзяўчына нават i не спыняла машыны, а на адну з iх узлезла на ходзе. Цэлая калона машын прайшла праз скрыжаванне з захаду на ўсход. I шаша стала пустая. Не было ўжо тут i дзяўчыны. Малады чалавек таксама знiк. Ён зноў рушыў полем у лес. Цяпер ён ужо ўпэўнiўся, што чаканы момант сапраўды настаў. Сонца паднiмалася высока, а ён ужо тут на скрыжаваннi зусiм не з'яўляўся. Было яшчэ не позна, да паўдня яшчэ не дайшло. Машыны па шашы пачалi iсцi ўсё часцей. З вышынi ледзь пачуўся гул самалётаў. Ён iрваўся i тузаўся ў падхмар'i i ўсё знiжаўся. Машыны на шашы спынялi рух i з'язджалi ў бакi, i зноў iрвалiся наперад. Самалёты з'явiлiся над самай шашою. Яны плылi над ёю, нiзка i павольна. Ужо яны праплылi над скрыжаваннем, i неўзабаве з усходняй стараны ад гэтага месца, блiзка, уздрыганулася зямля i паветра некалькi разоў засаб. Над вялiкiм дрэвам узвiўся спуджаны каршачок, над жытам узляцела многа птушак, вецер нацягнуў дыму i пылу, самалёты зрабiлi над шашой круг. На шашы, у розных месцах, спынiлiся ўсе машыны. Дзе льга было, яны з'язджалi на поле. Пакуль самалёты зусiм знiклi, прайшло, можа, з паўгадзiны. Сонца ўзнiмалася ўсё вышэй. Ужо яно моцна пякло. Тым часам над шашою i ў наваколлi зусiм цiха стала. Машына за машынай, i зноў пачынаўся на шашы рух. Але зноў праляцеў самалёт. I гэты над шашою ляцеў нiзка. Так што на яго хвасце вiдна была знiзу чорная свастыка. З шашы ён крута пайшоў на Сумлiчы. I льга было заўважыць, як ён доўга кружыўся над мястэчкам. А пасля i там уздрыганулася паветра i зямля, i над Сумлiчамi падняўся слуп агню i дыму. Тым часам з Сумлiч пачалi iсцi i бегчы людзi. I ў лес iшлi праз жытнi палетак, i ў жыце аставалiся, i назад варочалiся, i паўз шашу iшлi далей на ўсход. З сумлiцкай дарогi на перакрыжаванне ўз'ехала фурманка. Малады канюк бег вельмi шпарка. У драбiнках сядзеў Нявада, i поплеч яго малая дзяўчына гадоў пятнаццацi. Проста шашою Нявада пагнаў каня на ўсход. Ужо скрыжаванне асталося за iмi, i дарога раптам стала перад iмi загароджана. Гэта была страшная барыкада, якую мала калi бачыць свет. Недаломкi грузавых машын ляжалi бясформеннай кучай на ўсю шырыню шашы. Каля гэтага пагнутага i парванага калецтва, i пад iм, ляжалi чалавечыя ногi, рукi, тулавы без рук i галоў, i галовы без тулаваў. Чырвоная ад нявысахлай яшчэ крывi чалавечая постаць захавала ў раскiнутых руках i нагах iмклiвасць бегу. Галава без цела захавала ў адным незаплюшчаным воку цьмяную застыласць пакуты. Стогны i енкi чулiся з-пад гэтага жахлiвага награмаджэння. Нявада крута спынiў каня, саскочыў з воза, i следам за iм саскочыла дзяўчына. Нявада пачаў заварочваць каня назад. Пачуўся енк: - Злiтуйся, завязi да людзей цi куды з дарогi. - Нявада аслупянеў. У наступны момант ён прыгнуўся над жывым яшчэ дзiцем i паклаў яго на воз. Ён стаў шукаць тут жывых дзяцей i забiраць iх.

- Бяжы дадому, - сказаў ён да свае дзяўчыны, - скажы, што тут яшчэ менш спакою, чым каля дому. А я павязу дзяцей. Трымайцеся там разам утраiх. Калi зноў бяда прыйдзе, ратуйцеся, як прыйдзецца. Бяжы, Лiза, бяжы, Лiзаветка!

Лiза подбегам пайшла ў бок Сумлiч, i ён не мог адарваць ад яе свайго позiрку. "Гэта тая, пра якую я думаў, што яна будзе шчаслiвая! Вось i прыйшла ёй будучыня! Божа мой, Божа мой". Здаецца, ён пабраў усiх яшчэ жывых дзяцей. Жанчыны пакiнулi стагнаць i енчыць пад абломкамi, калi ён гаварыў:

- Дзеткi мае, малыя мае, перацярпiце да канца, я павязу вас на ваш ратунак. Цiха, няхай вашы вочы засвецяць скора шчасцем.

Нi адна жанчына больш не застагнала. Жаночае сэрца робiцца вялiкае, як свет, калi яно чуе боль знявечанага дзiцяцi. Нявада ўжо ўзяўся за лейцы, як раптам убачыў перад сабою таго самага маладога чалавека. Ён як з-пад зямлi раптам вырас тут i сказаў да Нявады:

- Немцы ўжо занялi Менск i Бабруйск. Слуцак гарыць, а Баранавiчы i Вiльня ўжо спалены. Чырвоная Армiя ўжо за сенняшнюю ноч разбiта i разбягаецца. Сталiн i Молатаў невядома дзе дзелiся з Масквы.

- Што ты гаворыш, дзе ты чуў! - крыкнуў Нявада, бялеючы як палатно i халадзеючы сэрцам.

- А вось я прачытаў тут, - адказаў той, даючы Няваду такую ж паперку, якую раней прыбiў да вялiкага дрэва.

- Ты рад гэтаму? Што ты тут мне гаворыш! - крыкнуў Нявада, гатовы цяпер накiнуцца на ўвесь свет.

- Ужо няма нi Чырвонай Армii, нi Сталiна, нi ўлады, i ўжо немцы iдуць i iдуць наперад. Яшчэ колькi дзён - i немцы зоймуць усё. Трэба гэта ўсiм казаць, каб усе загадзя ведалi i падрыхтавалiся спаткаць немцаў як сваiх, i каб лавiлi i аддавалi немцам кожнага, хто бальшавiк. Немцаў нiякая сiла не возьме. Перад iмi ўжо ляжыць увесь свет.

Нявада, як стаяў, хапiў у сябе з-пад ног нейкi гнуты прэнт з раструшчанага грузавiка i з першага размаху апусцiў яго на галаву маладога чалавека, якi так добра ўсё ведаў i так складна гаварыў. У наступны момант Нявада тузануў лейцы i пайшоў побач воза. Страшнае месца ён пакiнуў за сабою i не бачыў, як той, каму ён апусцiў на галаву жалеза, пахiстаўся з момант на месцы i ўпаў на шашу як скошаны. Сонца пякло моцна, i парывамi ўзнiмаўся вецер i гнаў па шашы пыл. Малады чалавек ляжаў як непрытомны. Калi дзьмуў вецер, яму было як бы лепш, ён ляжаў спакойна. Калi вецер сцiшваўся i мацней пякло сонца, ён неспакойна абмацваў каля сябе зямлю, а пасля пачаў скуголiць тонкiм перарывiстым голасам. Але яго голас тануў у енках i стогнах няшчасных людзей з-пад абломкаў машын. Некалькi разоў ён чуў, як гулi ўгары самалёты, як дзесьцi поблiзу праходзiлi машыны, як у старане гаварылi людзi, як далей бухалi ўзрывы. Але ён не паднiмаў галавы. Як бы сто пудоў жалеза было навалена на яго, як ён быў прыкован да таго месца, на якiм ляжаў. Ён быў як бы на мяжы свайго выхаду з навакольнага свету. Там, дзе пачынаецца абыякавасць, там недалёка гiбель. Так праходзiў дзень, а ён усё ляжаў з заплюшчанымi вачыма. Што-нiшто адбывалася тут каля яго, але да яго гэта не даходзiла. Калi сонца зрушыла з паўдня i пайшло нiжэй, вецер перамянiўся, i як бы прыхаладала. Тады з-пад самага споду абломкаў, трупаў i жывых знявечаных пачала выпоўзваць тая самая дзяўчына, Лiзавета, што так многа чакала на скрыжаваннi машыны. Яна ледзьве перасоўвала рукi i ногi, i страшна было б глядзець, як ёй цяжка вызваляцца з-пад таго цяжару, якi прыдушыў яе да зямлi. Вельмi доўга яна трацiла апошнiя сiлы на свой ратунак. Сонца ўжо вiсела зусiм нiзка, а ногi яе яшчэ ўсё аставалiся пад цяжарам. Яна вызвалiлася толькi тады, калi паветра зусiм ахаладала i вецер сцiх. Сонца блiзка было да захаду. Яна доўга ляжала пасярод шашы, i нарэшце да яе свядомасцi пачаў даходзiць вялы голас: час ад часу падаваў енк мужчына. Яна паспрабавала свае сiлы сесцi i ўбачыла, што сонца зайшло. Светлая палоса iшла цераз увесь захад i ападала кудысьцi за далягляд проста над шашою. Толькi цяпер, седзячы тут, на дарозе, яна ўбачыла, што было блiзка пры ёй. Тут, у гэтым страшным награмаджэннi, яшчэ жылi людзi. Смутак здушыў ёй сэрца. Ёй было горна думаць аб мiнулым, а наперадзе стаяла сцяна страшнай невядомасцi, праз якую не пачуць i не пабачыць. Нават найблiжэйшая будучыня губiлася ў гэтай страшнай невядомасцi.

- Хто тут? - ледзьве магла яна адцягнуць голас. I нiякага адказу ёй не было. Гэтае маўчанне было тым страшнейшае, што ў вышынi бесперапынна рваўся гул самалета. Яна пачала спрабаваць падняцца i ўбачыла, як постаць мужчыны ўстала поблiзу яе i, хiстаючыся ў бакi, знiкла пры шашы ў полi. Больш ужо не чутно было мужчынскага стогну. Настала ноч, з цiшынёй i зорамi. Дзяўчына ўстала i пайшла абочынай дарогi ў той бок, у якi стаяла тварам. Ледзьве трымаючыся на нагах, яна дайшла да скрыжавання дарог i села пад вялiкiм дрэвам. Росная трава была пад ёю. Рух па шашы i на iншых дарогах павялiчваўся. Машыны раз-поразу праходзiлi скрыжаваннем паўз вялiкае дрэва. Часам некаторыя спынялiся на хвiлiны, шафёр выходзiў з кабiны, штосьцi папраўляў i зноў гнаў машыну. Спакою тут не было. Раптам зноў гул нямецкiх самалётаў i стралянiна зверху. Вогненныя iстужкi падалi з неба. Яна пайшла назад на шашу i села на яе абочыне. Зноў усё стала цiха, i зноў пайшлi машыны дарогаю. Але яны iшлi з патушанымi фарамi, i нiхто не бачыў, што вельмi доўга перад кожнай машынай дзяўчына паднiмала руку. Абяссiленая, яна адышлася ў бок ад шашы i села на мокрую траву ў жудаснай дрымоце. Чэрвеньская ноч была кароткая. Неўзабаве пачало свiтаць. Цяпер яе могуць убачыць. Яна зноў выйшла на шашу паднiмаць рукi. Толькi цяпер яна ўбачыла, што рабiлася на шашы i каля яе. Машыны i людзi, жанчыны i дзецi, маладыя i старыя, параненыя i здаровыя. Iшлi i ехалi i ўсе глядзелi ўгару. На самым скрыжаваннi спынiлася машына. З яе выйшаў Сымон Ракуцька.

- Дык бывайце здаровы i дзякуй, што падвезлi, - сказаў ён да шафёра.

- А дакументы вашы прыйдзецца паглядзець, - сказаў лейтэнант з перавязанай рукой, якi сядзеў поплеч шафёра. Ракуцька паказаў дакумент.

- Дык вы дадому? - сказаў лейтэнант, разглядаючы дакумент.

- Дадому.

- А што вы там рабiлi, адкуль едзеце?

- Адкуль я еду - я там радзiўся i вырас. Я там завёў сям'ю. У мяне там радзiлiся дзецi. У рэвалюцыю я там паставiў сабе новую хату. Калi скончылася там права рэвалюцыi i зноў нахлынула туды панства, мяне выгналi з хаты, хату прысвоiлi сабе, i я падумаў: што ж чакае маiх дзяцей у будучынi? Я перабраўся на гэты бок гранiцы i завёў сабе тут такую дамоўку, што толькi бедаваў, што дзецi мае не бачаць яе. Цяпер зноў там стала права рэвалюцыi. Я забраў назад сваю хату i зацверджваў гэта дакументамi, а дачка мая пазаўчора выехала адтуль сюды. Меўся i я сёння выехаць. А тым часам учора нямецкi пярун спалiў маю хату. Цяпер я да сябе ў дамоўку, дачка Лiзавета ўжо там. Каб як Бог даў мне дабрацца. Далёка, туды немец не павiнен дакацiцца. Там i жонка, i сын Тамаш...

Лейтэнант ледзь даслухаў i сказаў шафёру ехаць.

- Таварыш дарагi, - сказаў яшчэ Ракуцька, - яшчэ дзякую вам i за шклянку гарэлкi, калi я ў страшэнным утрапеннi сядзеў на дарозе. Спiшыце з майго дакумента сабе мой адрас. Калi што якое - да мяне, як к сабе дадому.

Машына неўзабаве пайшла шашою на ўсход. Ракуцька ж звярнуў з скрыжавання на грунтавы шлях i падаўся ў роўную, але шпаркую хаду. Лiзавета з шашы бачыла яго прысутуленую постаць, але яна так мала з iм разам яшчэ жыла, што не здагадалася адразу, што гэта ён там пайшоў у гэты раннi час i на гэтай далёкай i незнаёмай дарозе. Сумуючы i ў непакоi аб яго лёсе, яна наважыла, як бы там нi сталася, спынiць машыну. Яна стаяла на шашы, падняўшы руку, i чакала. Раптам гул i жалезны скогат. I жах агарнуў яе. На апусцелай i прыцiхлай шашы, проста на яе, iшлi чатыры нямецкiя танкеткi. Яна не заўважыла дзе, але выразна бачыла перад сабой чорную свастыку. З шашы яна спаўзла высокiм адкосам i прыпала да яго ўсiм целам. Яна чула, як танкеткi прайшлi над ёю i пасля ўсё сцiхла. Калi яна глянула на шашу, убачыла, што ўжо не было таго страшнага награмаджэння знявечаных людзей i машын. Усё адразу расплылося, раструшчылася i ўвагналася ў зямлю скогатным ходам танкетак. Боль яе сэрца i смутак душы перавысiў вялiкую слабасць яе цела. Агорнутая бядою i горам, яна пакiнула гэтае сумнае месца. Iсцi ёй было цяжка. Яна хiсталася ў бакi, i так постаць яе злiлася з прасторам поля i дарогi. Пачало ўзыходзiць сонца. Успамiнаючы пасля гэтыя часы, яна казала, што ў моманты адыходу ад страшнага месца на шашы яна больш за ўсё мучылася думкамi пра бацьку. Цяпер яна была ўпэўнена, што гэта яго прысутуленая постаць прагойдалася па грунтовай шырокай дарозе, скрыжованай з шашою. Гэтая сям'я сабралася зноў i пажыла разам каля паўтара год, i Лiзавета ведала з бацькавых расказаў, як ён мучыўся тут адзiн па iх усiх i асаблiва па Тамашу. З гэтага i Тамаш цяпер здаваўся ёй больш родным, а бацька здольным на пакуту за яе, Тамаша i мацi. Яна скiравалася на тую ж дарогу i iшла ўсё, iшла, пытаючыся ў падарожных людзей, але без надзеi дагнаць бацьку. I гэта больш за ўсё мучыла яе. Сiл у яе ледзьве хапiла, каб не звалiцца з ног да захаду сонца. Захад сонца гэтага дня ўжо не быў падобен да ўчарашняга. Хоць яна ўжо i была даволi далёка ад шашы, аднак жа бачыла, як толькi пачало цямнець i сцямнела, што на шашы, i, мусiць, на ўсю ноч, пачалося пекла. З неба лiўся агонь iстужкамi з вузламi. Зямля ўзнiмалася ўгару, i неба спускалася нiзка. Тонка свiстала i гулка выла i суха грымела i ўздрыгвала на ўвесь свет. Людзi дабягалi сюды з шашы i яшчэ аднекуль з поля, з цеменi ночы, стагналi, гаварылi, пагражалi i iшлi. Уздоўж шашы iшоў бой. А яна ўсё не спыняла сваю хаду. Нервовае ўзбуджанне гнала ранейшую слабасць. На ўсходзе запалавела неба, а грымучае пекла не мела ўнiмку. Калi паднялося сонца, вялiкая цiшыня запанавала на зямлi. I гэта падбадзёрыла дзяўчыну. Яна скранулася з месца i рушыла зноў у дарогу. Яна ўбачыла ў траве мёртвага чырвонаармейца. У старане чуўся гул танкаў. Уночы чырвонаармейская часць боем ссадзiла немцаў з шашы, i яны цяпер iрвалiся стараной. Не спаткаўшыся з iмi, дзяўчына iшла далей паўз дарогу, увесь час трымаючыся кустоў, жыта i дрэваў. Сонца пякло моцна, i ў траве блiшчэла раса. I яна неўзабаве выйшла з той зоны, у якой уночы адбыўся бой. Немцы вялiкiм кругам абыходзiлi гэтае месца. На поўдзень ад скрыжавання, за жытнiм прасторам, быў рэдкi хваёвы лес, невысокi i без падлеска. Паўз гэты лес, палявою дарогаю, i бралiся цяпер на ўсход немцы. Спачатку там прайшлi танкi, пасля пайшлi грузавыя машыны з салдатамi, а пасля - дарога то пусцела, то пройдуць грузавiкi, то легкавая машына, то зноў грузавiкi, то зноў пуста рабiлася. Пад каржакаватаю хваiнай, непадалёку ад дарогi, увесь у сухiм моху i хвойных голках, ляжаў той самы малады чалавек. Выгляд яго быў страшны. Бледны твар з крывавымi падцёкамi, парваная адзежа. Вiдно было, што ён перажыў страшную ноч. Цi то ён бягой ратаваўся з зоны бою, цi, можа, якая iншая з iм здарылася прыгода, але ён цяпер ляскаў зубамi, i вочы яго бегалi ад дрэва да дрэва. А можа ён яшчэ не адышоў ад таго, што Нявада даў па iм гнутым жалезам. Тым часам падышла легкавая машына i спынiлася. З яе выйшлi два нямецкiя салдаты i афiцэр з бiноклем i картай. Салдаты стаялi, як на варце, а афiцэр глядзеў у поле праз бiнокль. Малады чалавек узвалокся на ногi i пайшоў проста на афiцэра. Салдат наставiў на яго аўтамат. Ён падняў рукi ўгару i па-нямецку прывiтаў афiцэра i яшчэ дадаў нейкае слова, ад якога афiцэр пiльна на яго паглядзеў. Яны пачалi гаварыць нямецкай мовай.

- Цi няма тут бальшавiцкiх салдат? - запытаў афiцэр.

- Няма. А цi даўно заняты немцамi Баранавiчы? I цi ўстанаўляецца ўжо ў занятых немцамi месцах цывiльная нямецкая ўлада?

- Устанаўляецца.

- Цi пастаўлены ўжо высокiя начальнiкi акругаў, абласцей. I, можа, сярод iх або сярод iх памочнiкаў цi вялiкiх службоўцаў чуцён дзе граф Палiводскi?

Афiцэр падазрона i з непаразуменнем паглядзеў на абшарпанага маладога чалавека, i той зноў сказаў нейкае тое слова. Афiцэр пацiснуў плячыма i сеў у машыну.

Малады чалавек папрасiў есцi. Афiцэр кiнуў у перацёрты на пыл дарожны пясок пачак галетаў, i машына зрушыла з месца. Малады абшарпанец падняў галеты i, жуючы iх, падаўся глыбей у гэты непрытульны лес без ценю i травы i лёг на хвойныя голкi, апанаваны прыступам слабасцi. Тым часам па ўсёй гэтай мясцовасцi не спынялiся то дробныя баявыя сутычкi, то рух машын, то разрывы авiябомб у розных месцах, то людзi iшлi, i так, i натоўпамi з дзецьмi, i чырвонаармейцы iшлi на ўсход, тулячыся дзе якое ўкрыццё было - лесам цi полем. За тыя днi немцы далёка ўвайшлi на ўсход ад дарожнага скрыжавання. Таксама i на поўдзень ад усходу. У Сумлiчах гаварылi, што немцы ўжо мiнулi Бабруйск. Сумлiчы асталiся цэлыя. Пажар ад авiябомбы ў той першы страшны дзень сумлiчане патушылi. Агонь з'еў усяго паўвулiцы. Першыя нямецкiя калоны ў мястэчка нават не заходзiлi: Сумлiчы ад шашы былi ўбаку. Артылерыйская кананада i авiяцыйныя налёты аддалялiся, i, дзень за днём, настала часiна, калi ў вулiчных закутках было чутно, як дзе-небудзь, дзе на сонцы спёка i бляск, загудзе муха. I птушыны шчэбет чуцён усюды. Ужо многа станавiлася цiшынi, i чалавечая душа магла ўтапiць у ёй сваё ўтрапенне.

Тры новыя вулiцы пашырылi мястэчка Сумлiчы на поўдзень яшчэ ў першыя гады пасля рэвалюцыi. За ўсе ж апошнiя гады гэтае месца яшчэ разбудавалася, i тут стварылася як бы новае мястэчка пры старым, усё ў маладых, яшчэ невысокiх дрэвах, тады калi над старым мястэчкам узнiмалiся ў неба купчастыя вяршалiны магутных стагоднiх дрэў. Хаты старога мястэчка саступiлi месца дамам i дамкам новага мястэчка, дзе маляваныя вокны i дзверы прасвечвалiся праз зяленiва кустоў, скрозь панасаджваных ад вулiцы i ў дварах. Тут быў адзiн дом, сцены якога, з смольнага кругляка, ужо ад часу пацямнелi, але не так яшчэ, каб скрыць свае годы. Яшчэ ўсюды вiдно было, што дом гэты новы. Дрэвы навокал яго яшчэ толькi ўбiралiся ў сiлу. Яшчэ i смала на бярвеннi не выветрылася i нават не высахла, а блiшчэла сваёй празрыстасцю, так як выступiла з дрэва год, можа, якiх пятнаццаць таму назад. Дом гэты ўвесь скрываўся ў маладых дрэвах. Вузенькая брамка вяла з вулiцы ў сад за задняй сцяной дома. Брамка ўцiснута была ў таўшчэзныя шулы, вымаляваныя зялёнаю фарбаю. Здавалася, што гаспадар меў перад сабою мэту паставiць будынак i абгарадзiць яго навек. З гэтага боку мястэчка пачыналiся паплавы, найбольш груд, а месцам прыбалочаныя. Даўжэзная, можа на кiламетры, сцежка iшла з далёкага поля праз гэтыя паплавы да самага мястэчка. Сцежка канчалася памiж выгараджаных дубовым коллем завулкаў, вулачак, двароў i закуткаў. Доўгая вулачка памiж платамi была працягам гэтай сцежкi i праходзiла паўз сад пры тым бярвенчатым доме. Сад быў абгароджан стаячым плотам з кароткiх аполкаў, па якiх зверху цягнулiся, адна над другой, дзве калючыя драцiны, дзе-нiдзе з шкуматамi з адзежы тых малых смелякоў, што мелi ахвоту бываць без патрэбы гаспадару ў гэтым садзе, у якiм не было анiводнага старога дрэва. Усё маладыя яблынькi i iгрушы. Вiшняк ужо аж плот, здаецца, глушыў, так ён разростаўся тут кустамi на ўсю даўжыню саду, i куры павыгрэбалi пад iм да самага пяску гнёзды на дрымоту гарачым поўднем. У гэтым скрытым вiшняком плоце адзiн аполак быў сарваны з цвiкоў i так стаяў на сваiм месцы, прыстаўлены да жэрдак. Да гэтага месца раз перад вечарам з паплаўной той сцежкi падышоў Нявада. Ён быў такi ж самы, як i тады, калi павёз на шашы параненых дзяцей: у высокiх ботах, у выцертым i злiнялым плашчы, з сукаватаю палкаю. На палку ён апiраўся i злёгку накульгваў. Спачатку ён хацеў увайсцi ў брамку з вулiцы, але яна была ўзята на засаўку з сярэдзiны. Нявада пастукаў i, не прычакаўшы адказу, пайшоў да адарванага аполка. Прыгнуўшыся, ён улез праз дзiрку ў вiшняк i хiстануўся назад ад нечаканасцi: проста перад iм, на перагрэбенай курамi зямлi, пад запыленым вiшняком, ляжаў незнаёмы яму чалавек, i як бы нават нежывы. Нявада адумаўся не адразу. Можа хвiлiн пяць ён стаяў, сагнуўшыся ў дзiрцы, i глядзеў на чалавека. Барада яго была задрана ўгару, i левая рука адкiнута. Дробная птушка спусцiлася на гнуткай галiнцы да самага яго твару i паляцела. Нявада пасмялеў i прайшоў у двор паўз чалавека. Яго ўразiла жудасная цiшыня ўсюды. Свiронак быў адчынены, i на парозе яго спакойна сядзеў пацук i шморгаў пярэдняй лапаю сабе па носе. Хвост яго звiсаў з парога на самы ганак. Верабей напрамiлы Бог крычаў перад ганкам i дабiваўся таго, каб пацук ачысцiў яму дарогу ў свiран. Гэты малюнак кальнуў Нявадаву душу мацней, як выгляд нежывога чалавека пад вiшняком. Тут ужо было не чалавечае ўладанне, тут ужо няма чаго рабiць чалавеку. Апанаваны бадай што мiстычным жахам, Нявада ўбег у хату. Дзеля гэтага ён адарваў замок ад прабоя. Замок быў зусiм немудрашчы i пагнуты. А сапраўдным замком, добрым, была замкнута брамка з сярэдзiны, з двара. Брама ж была забiта цвiкамi. Усё было зроблена сталым парадкам i па-гаспадарску, i гэта ўвяло Няваду ў раўнавагу: значыцца, яны пакiнулi дом у добрым одуме, могучы агледзецца. У гэтым ён i цяпер быў упэўнен. А цi дабегла тады малая дадому? Напэўна, бо унь сярод двара валяецца жоўты чаравiк з той пары, у якой яна тады ехала з iм. А як усё адбылося i цi разам усе яны? А чаму ж iм не быць разам? Дзiўная рэч, але ў часе гэтых сваiх меркаванняў ён нават i не падумаў, што гэта за мярцвяк i чаму ляжыць у яго ў двары. Можа ён за гэтыя днi, пакуль вёз дзяцей i назад дадому дабiраўся, нагледзеўся ўсяго i ўтупеў на ўражаннi як мае быць, а можа, натуру меў такую, але цяпер ён разважаў сам з сабою i азiраў усе куткi, як бы развiтваўся з iмi. "О, яны сапраўды добра выйшлi адсюль: шафы пустыя i вешала пустое. Адзежу ўсю пабралi. Вось i куфар стаiць, пусценькi, як ёсць. Нават адчынены. I мае новыя боты забралi. Маладцы. Але ж куды яны выбралiся? Што ж, я ў гэтых старых чаравiках буду? Яшчэ калi я iх i дзе знайду?"

Ён быў упэўнен, што ў адчыненым куфры i прыскрынак пусты, але, пакiдаючы, i (хто ведае), можа, назаўсёды, свой дом, ён адкiнуў у прыскрынку вечка ўгару. Цэлы жмут панчох, як i заўсёды. Зялёныя рукавiчкi. Ён адгроб з месца гэтую драбязу i бадай што не крыкнуў: "Дык яны ж у неспакоi пакiдалi дом! Бо не пакiнулi б яны тут усяго гэтага". Вялiкае ўтрапенне ахапiла яго. Ён выграб з прыскрынка гадзiннiкi, пярсцёнкi i крыж, з бразгатам спусцiў усё гэта ў кiшэнi свайго пiнжака пад плашчом i пакiнуў дом. Як бы яго хто гнаў адгэтуль. "Божа мой, iх можа ўжо i жывых не быць". Зноў ён прайшоў паўз нежывога чалавека i выйшаў з сялiбы праз дзiрку. Нiдзе не было нi душы. Сонца стаяла над захадам. Нявада абстукаў хат дзесяць, i ўсюды панавала цiхая пустэча. "Няма i дазнацца ў каго, дзе яны". Ён iшоў пустымi вулiцамi i нiдзе не спаткаў нi душы. Рой мошак вiўся перад яго тварам. Вялiкая жудасць ад гэтай пустэчы ўладала iм. Няўжо ён дажыўся да поўнай адзiноты на сваю старасць? Пустое паселiшча страшней за ноч над пустыняй. Ён пачаў выходзiць з мястэчка i на самым выхадзе ўбачыў выклееныя аб'явы. Адна была на вялiкiм лiсце паперы, астатнiя - на меншых. Усе яны лiпелi на сцяне самай крайняй хаты, малой i старой. Было падобна, што той, хто выклейваў аб'явы, баяўся ўвайсцi глыбей у мястэчка i, абы-як прыткнуўшы да першай сцяны паперу, даў ходу з вулiчнай пустэльнi. Нявада пачаў чытаць аб'явы. Самая большая была аб тым, як павiнна трымаць сябе насельнiцтва ў занятых нямецкiм войскам вобласцях, а значыцца, i ў тутэйшай акрузе, i дзе па акрузе ўстанаўляюцца камендатуры, воласцi i палiцэйскiм цэнтры. Пасля там гаварылася аб абавязку кожнага, хто не хоча быць расстраляным або павешаным, вывiжоўваць армейскiх камандзiраў, камiсараў i камунiстаў. Аб'ява, цi, праўдзiвей сказаць, загад быў выдрукаваны густымi лiтарамi, а ўнiзе чорнымi лiтарамi стаяла: "Акруговы камiсар цывiльнай нямецкай улады Густаў Шрэдэр". А ўпоперак цераз увесь загад сiнiм алавiком размахнулася рэзалюцыя: "Пацалуй сабаку ў скiвiцу". Побач гэтай была другая, меншая аб'ява. Валасны бургомiстр загадваў усiм сумлiчанам вярнуцца ў мястэчка i ўзяцца кожнаму за сваю работу, а калi гэтага не будзе, то...

Нявада не паспеў дачытаць да канца. Страшны смутак здушыў яму душу. Тады страшны злодзей украў у яго Волеччына маленства. I вось цяпер прыйшоў час развiтацца з усiм тым, што, як трава на руiнах, вырасла на ўтаймаваным болю. Нiчога ўжо няма больш у яго. Ён адзiн. Адарваўшыся ад нямецкай паперыны, ён паклыбаў назад у вулiцу i завярнуў у двор чацвёртай хаты. Гэта была яго старая хата. Ужо многа год яна пуставала з забiтымi дошкамi вокнамi, але не дзвярыма: тут стаялi кросны, i час ад часу Волька прыходзiла сюды ткаць зрэб'е на мяшкi i ручнiкi. Ключа ад дзвярэй у яго не было. Гэта быў вялiкi ключ. Праз дзiрку, пракручаную ў вушаку, ён пасоўваў засаўку з сярэдзiны. Ён ададраў дошкi ад куткавога акна ў двары, улез праз акно ў хату i адчынiў сенцы. Палiцы на сценах, жорны ў кутку, старасвецкая засаўка пры вушаку, лескi на гару, вешала ўздоўж сцяны, шчылiстыя дзверы ў клець i акенца без шкла, прапiлованае ў адным бервяне, - усё захавалася ў гэтых сенцах, як было дваццаць год таму, i нават больш, тады, калi яго Волечка была малая i адна жыла тут, калi ён быў на вайне. Больш таго. Усё гэта было тут i тады, калi ён сам быў зусiм малады. Ён i сваё вяселле гуляў у гэтай хаце. Божа мой, як пражылося гэтулькi часу! I заўважыць цяжка. Успамiны апанавалi яго. Ён зачынiў сенцы, увайшоў у хату i прылёг на голы палок. Зусiм вечарэла. Ён усё ляжаў i думаў. I ўяўлялася яму, што гэта ён павiнен зноў пачаць сваё жыццё спачатку. Але ж не! Тады гэтая хата была новая, а цяпер унь жа трухлiна сыплецца са сцяны! I Волечка ўжо старэць пачала, i малая Лiзавета, Лiза, стаiць перад сваiм юнацтвам, усё ж гэта ўжо заняло навекi сваё месца, i ёсць, i iснуе, i знiкнуць не можа. I калi ўсяго гэтага няма, дык, значыцца, страшны злодзей зноў з'явiўся i адрывае ад душы жывасiлам усё, чым жыве яна. Зноў пустошаць душу! Забiваюць дых! Абкрадаюць! Жывяцца чужой душой i жыццём яе! Нявада прахапiўся i прайшоўся па хаце. Стаяла ранняя ноч. Месяц свяцiў праз адбiтае акно. I ў палавiне хаты даволi вiдно было. Цiшыню, якая стаяла на мястэчку, цяжка было вытрымаць чалавеку. Але горш за цiшыню была адзiнота. Гэта была магiльная адзiнота, але чалавек аставаўся жывы. Нявада рашуча пайшоў да парога, каб зусiм пакiнуць не толькi хату, але i Сумлiчы. Як толькi ён спусцiўся з трох каменняў, якiя на месцы ганка ляжалi пад парогам, ён убачыў, што Волька ўвайшла з вулiцы ў двор i ўбачыла i пазнала яго. Яна пайшла проста да яго. I ў гэты момант скончылася яго адзiнота. З якой радасцю ён цяпер падначалiўся Вольцы, такой, якую ён бадай што i не ведаў. Бачачы гэтую жанчыну, ён адчуваў, як знiкае з яго душы смутак па Волечцы i па яе двайнiку - цяперашняй Лiзе.

- Дзе ж ты так доўга быў? - шпарка шаптала яна.

- Пакуль я знайшоў, хто б гэтых дзяцей адправiў куды лячыць, - як апраўдваўся ён.

- А чаму ты кульгаеш?

- Падбiўся, назад iдучы.

- А чаго ты сядзiш адзiн тут?

- А дзе ж я мог каго знайсцi? Што гэта з нашым домам адбылося? Хто гэта ляжыць там мёртвы пад вiшняком?

- У нашым доме было тое, што i ў iншых дамах. Мы ўжо ведалi, што немцы ўжо мiнулi нас. А ўсе датуль спадзявалiся, што iх адгоняць. Усе i Костусь пайшлi мабiлiзавацца i не знайшлi нiкога нiдзе i вялiкiм натоўпам варочалiся назад. На шашы яны адабралi кулямёт у нейкага лейтэнанта, якi iмчаўся з фронта на грузавiку. Нашто iм быў той кулямёт? "Каб было смялей", - казалi ўсе. Тым часам ён i спатрэбiўся. Iх было чалавек сорак. Немцы зайшлi абходам i сядзелi паўз дарогу. I пачалi iх абстрэльваць. Мужчыны навялi на немцаў кулямёт. Немцы прыцiхлi, i мужчыны з кулямётам вярнулiся ў мястэчка. Наш дом, прызналi, стаiць у глушэйшым месцы, i кулямёт паставiлi да нас, а самi разышлiся па хатах. Прыцiхлi ўсе i занялiся кожны сваiм. А было сярод мужчын чалавек пяць невядомых, што таксама не знайшлi дзе мабiлiзавацца i варочалiся назад. Адзiн з iх пабег да немцаў i навёў iх на мястэчка i на наш дом. Немцы забралi кулямёт i палiчылi, што Костусь, раз у яго кулямёт, камандзiр нейкага атрада супроць немцаў, i ўжо былi забралi яго, але яму ўдалося выскачыць i ўцячы. Невядома, дзе ён цяпер. Немцы запiсалi сабе яго i нас усiх. Яны абчысцiлi наш дом як ёсць - i тое, у што адзявацца, i тое, што есцi. На адыходзе яны ў нас на двары застрэлiлi таго, што навёў iх на мястэчка i паказаў, што ў нас кулямёт, i згiнулi некуды, пакiнуўшы выклееную на нашай браме паперку, пiсаную рукою, што калi наш Костусь сам не явiцца да немцаў, то ўсё мястэчка будзе спалена, а местачкоўцы, кожны дзесяты, будуць расстраляны. Прайшло два днi. Як на тое iшлося, што Костусь увечары прыйшоў дадому. Аж якраз за нашым домам падглядалi i ўбачылi Костуся дома. Ноч прайшла спакойна. А ў познюю ранiцу назаўтра наехала поўнае мястэчка немцаў, але i не толькi немцаў. Былi ўжо i тутэйшыя, каторыя да немцаў у палiцыю паспелi падацца. Сагналi ўсiх, каго запарвалi, бургомiстр загад прачытаў, што каб выказалi ўсiх сумлiцкiх камунiстаў, а некаторых, каторых ведалi, тут жа прозвiшчы i прачыталi з спiсаў. А пасля Костуся ўспомнiлi: ён нават кулямёт меў i арганiзоўваў атрад. Дзе ён? Хто ведае? Мы ўсе стаялi ў натоўпе - я, Костусь i Лiза. Нас як захапiлi дома, так i прыгналi разам з усiмi. "А унь ён!" - паказаў на Костуся пальцам цераз галовы ўсiх адзiн тутэйшы баязлiвы дурань. А кругом натоўпу немцы стаяць з аўтаматамi, густа, як плот. Костусь як стаяў, так i пайшоў праз натоўп скрыцца. Усе расступiлiся, каб яму вальней было. Але за iм ужо беглi два палiцэйскiя i чатыры немцы. Ён бег, па iм стралялi, ён кiнуўся ў разору памiж буракамi, Лiза гэта бачыла. Па ўсiх агародах пачалi страляць. Тым часам усе людзi пачалi разбягацца. Мы з Лiзай яшчэ забеглi дадому, замкнулi сенцы i забiлi цвiкамi браму. Каля таго мерцвяка пралезлi ў дзiрку i з таго часу туляемся па полi i лесе. Некаторыя пачалi варочацца назад у мястэчка. А дзе Костусь мы не ведаем. Можа i ён нас шукае, але натрапiць адно на другое не можам.

- А дзе Лiза?

- На вулiцы сочыць, каб не iшоў хто. Мы з ёю пасля заходу сонца прыйшлi дадому - можа, Костусь, а можа, i ты дома. Як аполак да дзiркi прыстаўлен быў ты, бачым, гэта твой спосаб аполак так прыстаўляць. А той нежывы ляжыць, смярдзiць ужо. Божа, увесь двор запаганiць! Мы з Лiзай выкапалi яму пасярод завулка, каб не ў сваiм двары, выцяглi гэтую падлу паскам за ногi i засыпалi ў яму. Як бачыш управiлiся.

- Цi глыбока хаця яму выкапалi? - гаспадарскiм тонам абазваўся Нявада.

- Глыбока. Будзе з яго... Мы падумалi, што ты тут. Дзе ж ты iнакш будзеш.

- Гэта мая родная хата!

- Божачка! Чаго ты! I мне гэтыя сцены многа даюць сцiску ў грудзях... Але цяпер я пайду падмяню Лiзу, няхай прыйдзе паспiць хоць на голым тапчане, а ты таксама паспi, калi аж закульгавеў бродзячы.

Яна адразу знiкла дзесьцi на вулiцы, высокая ў цеменi, тонкая, у гаматной мужчынскай вопратцы. "Божа, хiба я спаць буду", - падумаў ён i шпарка рушыў услед за ёю на вулiцу. Ён ужо ледзь бачыў у змроку яе постаць, але да яго iшла Лiза, яна здалася яму высокай. Было падобна, што ён у момант вылечыўся ад свае балячкi, што так мучыла яго яшчэ здаўных: дарэмна балела яго душа аб ёй, як аб бездапаможнай i беспараднай пакутнiцы, калi яна цягла паскам у яму мерцвяка i нiбыта што. Божа, як ён глядзеў цяпер на яе - яна iшла паволi i як бы не ведаючы, што ён тут. Здаецца, яна зараз пройдзе далей. "У каго ж яна ўдалася такая сталая?" Але ж ён не бачыў i не ведаў, якая была Волечка, калi жыла калiсьцi адна i арала зямлю.

- Ведаеш што, - сказала Лiза да Нявады, - не трэба спаць, нехта iдзе агародамi, я глядзела, як ён то прыгнецца, то выпрастаецца. У вулiцу ён не пайшоў. Мацi стаiць ля канцавой хаты.

- Дык няхай сабе iдзе хто там дзе ходзiць!

- Дык мы ж бацькi чакаем! А можа ён гэта.

Гэта быў ён. I ўся сям'я яго апанавала. Здавалася, што ён сам не чакаў такога шчасця. Вось што ён сказаў: - Немцы злавiлi на дарозе нейкага чалавека. Ён iм здаўся падазроным. Яго пыталi пра тутэйшых камунiстаў. Бургомiстр i пра мяне запытаў. А той, каб трапiць пальцам у неба, сказаў, што ён чуў пра мяне, як пра самага завадатара. Я гэта ведаю вось як: мы злавiлi аднаго палiцая, а ён ад страху ўсё i расказаў нам. То калi мы раней так сабе хавалiся, дык цяпер, рад-няволя, а трэба здабываць зброю. Мне жыцця ўжо не будзе, а праз мяне i вам. Камунiста нiводнага яны цяпер у Сумлiчах не знойдуць, бо iх няма ў мястэчку.

Ён быў такi ўзбуджаны, што аж заiкаўся:

- Тут на мястэчку будуць чуцца людзi, дык вы не бойцеся. Гэта нашы сумлiчане варочвацьмуцца дадому. Вам лепш сядзець у старой хаце, нават ад вулiцы i дошчак з вокан не знiмайце. Сюды менш дабiвацца будуць. Прыбяжыш, Лiза, зранку да мяне на Драчы Лужок, скажаш, як ноч прайшла.

Ён перацалаваў усiх i пайшоў у канец вулiцы. Утраiх яны вярнулiся ў старую хату i на голых дошках прычакалi ранiцы. Трэба было жыць далей, а яно не жылося. З iх траiх адна Лiза не заўважала, што гэтая старая хата стала над жыццём, як помнiк над магiлаю. Яна нiколi не жыла ў гэтай хаце i не ведала, што ў ёй так было i дваццаць пяць год таму назад i ў ёй пакутавала Волечка. А цяпер Волечка ў новым вобразе зноў вярнулася ў гэтую хату. Але Волечка ўжо гэтулькi пражыла на свеце i назад прыйшла, але не з лёгкiм сэрцам, а з пакутаю ў сто разоў цяжэйшаю, як тады. Лiза нiчога гэтага не ведала. Шчасце гэтай маладой душы было ў тым, што яна жыла тым днём, якi бачыла, i не мела карэнняў для думак у глыбiнi чалавечага веку. Ранiцаю яна знайшла бацьку ў Драчым Лужку i ўбачыла там усiх сваiх сумлiчан. Яна зноў убачыла такi самы кулямёт, якi тады быў у iх доме, i яшчэ такую зброю, якой дагэтуль не ведала. Яна сказала яму, што ноч была спакойная. I вось здарылася тое, што выходзiла за межы звычайнага: бацька прытулiў яе да сябе i цалаваў у галаву, гаворачы:

- Дзяўчынка ты мая, дачушка.

Яна бачыла: прыйшла часiна такая, што нават такi аўтарытэт, як родны бацька, перайначыўся, i рукi яго дрыжэлi, калi ён трымаў яе плечы. Сама не свая, яна iшла назад той сцежкаю праз паплавы i ўбачыла, што брама таго дома, дзе яна радзiлася i вырасла, адчынена i ў двары там поўна людзей, i нiводнага знаёмага твару. Сэрца яе заныла: там, перад вокнамi, на круглай градцы, раслi два кусты ружовага кракосу, якiя яна садзiла i палiвала.

Больш яна ўжо не падыдзе да iх! Каб не гэты кракос, можа яна i не адчула б усяго, што сталася. Калi яна паспрабавала расказаць мацеры, што бачыла дома чужых людзей, мацi ёй сказала:

- На нас вялiкая напасць: нашага тату лiчаць не тым, хто ён ёсць: ён жабы нiколi сумысля не забiў, а думаюць, што ён набраў сабе войска i камандуе iм. Наш дом займае пад пастой палiцыя. Цяпер тата дадому не паткнецца. Iдзi зноў да яго i раскажы гэта яму.

- Я сам пайду! - быццам раззлаваны чым, абазваўся Нявада.

Твар яго быў белы, i плечы калацiлiся. Здавалася, што яго ўразiла громам i ён праз цуд астаўся жывы. Нейкi ўскудлачаны, з дробнаю падстрыжанаю бародкаю, у нязменным сваiм вылiнялым i пазацыроўваным плашчы i высокiх ботах, ён, як вецер, рушыў з хаты. Лiза ледзь паспела гукнуць яму наўздагон:

- У Драчым Лужку! Спяшайся. Бо надвечар iх ужо там не будзе!

На вулiцы было многа людзей: сумлiчане варочалiся дахаты. Гэта спадабалася Няваду i дало яму больш спакою. Хоць i кульгаючы, але вельмi шпарка, даляцеў ён да Драчага Лужка. Кастуся ён знайшоў у заклапочаным небыце. Не зважаючы на гарачае надвор'е, ён стаяў у суконнай жакетцы i курыў, высокi, танклявы паводле росту, з рыжаватым шчацiннем з тыдзень няголенай барады.

- Ну што? - спаткаў ён нават як бы няветлiва Няваду.

Нявада расчырванеўся тварам i, як пачаў гаварыць, закашляўся, i на адным воку ў яго блiснула сляза - ад хвалявання цi ад ветру.

- Костусь, я прыйшоў, каб параiцца з табою. Цяпер стаiць справа так, што трэба дбаць як мага аб тым, што каб жыццё захаваць дзеля таго, што прыйдзе пасля, дзеля будучынi, не мае, не, я ўжо стары, а дзеля твае дачкi Лiзаветы. Яна ж стаiць напроцi свайго веку. Люты звер, што сеў цяпер жалезным азадкам на галаву нашу, не вытрымае век-вечны. Дык хто ж тады будзе жыць, калi жыццё змарнуецца? Чалавеку жыццё раз даецца.

- Дык жа жыць не даюць! Але да чаго гэта ты ўсё гаворыш?!

- Я не гавару, я раюся. Як лепш зрабiць? Можа, каб ты прыцiх дзе, каб пра цябе i куры не пяялi, i так доўгi, доўгi час, аж пакуль забудуцца ўсе, што ты ёсць, цi быў на свеце, а тады ўсё мiнецца на свеце, i зноў жыць! Жыцця не ўхаваеш - сам толькi на сябе ў апошнюю хвiлю наракацьмеш. Ты цiхом можаш ад усiх жыць, i ўсе пра цябе забудуць. А ты будзеш чакаць прыходу спакою i радасцi для твае Лiзы. Цi памятаеш ты, як было Волечцы, калi ты застаў яе адну ў хаце? Бо калi натурыцца, то ты адзiн цi вас хоць тысяча збярэцца, цяжка парадзiць што. Бо гэта жалезны звер! Я на дарозе бачыў, як толькi дзiцячыя косцi трашчалi пад жалезным колам. Божа мой, Божа мой, нявiннае дзiцячае вока глядзiць на жалезнае кола i ведае, што над колам чалавечая галава. А галава кiруе кола на дзiця, i трэск дзiцячага чэрапа так страсяне чалавечую душу, што яна павек-вечны спакою мець не будзе, пакуль смерць не выветрыць яе з цела i яна стане нiчым. У маiх вушах стаiць трэск дзiцячых касцей, хоць нада мною цiхае неба ў зорах i захад датлявае спакоем, i цiхая ноч стаiць як шчасце маё, што я сам з сабою...

- Не рвi ты мае душы! - панура i злосна абазваўся Костусь Лукашэвiч. Каб ты не зачапiў мне сэрца, можа б я i паслухаў цябе. Бо я нават лаяцца не мог, а нi тое каб... Цi гэта мая натура такая, што конча мне трэба бадзяцца тут... Здаецца б, зараз пацалаваў бы сваю малую Лiзавету ў ногi i за гэтую пакуту маю нямецкiмi галовамi выбрукаваў бы дарогу, па якой яна iшла б у свой шчаслiвы дом... Давёў ты мяне да слёз, стары. Я цябе не паслухаю. Я не паверу табе, што будзе цiхае чаканне...

- Што цiхае чаканне! А так да чаго ты дойдзеш?! У тваiм доме ўжо асталёўваюцца палiцаi.

- Дык няхай не будзе нi дома, але ж не будзе i палiцаяў! Многа iх?

- Я iх не бачыў.

- Я дрэвы садзiў, i яны раслi разам са мною! Каля твае старое хаты я быў клён пасадзiў. Дык як жа я пакiну iх, каб яны былi, а мяне не будзе! Мне ж жыць не даюць. Дык у мяне кiпiць усё ў душы. Мне хочацца рваць яго на кавалкi за тое, што ён прыйшоў да мяне i хапiў мяне за горла!

Нявада выслухаў i прыгнуўся, быццам бы пераскочыць праз што хацеў.

- Дык хоць дзе ты будзеш, дзе шукаць цябе? I што рабiць Волечцы i Лiзавеце?

- Няхай пабудуць у старой хаце.

Нявада занадта добра ведаў Лукашэвiчаву натуру, каб не бачыць цяпер, што можа хiба толькi калi пасля льга будзе ўцягнуць яго ў цiхае чаканне таго добрага, што прыйдзе.

- Я сам вам абзавуся, - сказаў сумна Кастусь Лукашэвiч, i Нявада пайшоў з прыгнечанай душой. Але ў Сумлiчы ўвайсцi яму не можна было. Усюды стаялi палiцэйскiя вартавыя, мястэчка было абкружана, i па хатах хадзiлi i шукалi зброю. Няваду запынiлi на дарозе i грозна запыталi, цi не ведае ён, дзе тыя, што не варочаюцца ў мястэчка i збiраюць зброю. "Не ведаю, каб я так жыў", так схлусiў ён i таму, што хлусiў, закалацiўся, заныў, спалохаўся.

- А дзе ты быў? - запытаў палiцай.

- Я хадзiў глядзець ягад, можа, ёсць.

- Ягадак захацеў.

- Не, якiя там мне ягады.

- Бач ты, ласунчык на ягадкi! Франт з падстрыжанаю бародкаю, здзекаваўся з Нявады нейкi тутэйшы хамула ў форме нямецкага палiцэйскага. У Нявады ўсё сцiснулася ўсярэдзiне. Быццам бы ён праглынуў жывую жабу i яна ў iм жыве i скача, халодная.

- Я пайду, - сказаў Нявада.

- Iдзi, iдзi, - дазволiў вялы хамула, дробна мiргаючы вачыма на сонцы. - Калi табе так хочацца, дык iдзi, толькi не азiрайся, хэ-хэ-хэ...

Нявада ўгнуў плечы ад гэтага рогату i рушыў у мястэчка. Яму вельмi хацелася азiрнуцца, але ён баяўся. Ён ад утрапення i сам не ўсвядомлiваў сабе, што палiцай пратрымаў яго на дарозе даволi-такi доўга. Яго здзiвiла цiшыня ў мястэчку, зноў як бы ўсе пакiнулi сваё жытло. Калi ён дайшоў да свае старое хаты, заўважыў, што ў ёй i каля яе пануе страшнае маўчанне. Пячаць пустэльнi ляжала тут вельмi выразна. З вушачнага лежака над сенечнымi дзвярыма на нiтачцы павуцiння вiсеў драбнюткi павучок i то спускаўся да самага нiзу дзвярэй, то зноў паднiмаўся.

- Што ты дарогу загарадзiў! Паскудства! - буркнуў Нявада i парваў плячом павуцiнне, уваходзячы ў сенцы. Божа! Тут усё стаiць дагары нагамi, нават сiнi куфар ляжыць бокам i века ў iм адламана. У хаце тапчан адсунены ад сцяны, i на iм чамусьцi жмуты кудзелi. Няваду больш узнепакоiла агульная сумлiцкая пустыня, чым пустыня гэтай хаты. Нiдзе нi душы, як вымерла ўсё. Гадзiн са дзве ён чакаў, i нiхто не з'яўляўся. Тым часам i дзень хiлiўся з паўдня. Узнепакоены, Нявада пайшоў па хатах, ён не хадзiў, а кiдаўся з хаты ў хату - i нiкога нiдзе. Так ён прамучыўся да захаду сонца. А тады, як п'яны, паклыбаў у свой дом. У гэтыя хвiлiны ён быў як атупелы. Бяды навалiлася на яго гэтулькi, што ён не бачыў ужо нi канца, нi пачатку ў ёй. У двары свайго дома ён застаў палiцэйскiх. Яны сядзелi на лаўцы пад клёнам i моцна гаварылi. Яшчэ калi ён толькi ўвайшоў у двор, ён пачуў, цi гэта яму толькi здалося, што палiцыянты гавораць памiж сабою пра Палiводскага. Нейкая трывога кальнула яго; уражаны, ён пачаў прыслухоўвацца, сцiшыўшы хаду да ганка.

- Ты чаго? Хто ты? - сказаў адзiн палiцэйскi.

- Як хто? Я гаспадар гэтага дома.

- То чаго ты ходзiш тут, калi ты гаспадар. Тут цяпер гаспадар герман!

I палiцыянт зарагатаў.

- Я iду ўзяць з хаты сваю старую вопратку, - прыдумаў ён што сказаць i ўвайшоў у дом. Дзеля прыклёпу ён там i сапраўды сцягнуў з печы нейкую адзежыну i выйшаў з ёю на ганак. Палiцыянты сапраўды-такi гаварылi пра Палiводскага.

- Дурань ты! - крычаў адзiн другому, - гэта не той Палiводскi. Таго немцы не паставiлi б за такога вялiкага начальнiка, бо ён не немец. Той жа з нашай стараны. Маёнтак таго быў якраз каля нашага сяла, дык я таго ведаю, я яго бачыў маладога яшчэ, калi ён толькi адзеўся ў афiцэрскую форму.

- Дык гэта той самы i ёсць! Бо i я яго ведаў, як ён толькi адзеўся ў афiцэрскую форму. Каля вас быў у яго адзiн маёнтак, а ў нашай старане два. Яго бацька жыў якраз каля нас у маёнтку, а не каля вас. Цяпер я дома быў, яшчэ ў палiцаi не падаваўся, на тым тыднi, дык ён прыехаў тыя свае два маёнткi паглядзець. Дзве машыны. У адной сам, а ў другой аўтаматчыкi. Доўга не быў. Закруцiўся, прабег свiным трухам каля саду i назад шмаргануў. Там ужо i знаку няма, што гэта быў маёнтак. Хаты стаяць, капуста i садавiна, i дзецi гуляюць. А ён сам у цывiльнай адзежы, але жалезны крыж мае i значок нейкi на рукаве.

- Дык якую ж ён пасаду займае?

- Якую - не ведаю, але вельмi вялiкую. Бо пры iм такая ахова вялiкая...

- Не можа быць! Ён жа не немец!

- А можа ён для Нямеччыны больш зрабiў, як якi-небудзь немец! На, глядзi! Вось надрукована: "прысутнiчаў грамадзянскi"... не... Ды хiба ты не ведаеш, што Палiводскi начальнiк вобласцi, начальнiк усёй грамадзянскай улады цэлай вобласцi.

- Дурань ты, я гэта ведаю, але толькi не верыў, што гэта той самы Палiводскi.

Можа, яны i больш яшчэ спрачалiся, але Нявада далей не чуў. Вельмi ўражаны, ён прайшоў дваром да выхада на вулiцу, i палiцай гукнуў яму наўздагон:

- Ну што, забраў адзежыну?

- Ага, забраў.

- Ну дык iдзi спаць.

- Пайду спаць, - шпарка адказаў Нявада, не могучы пазбавiцца свае трывогi.

- Такi i праўда пойдзеш спаць? Хiба ў цябе нiкога не забралi? абазваўся палiцыянт.

- Ат, я сабе так, - мармытнуў Нявада, нiчога не разумеючы i жадаючы хутчэй адзiноты. Быццам вылупцаваны дзеля чужой забаўкi перад усiмi людзьмi, ён дайшоў, унурыўшыся, да свае старое хаты i ўбачыў там Вольку ў смутку i адчаi. Толькi цяпер ён дазнаўся, што было ў гэты дзень у мястэчку. У гэты дзень забралi ўсiх маладых дзяўчат i хлопцаў, якiя траплялiся на вочы. На вочы трапiлася i Лiза. I ўсiх павезлi на грузавiках кудысьцi брукаваным выездам да шашы. Волька выбегла следам за мястэчка i, пакуль не знiклi машыны, бачыла, як вецер iрве хусцiнку на Лiзiнай галаве. Машыны знiклi за ўзгоркам, Волька вярнулася ў старую хату i ўпала тварам на стол.

- Я буду думаць, што рабiць, - нясмелым голасам сказаў Нявада.

- Што ж ты прыдумаеш?! Машына з Лiзаю ўжо за сотнi вёрст.

- Я прыдумаю, - упарта яшчэ сказаў Нявада, адчуваючы сябе, як смертнiк у камеры перад канцом сваiм, i чуючы дрыжанне сэрца i ўзбуджанне ад адной толькi думкi, якая фармавалася ў яго галаве. "Божа, памажы мне, каб усё так i было добра, тады я зберагу яе, малую, дзеля таго, што пасля настане, дзеля таго, што добрае будзе, памажы мне выратаваць яе", - так ныла яго душа, губы ж былi жорстка сцiснутыя, i твар нахмураны. Усю ноч ён не спаў i чуў, як уздыхала Волька. Для яго яна зноў стала малой Волечкай, i зноў вобраз яе злiўся з вобразам Лiзы, якая цяпер - хто ведае, дзе ўжо яна i што ўжо яны зрабiлi з ею? Ён пайшоў шукаць Кастуся i нiдзе яго не знайшоў. Тыя некалькi дзён, што прайшлi пакуль немаведама дзе дзелася Волька, варты былi яму многiх месяцаў. Вочы яго сталi глыбокiмi i цёмнымi, i голас пацiшэў. Дзе дзелася Волька? Людзi, што зноў адзiн за адным варочалiся ў Сумлiчы, расказвалi, што грузавiкi з дзяўчатамi i хлопцамi пайшлi да шашы, проста выехалi на скрыжаванне i адтуль рушылi па дарозе той, што вядзе на Бабруйшчыну i далей. У дарозе яны i знiклi, i як быццам бы назад не варочалiся. Прынамсi, нi ў той дзень, нi назаўтра нiякiх машын праз скрыжаванне не праходзiла. Так казалi ў Сумлiчах. А хто гэта дапiльнаваў аж праз двое сутак, што на скрыжаваннi не было машын, пра гэта нiхто не ведаў. Тым часам уночы многiя заўважылi, што праз Нясвiжскую вулiцу прайшло многа нейкiх людзей i за iмi ехала некалькi фурманак. Цi мела гэта якое дачыненне да таго, што немцы павезлi некуды сумлiцкiх дзяўчат i хлопцаў, не ведалi, але некаторыя яшчэ больш унылi душою, а некаторыя ўзрадавалiся. Прайшло не больш як двое сутак, i Нявада дайшоў выразнасцi: нарэшце-такi! Волька вярнулася! Нявада аж пошапкам гаварыць стаў, так ён чакаў, што скажа Волька. А што яна новае сказала? Ён жа загадзя ўсё гэта ведаў! Ён жа казаў яму: жалезнага звера голым пальцам не задушыш. А трэба перахавацца i перачакаць, пакуль звера даб'юць. На гэта ёсць войска. Армiя ж недзе павiнна даць яму ў косцi. А то дзе гэта хто бачыў! Волька сказала, што Костусь з усiмi, з кiм ён быў разам, выходзiлi на шашу, запынiлi дзве нямецкiя машыны, збiлi з iх немцаў i на гэтых машынах вялiкiм гуртам дагналi тыя чатыры машыны з сумлiцкiмi хлопцамi i дзяўчатамi. Дзве заднiя машыны яны збiлi з дарогi, перабiлi канвойных, i ўсе, хто быў пад канвоем, пайшлi з iмi, пабраўшы зброю ад мёртвых немцаў. Але дзве пярэднiя машыны вырвалiся далей у дарогу i знiклi туды, куды ехалi. "Лiза асталася там, Божа найвышшы!"

- А самога Костуся ты бачыла?

- Я была з iм разам.

- А сам ён прыйдзе дадому?

- Не, я да яго пайду.

- Ну то не чакайце мяне хутка. Я пайду ў дарогу. Можа, гэтая мая дарога будзе не меншая, як тая, што я некалi з нямецкага палону варочаўся, не нагамi я гэтую дарогу мераць буду, а душою. (Вочы яго пачырванелi, i ён дакрануўся да канца носа нацягнутым на кулак рукавом.)

- А куды ж ты гэта пойдзеш?

- Дык чаго ж ты так грозна пытаеш мяне? Ты i сама была малая i звалася Волечка. Я толькi пра цябе такую i думаю. Цi ты верыш, што чалавек не вытрымае, каб вечна быць зверам? Вырвi ты з чалавека сэрца i ўстаў на яго месца звярынае, дык у чалавечых грудзях i звярынае сэрца стане чалавечым.

- Звер лагаднейшы за чалавека, ён, калi не галодны, - тады ён, як дробная птушка. А гэтаму двуногаму чорту вечна ўнiмку няма.

- Каб адно пайшлося добра, я выратую Лiзу i ўхаваю яе да лепшай часiны. Бывай, Волечка.

Твар яго ўздрыгваў. Ён узяў тонкi кiёк i выйшаў з хаты. Волька таксама выйшла з хаты, замкнула дзверы, вальней распусцiла на галаве хустку i праз некалькi хвiлiн iшла ўжо сцежкаю ў полi.

II

Часамi днём позняга лета пачынае хмурнець дзень, i гэта не збiраецца на дождж, а незаўважна падплылi павевы восенi. Лёгкая плынь ветру зноў зацiхне, i дзень зноў зiхацiць сонцам, але ўжо астаецца пячаць летняга адцвiтання. У поўнай сiле сваёй цвiтуць летнiя кветкi, i трава адростае пасля касы, а сэрца чуе, што не так ужо гудзе пчала над жоўтым малачайнiкам, i вада ў рэчцы плыве, здаецца, цiшэй. Яшчэ ў пачатку лiпеня бывае зжаўцее адзiн-адзiнюткi лiсток на бярозе, i так ён сярод пышнай зелянiны трымаецца доўга. А ў гэты дзень ён адарвецца i кружыцца ў паветры, пакуль ляжа ў траву. К вечару пакiдае звiнець неабдымная шырыня летняга дня, i кладзецца цiшыня на зямлю. Жоўты лiсток з бярозы ляжыць у траве i вiдзён здалёку, i без яго, здаецца, не пахнуў бы так чабор, не такi прывабны здаваўся б верас i не было б такога вялiкага шчасця ў душы бачыць траву i дрэвы, сiратлiвы куст шыпшыны i вяршалiну высокай хвоi, на якой цiха ляжыць праменне блiзкага да заходу сонца.

К вечару вецер сцiх. I бязлюдная лясная дарога была зусiм цiхая. У нiзкiх месцах на ёй стаяла вада. Велiчэзная бяроза ўзнiмалася i над дарогай i, здавалася, над усiм лесам. Жоўты лiсток з бярозы заблытаўся ў траве i вiсеў у ёй. Многа было верасу, выносiстыя хвоi iшлi ўгару, сонца ляжала на iх вяршалiнах. Блiзка быў вечар. Пры самай дарозе, у густым зараснiку ядлоўцу i крушыны, на паваленым навальнiцаю i ўжо струхлелым дрэве сядзеў Сымон Ракуцька, еў хлеб i глядзеў на жоўты бярозавы лiсток у траве. Ён быў нейкi нерухомы. Твар задумёны, маўклiвы, жаваў ён павольна, як бы смакуючы або да чаго прыслухоўваючыся. Цi можа жоўты лiст абудзiў у iм журботны сум. Вечарэла. Час ад часу Ракуцька паднiмаўся, вытыкаўся на дарогу, акiдаў яе позiркам у два бакi i зноў адыходзiўся ў гушчар сядзець, жаваць хлеб i глядзець на жоўты лiсток. Калi пачало змяркацца, ён узнепакоiўся: стаў часцей выглядаць на дарогу, схаваў у торбу недаедзены хлеб, скiнуў боты, перакруцiў на нагах анучы i зноў абуўся. Твар яго меў нахiл быць даўгаватым. Тыдняў два няголеная барада ўжо густа адростала. Ужо добра ўмеркла, ужо i лiсток ледзь вiдзён стаў, а чалавек трымаў сябе на гэтым месцы ўсё так жа. Ён быў як прывязан тут. Некалькi разоў засаб ён уздыхнуў. "Божа мой, Божа мой". Здавалася, што яму цяжка тут чакаць таго, чаго ён чакае. Нарэшце, калi ўжо зусiм сцямнела, ён выйшаў на дарогу i стаў у нерухомасцi, прыпершыся плечуком да вялiкай бярозы. Ён не ўглядаўся, а толькi прыслухоўваўся. Над лесам засвяцiлiся зоры, а ён усё стаяў. I так, можа, некалькi гадзiн. Ужо i зоры ночы позняга лета папялець сталi. Ён апошнi раз уздыхнуў, успамянуўшы Бога, знайшоў папацёмку сваё ранейшае месца пры паваленым дрэве, лёг на зямлю галавой на трухлявы ствол i адразу заснуў, як самы стомлены чалавек. Нi разу ён не паварушыўся, аж пакуль высокае сонца новага дня не засвяцiла яму проста ў твар. Тады ён шпарка прахапiўся, затрапятаўся, плюнуў i ўздыхнуў i зноў вызiрнуў на дарогу. Непамыты пасля сну i змяты твар яго быў шэры, i смутак ляжаў на iм. Ён дастаў з торбы абкусаны ўчора хлеб i зноў стаў есцi яго. Цягавiта, як добры гаспадар ходзiць за плугам, ён зноў стаў акiдаць у два бакi вачыма дарогу i зноў час ад часу садзiўся на паваленае дрэва. Прыйшла хвiлiна яму, нарэшце, пачуць штосьцi такое, чаго ён можа так доўга i чакаў тут. Гэта iшоў хтосьцi поблiзу. Тут выразна чулася чалавечая хада: цiхая ў самой сабе i лёгкая, але яна чутна была здалёку, вядома ў лесе, дзе пад нагамi ўсяго многа. Твар у Ракуцькi адразу ажыў, як толькi ён пачуў нечую хаду. Здаецца, рукi яго задрыжэлi. Позiрк пацвярдзеў, i пастава выпрасталася. Ён прылiп да вялiкай бярозы над дарогаю, сярод такiх жа вялiкiх хвояў i пачаў углядацца туды, адкуль чуўся чалавек. Дзень быў ужо ў самай сiле. А ўдзень, калi цiха, у лесе здалёку чуваць. Так што гэтаму чалавеку прыйшлося доўга чакаць, пакуль наблiзiўся той, хто недзе тут iшоў. З-за свайго дрэва Ракуцька ўбачыў незнаёмую яму постаць дзiўнага выгляду. Гэта быў малады чалавек з парыжэлымi ад сонца валасамi на галаве i палупленай ад ветру скурай на твары. Ён быў такi бледны, што яго не брала загара, i такi худы, што адзежына на iм матлялася як на калу. А iшоў ён так павольна i так яго вадзiла ў бакi, што льга было думаць, што ён некалькi тыдняў нiчога ў рот не браў або яго месяц мучылi i спаць не давалi. Ён вяла, як не свае, перастаўляў ногi i прысутульваўся iдучы. На твары яго было напiсана гэтулькi абыякавасцi да ўсяго навакольнага i да ўсiх мэт, калi яны былi ў яго, што было падобна, што ў яго навек патухлi ўсе жаданнi i iмкненнi. Сымон Ракуцька бачыў гэты холад на маладым твары невядомага падарожнага i пачаў трацiць сваю ранейшую ажыўленасць. Ён хутчэй дзiвiўся, чым трывожыўся, або ўзбуджваўся. Ён стаяў i чакаў, пакуль невядомы падыдзе блiзка, каб цiха гаварыць з iм, а не крычаць яму здалёку. А той, пакуль прыклыбаў да вялiкай бярозы, Ракуцька паспеў даесцi хлеб i скруцiць у жмут пустую торбу.

- Стой, хто? - рашуча сказаў Сымон Ракуцька i толькi цяпер заўважыў, што адзежа на маладым незнаёмцу ўся матляецца шматкамi, зiхацiць дзiрамi i што голае цела паблiсквае праз дзiры. I нiводная дзiра нiдзе не латалася, i ўсе гэтыя транты вывалены ў зямлi i выфарбаваны ў колеры зяленiва i лясной цвiлi.

Невядомы ўздрыгануўся, але адразу ж iзноў унурыўся i спынiўся перад Ракуцькам.

- Куды ты iдзеш, i хто ты такi? - даволi-такi мякка сказаў Ракуцька.

Невядомы маўчаў, як бы мову яму зацяло. Ракуцька бачыў: некалькi разоў ён праглынуў слiну i язык яго не варочаецца, каб сказаць што-небудзь. Ён быў падобен на вельмi хворага чалавека. Сэрца ў Ракуцькi зашчымела. Ён дакрануўся да рукава незнаёмага абарванца i бадай што шэптам прагаварыў:

- Дык што ты? Захварэў iдучы?

Незнаёмец шпарка перавёў вочы з зямлi на Ракуцькаў твар. Здавалася, што ён як бы ўстрапянуўся. I гэта, напэўна, так i было. Не дзiва: калi ў пустэльнi загучыць чалавечы голас ад сэрца, то, здаецца, ён можа падняць на ногi мёртвага.

- Цi няма тут дзе поблiзу, каб мясцiны прымятае: паляжаць.

- Унь! - ткнуў Ракуцька пальцам у гушчар. Невядомы з такiм выглядам, як бы ён быў тут адзiн, адразу сунуўся туды i адразу лёг пры паваленым дрэве на ўмятую ў зямлю траву. Гэта было тое месца, дзе ўночы спаў Ракуцька. Малады абарванец заснуў адразу, як толькi заплюшчыў вочы. Ракуцька паглядзеў на яго, уздыхнуў i зноў выткнуўся на дарогу, каб наглядаць яе. Учарашняга жоўтага лiстка ўжо не было, а на яго месцы ляжалi два свежыя, i трэцi круцiўся ў паветры.

- I восень падкралася, Божа мой найвышшы, - уздыхнуў Ракуцька i пiльным вокам акiнуў дарогу ў два бакi. На дарозе было пуста, але ўзнiмаўся вецер, i ў дрэвах загуло i зашапталася. Ракуцька пачаў часцей вытыкацца на дарогу. Надвечар надвор'е схмурнела i вецер ацiх. Малады абарванец ужо сядзеў i вяла вадзiў навокал сябе вачыма. Ракуцька, здавалася, забыўся пра яго: стаў неспакойны i не сыходзiў з дарогi. Нават раз ён шаптаў сам сабе: "Дзесяты дзень, жартачкi! I няма". I вось зноў настаў момант: нехта шпарка i шумна iшоў дарогаю. Ракуцька застыў на месцы. Расчырвонены i спацелы падарожнiк неўзабаве быў тут. Ракуцька шпарка рушыў яму насустрач, i яны iмклiва абнялiся. Гэта быў Тамаш. Ён быў у ботах i пiнжаку паверх рубашкi, i торба з хлебам вiсела на яго левай руцэ.

- Я дзесяць дзён усё стаю на гэтым месцы, - сказаў Ракуцька. - А цябе доўга не было.

- Бо мне было нялёгка дабiцца пад Перабродскую Злыбяду. Там густа нямецкiя гарнiзоны стаяць i на дарогах варты многа, дык я такога даваў кругу, што ўтройчы дарога мая пабольшылася.

- Ну што, як там?

- Гэта праўда, што там лагер для забраных немцы зрабiлi. Кажуць, што ў лагеры пяць тысяч людзей, але цяпер менш, бо нядаўна, можа, больш як палавiну пагналi недзе на работу. А хiба льга дазнацца - асталася яна ў лагеры цi на рабоце? Я падбiраўся пад самы лагер. Уночы я ляжаў у траве i глядзеў на калючую загарадзь. Калi iсцi з поўдня, то льга праз купiсты торф падысцi цiхом, i нiхто не заўважыць. Там бадзяюцца людзi: у таго жонка, а ў тае муж у лагеры. Ну добра. Я туды зноў вярнуся, мяне чакаюць. Я iм расхвалiў удачу, калi толькi гэта праўда, што з гэтага боку варушацца людзi. Ты, мусiць, тут дзесяць дзён сядзеў i нiчога не дазнаўся?

- Як гэта не! Я, праўда, сам не быў там, пад Сумлiчамi, але гэта праўда, што там людзi варушыцца пачалi. Праўда i тое, што на шашы, цi недзе там ля Вялiкага скрыжавання, яны дзве машыны з арыштаванымi ад немцаў адбiлi. Я нават больш дазнаўся. Гэта там сабраў iх усiх сумлiчанiн Кастусь Лукашэвiч, а ў гэтага Лукашэвiча дачка, малая яшчэ, у лагеры сядзiць. Цяпер там, пад Сумлiчамi, немцы салдат больш наслалi i вынюхваюць усе норы, каб напасцi на след. Дык яны, тыя сумлiчане, сюды падбiраюцца, тут быццам вальней. Вось i раскiдай розумам як хочаш. Яны далi мне так ведаць. Калi я захачу яшчэ з iмi пагаварыць, то на Вялiкiм скрыжаваннi трэба толькi знак iм падаць, а знак такi: трэба там пад вялiкiм дрэвам тры разы засаб зрабiць што-небудзь такое, чаго сталы чалавек нiколi не робiць, i чакаць, пакуль хто-небудзь ад iх абзавецца. Але мне сказалi: пасябруюцца яны з намi толькi тады, калi ў нас кулакi здаровыя знойдуцца. А так, калi толькi каб пабедаваць - дык яны i гаварыць не будуць.

- Дык гэта i добра. Iдзi туды, зрабi там пад дрэвам, чаго добрыя людзi не робяць, i скажы, што я ведаю, з якога боку i калi падысцi да лагера. Я павяду ўсiх. Няхай iдуць сюды, адгэтуль блiжэй i зручней. Я пайду i прывяду сюды людзей. I мы тут спаткаемся, каб разам iсцi на Перабродскую Злыбяду.

- Добра.

- Я толькi падрамлю тут, i заўтра зранку разыдземся кожны ў свой бок.

- Ну, а Лiзаветы нiдзе так i не чуваць?

- Няма.

- Божа мой найвышшы, як жа так брыдка павярнулася ўсё.

- Чакай, давай лепш паямо з мае торбы i падрэмлем. Дзе тут каб зацiшней.

Тамаш страсянуў сваю торбу на руцэ i ступiў крокаў тры ў гушчар. I адразу спынiўся як аслупянелы. Там сядзеў малады абарванец з вялым позiркам. Каб не празмерная хударлявасць яго твару i каб не смуглявая загарэласць Тамашовага твару, можна было б адразу сказаць, што яны аднагодкi.

- Што ты тут робiш, хто ты?! - абрывiста i моцна сказаў Тамаш.

Абарванец паволi крутнуў направа i налева галавой, i за яго адказаў Сымон Ракуцька:

- Божа мой, я забыўся, што ён тут сядзiць, а мы ўсё гаварылi!

- Хто ён такi?

- Каб жа я ведаў. Дарогаю iшоў. Паспаць папрасiўся.

- Гэта ж не хата, што каб начаваць прасiлiся! Хто гэта ў каго просiцца спаць пад куст!? Э ты, ну абзывайся, не маўчы, кажы, хто ты такi?!

- Есцi дайце, - сказаў невядомы.

- На табе хлеба i сала, - Тамаш падсунуў яму яду, - але кажы, хто, адкуль? Куды цягнешся, да каго? Каму служыш? Каму служыш, немцам цi людзям? Ну, чаго ж ты жуеш моўчкi?! (Тамаш падняў кулак.) Расказвай усё чыста! А то зараз больш не дажджэш на зямлi сядзець! Калi што ўтоiш - на месцы палажу! (Тамаш выцягнуў з кiшэнi пiсталет.) Спавядайся!

Малады абарванец зварухнуўся. Па яго твары пайшла хваравiтая грымаса. Ён наморшчыў лоб i пачаў:

- Я ўсё чуў, што вы памiж сябе гаварылi. Я ведаю, хто вы, i кажу вам: i я ненавiджу тое i таго, што i каго вы ненавiдзiце. Але я скончу есцi i тады пачакаю i раскажу ўсё пра сябе. Бо я так згаладаўся i аслабеў, што ледзьве сядзець магу, нi тое, каб доўга гаварыць.

- Так i кажы, што гаварыць не хочаш!

- Не, не, я сам хачу паспавядацца, тады з мае душы спадзе цяжар, якi душыць мяне.

- Скажы коратка: па кiм-небудзь у цябе душа балiць?

- Па самiм сабе.

- I нiкога ў цябе няма? - выйшаў з панурасцi Сымон Ракуцька.

- Няма.

- Дзе ж ты ўсiх патрацiў?

Той маўчаў. Тамаш стаяў над iм i не спускаў з яго вачэй. Сымон Ракуцька пачуваўся так, быццам зараз лясне над iм гром. Малады абарванец так увайшоў у сябе i думкамi сваiмi i пачуццямi, што, здавалася, ён i позiрк вачэй сваiх паставiў у сярэдзiну самога сябе. Вочы яго i сапраўды ў гэты момант глядзелi самi ў сваю глыбiню. Пачалося маўклiвае чаканне. Невядомы раптам iрвануўся: на ногi, адзiн момант пастаяў i сеў на паваленае дрэва. I як толькi сеў, з першай жа секунды пачаў гаварыць:

- Я завуся Люцыян Акаловiч. Спавядаюся вам ад сэрца, бо можа я ў свае двадцаць год ужо дажываю апошнiя днi свайго жыцця. Я радзiўся там, дзе i вырас, гэта дробны фальварак памiж Клецкам i Нясвiжам, блiжэй да Клецка. Гэты фальварак мой бацька арандаваў з дзевяцьсот дваццаць першага года. А ў дваццатым годзе мой бацька, разам з маею, цяжарнаю мною, маткаю, выехалi туды, пад Клецак, следам за польскiм войскам, якое адыходзiла з усходняй Беларусi на захад. Мой бацька пакiнуў пад Бабруйскам свой невялiкi маёнтачак, дзесяцiн на сто. У гэтым маёнтку датуль i праходзiла яго жыццё. Мой бацька меў многа польскiх грошай i каля Клецка адразу заарандаваў фальварак, мог бы яго i купiць, але ён меў думку, якая не дазваляла яму рабiць гэтага. Думка яго была такая, што ён належаў да тых небагатых землеўласнiкаў, якiя былi ў блiзасцi з вялiкiмi тутэйшымi зямельнымi магнатамi цераз польскую думку. Спачатку гэтая думка была такая, што Польшча павiнна быць ад мора i да мора. А калi прыйшлося ўсiм выехаць на выгнанне ад бальшавiкоў, то думка гэтая стала такой: ад мора да мора як сабе там хоча, а самае важнае, каб Польшча стала шырэй - ад Нясвiжа да Бабруйска, каб хоць так, тады можна будзе вярнуцца ў свае маёнткi. Тады пачалася мара аб пашырэннi Польшчы на ўсход хоць на малую разлегласць. Арандуючы фальварак пад Клецкам, мой бацька толькi i думаў, што аб звароце ў свой маёнтачак. А дзеля гэтага iдэя пашырэння Польшчы на ўсход стала яго як бы мэтай у жыццi. I ўсё сваё жыццё ён гэтага чакаў. Раней ён проста жыў, а з гэтага часу пачаў ненавiдзець усё, што не польскае. Радзiўся i пачаў расцi я. Мне бацька i прышчапiў свае жаданнi. Яго думкi сталi маiмi думкамi, калi я даростаў ужо да свайго юнацтва. Я вырас з думкаю: калi-небудзь адбудзецца паход на ўсход i Польшча асталюецца па ўсёй усходняй Беларусi. А з слова "Беларусь" мы смяялiся. Нiякай Беларусi няма, а ёсць Польшча! Гэта была i мая вера. Я скончыў гiмназiю i праходзiў факультэт у Вiленскiм унiверсiтэце i мог стаць высокаасвечаным юрыстам, ды шчасця не было ў душы маей. Бо я вечна думаў пра тое, што недзе каля Бабруйска ёсць месца, якое чакае мяне i дачакацца не можа i што там гучыць мова такая, якая там ёсць, i гэта маё няшчасце, бо мне трэба, каб там анiчога (нават i шум ветру) не чулася, а толькi каб з таго месца, а не з Варшавы каб гучэла толькi польская мова. Я любiў той фальварак пад Клецкам, але ён жа быў i маёй атрутай. Там ёсць нiзкае i шырокае дрэва, клён, якi ўрэзаўся ў маю душу змалку, але i ён мне здаецца нечым несапраўдным, хоць мне i цяжка ведаць, што можа ўжо я нiколi там не буду i гэтага дрэва не ўбачу. "Усё гэта так сабе, а сапраўднае там, на ўсходзе, дзе павiнна стаць Польшча". Так мне здаваўся ўвесь свет, i я жыў як сярод прывiдаў i зданяў. Тым часам у нас пачалося расчараванне, бо нiякага паходу на ўсход не было, а годы iшлi, i мой бацька стаў старым чалавекам. Мы пачалi думаць супроць нашага ўрада, бо ён яшчэ ўсё не скамандаваў войску рынуцца на ўсход. А тут з'явiўся стары афiцэр пагранiчнай службы Палiводскi, якi дзеля сваiх мэт перавёўся з усходняй гранiцы на гранiцу з Германiяй. Мэты яго былi такiя: ён быў у змове з нямецкiмi агентамi i стаў завярбоўваць нашу моладзь для ўдзелу ў тым паходзе на ўсход, якi падрыхтоўваўся ў Германii. Служачы на германскай гранiцы, ён сам накiроўваў нас у Германiю праз гранiцу, а там нас аддавалi ў школы шпiёнаў, змоўшчыкаў, агiтатараў i дэсантнiкаў. Я пайшоў на гэта вельмi ахвотна, мой бацька благаславiў мяне ў дарогу i сказаў, што Палiводскi не якi-небудзь адзiнокi авантурыст i што яго добра ведае нават такая высокая асоба, як мiнiстр Бэк. Адным словам, я пакiнуў, як цяпер сам бачу, бацьку i матку, клён у фальварку i замiлаванасць да навукi ў Вiленскiм унiверсiтэце, сваю маладосць i жыццё будучае маё ў сталасцi, сцiснуў зубы i рынуўся, як мы ўсе думалi, насустрач нашай будучынi, якую мы спадзявалiся знайсцi, трымаючыся за абцас нямецкага бота. Палiводскi быў нашым шэфам. Ён наведваў нашы школы i казаў нам, што служыць Германii цяпер - гэта значыцца, дбаць аб Польшчы. У тыя часы ён ужо зусiм пакiнуў службу ў польскiм войску, а служыў i жыў недзе ў самой Германii. А тым часам нас вучылi не толькi шпiёнству, а i ўлiвалi ў нас па кроплi атруту спачатку абыякавасцi, а пасля i непрыязнi да Польшчы. Ужо тады я пачынаў задумвацца над усiм гэтым, але трымаўся, зацяўшы душу, бо спадзяваўся на прыход будучынi, калi мы паможам Германii пакласцi пад польскiя ногi ўсходнiя землi. Восень дзевяцьсот трыццаць дзевятага года нас пратрымалi пад пiльным наглядам, i, калi Польшчы ўжо не было, мы вытрымалi экзамен на гатоўнасць да вялiкага паходу на ўсход. Нарэшце гэты паход пачаўся. Больш як за месяц да яго я перайшоў ля Берасця гранiцу i пабраўся сюды, прайшоўшы праз той мой фальварак каля Нясвiжа i Клецка. Бацька, мацi i старая жанчына, мая былая нянька, i цяпер благаславiлi мяне. Бацька мне сказаў: "Як толькi Германiя знiшчыць Савецкую дзяржаву на ўсходзе, то Польшча зноў устане". Я не задумаўся, адкуль бацька ведае гэтакую праўду, i рушыў далей на ўсход. Я бадзяўся па полi i лесе, адзiчэў i чакаў. Калi Германiя рынулася на ўсход, я калацiўся ад радасцi. За гэтую радасць нейкi чалавек на дарозе даў мне жалезам па галаве. Я звалiўся i некалькi тыдняў качаўся каля дарог, баючыся кожнага чалавека i разам з сабакамi i свiннямi едучы траву i ўсялякае паскудства ў ямах i канавах. Мяне апанавала крываўка. Я ляжаў тры тыднi пад кустамi i вылечыўся голадам. Але лежачы так, я захаладзiўся i, мусiць, перанёс запаленне лёгкiх. Дык я пачаў лячыцца сонцам. I вось ужо трэцi дзень, як цягнуся пакрысе. Зайсцi куды да людзей мне няма як. Мяне могуць забiць, калi дазнаюцца, хто я такi. Але мне цяпер ужо ўсё роўна. Будучыня мая прыйшла, вось яна якая! Як валачашчы сабака, адзiн i без нбраду, без надзеi i веры. Пазаўчора я яшчэ думаў дабрысцi як-небудзь да таго фальварка, ужо iшоў у той бок i напаткаў на дарозе жанчыну адтуль, яна шукае сваiх дзяцей. Ад яе я дазнаўся, што маю матку немцы спалiлi жывую ў доме, а бацьку павесiлi перад домам з падазронасцi, што яны нiбыта кагосьцi хавалi. Я спрабаваў прыстаць да немцаў, якiм я ўжо зрабiў сваю справу. Але ж я i не немец, i не паляк, а тутэйшы, з-пад Клецка. У душы ў мяне так жа пуста, як i ў кiшэнях. За плячыма ў мяне ганьба, а перад вачыма пустэча. Немцы мяне страляць хацелi, я ледзьве выратаваўся.

- Бо ты, - абазваўся Сымон Ракуцька, - па-сабачы спадзяваўся на сваё шчасце. Няхай бы ты зерне сеяў i хлеб жаў, а то ты бачыў сваю радасць у тым, што нехта пойдзе, як ты кажаш, на ўсход, чалавечыя косцi трушчыць i кроў лiць. Як свет стаiць, то яшчэ не было вядома каб на нянавiсцi вырасла шчасце, а радасць на чужой бядзе.

- Дык куды ты цяпер маеш iсцi? - панура запытаўся Тамаш. - А цi ведаеш ты, што калi разабрацца, то я сам павiнен быў бы табе адразу галаву зняць за тое, што я вырас без права чалавекам звацца на сваёй роднай зямлi!

Акаловiч змоўчаў, а пасля адказаў:

- Куды маю iсцi? Мне цяпер трэба, каб хто павёў мяне за руку. Але ў мяне ажывае i ўжо гарыць прага расквiтацца з Палiводскiм. Ён згубiў мяне. I не толькi мяне аднаго ён пацягнуў на гэтую сцежку.

- А Палiводскi хiба чуцён дзе!? - ажывiўся Сымон Ракуцька.

- Палiводскi начальнiк акругi. I цяпер бывае часта ў тым сваiм маёнтку, якi калiсьцi прагуляў у карты, калi мяне яшчэ на свеце не было. Я спатыкаў тут нашых, а яны ведаюць. Гэты маёнтак тут, па гэтай самай дарозе, мне казалi, там iдуць радзей хваёвыя лясы. Маёнтак захаваўся цалкам, i дом, i паркi, i сады, i ўся будоўля. Але пакуль Палiводскi ўспомнiў пра маёнтак, ваенны начальнiк акругi абгледзеў яго i хоча сабе прысвоiць. Палiводскi жыве ў маёнтку i спрачаецца з ваенным немцам.

- Але куды ты iдзеш?! - крыкнуў Тамаш.

- Я iду ў той маёнтак. Можа мне там пашанцуе расквiтацца з Палiводскiм!

- А тады што?

- А тады куды закiне вецер, або хоць канец.

- А дзе табе жалезам галаву растаўклi?

- У Вялiкiм скрыжаваннi.

- Ты там доўга быў?

- Я там перабыў усе свае хваробы.

- Што там чуваць? Каго ты там баяўся?

- Немцаў баяўся, iм стараўся на вочы не трапляцца. Яны i слухаць не хацелi, што я iм служыў. Тамашнiх людзей баяўся. Там нейкi Лукашэвiч чуцён: якраз на Вялiкiм скрыжаваннi, калi я яшчэ ў тым баку быў, ён напаў на цэлую калону нямецкiх грузавых машын, i ўсе яны там на дарозе i асталiся. Я дрыжаў, каб i яны мяне не ўбачылi дзе. Вось я, як голы, тут перад вамi, я нiчога не ўтаiў i нiчога не выдумаў. Я даўно ўжо так не еў, як цяпер з вашых рук.

- У цябе зброя ёсць?

- Анiякае.

- А чым жа ты з Палiводскiм квiтацца будзеш?

- Я там на месцы што-небудзь прыдумаю, а так мне смялей iсцi.

- Вывернi кiшэнi i пакажы пазухi.

- Добра... Добра...

- Ну вось так. А цяпер скажы, як на споведзi: уночы не ўцячэш, калi цябе не вартаваць?

- А куды мне ад вас уцякаць?!

- Ну дык кладзiся на траву i спi, бо ўжо вечар нахапiўся. Яшчэ пакуль сонца зойдзе, можаш выспацца.

Акаловiч скруцiўся ў жмут i стаў густа дыхаць у ствол паваленага дрэва. Блiжэй к дарозе лёг Тамаш. Сымон Ракуцька прыпёрся плячыма да бярозы i задрамаў. Ноч прайшла, як адзiн момант. Першы прахапiўся Сымон Ракуцька i штурхануў Тамаша.

- Пакiдаю яго табе, - сказаў Тамаш да бацькi i паказваючы на соннага Акаловiча. - Каб ён нам не нашкодзiў. - Яны абнялiся i пацалавалiся, i Тамаш адразу рушыў у дарогу. Ракуцька штурхануў Акаловiча. Той шпарка заварушыўся i ўстаў, нейкi занадта рухавы.

- Мне трэба iсцi зараз, - сказаў Ракуцька.

- I я пайду, - узбуджаным тонам абазваўся Акаловiч.

- Куды?

- Я з'яўлюся да Палiводскага i вазьму яго за горла.

- А чаго ты такi трапяткi сёння стаў? Учора ты быў вялы, як п'яўка.

- Мне сёння лягчэй. I на душы лягчэй, калi я скiнуў з яе камень гаворкаю з вамi. Мне можна iсцi?

- Пачакай, пачакай. Я цябе павiнен тут раней прыкончыць, а ты сабе iдзi куды хочаш. Гэта ж i ты абкрадаў мяне, калi ад мяне ўкралi маiх дзяцей!

Сымон Ракуцька дастаў з-пад жакеткi рэвальвер. Акаловiч пабялеў i астаўся стаяць. Ракуцька прыгнуўся ў куст i развязаў торбу.

- На i ты жуй, выварак чартоўскi!

Сонца яшчэ не дайшло да паўдня, як Акаловiч папрасiўся ў Ракуцькi, каб той дазволiў яму ляжаць. Ракуцька кiўнуў галавой. Акаловiч быў, мусiць, вельмi абыякавы да свайго стану, бо, як толькi лёг, адразу заснуў, зноў носам у ствол паваленага дрэва. Ракуцька паглядзеў на яго i сеў каля свае торбы. Чалавек, якi доўга быў толькi сам з сабою, можа мець прывычку гаварыць сам сабе. Сымон Ракуцька мыляў губамi i шаптаў сабе пад нос:

- Як сонца нiжэй сплыве - пайду ў дарогу, каб iсцi да позняй ночы. А што з гэтым безгалоўным прайдзiсветам рабiць, перуны яго ведаюць. Можа застрэлiць падлу?.. - Ракуцька абмацаў свой рэвальвер i ўбачыў, што Акаловiч спiць, як улiплы ў зямлю. Ракуцька паглыбiўся ў свае думкi i сцiшыўся. Лёгкая дрымота агарнула яго, а пасля ён i прыснуў трохi. I можа нават больш як трохi, бо, прахапiўшыся, убачыў, што сонца ўжо куды нiжэй стаяла. Шпарка ўстаў ён i з раптоўнай трывогай убачыў, што торбы з хлебам каля яго не было. Машынальна кiнуў ён вачыма да паваленага дрэва. Нiякага там Акаловiча таксама не было, адно прымятая трава сведчыла, што на ёй ляжаў чалавек. Ракуцька ўтрупянеў. Азiрнуўшыся на ўсе бакi, ён у момант сабраўся ў сваю дарогу. Месца гэтае асталося пустое i аставалася так, можа, больш за тыдзень. За гэтыя днi з бярозы нападала на дарогу многа жоўтых лiсткоў. Кожны раз надвечар, калi яснае сонца перад захадам сваiм прабiвалася праз вяршалiны лесу i свяцiла на дарогу, жоўтае лiсце вельмi яскрава выбiвалася з зялёнага колеру травы. Аднойчы ў гэты час дня да гэтага месца падышоў Нявада. Iшоў ён роўнаю i размеранаю хадою, i адзежа на iм, той самы выцерты плашч i ўсё iншае, абтрапалася, абшморгалася аб зямлю i траву. У вялiкай адзiноце ён стаяў пасярод дарогi над жоўтым лiсцем i некалькi разоў уздыхнуў: "Божа мой, Божа, восень". Пасля той жа ранейшай паходкай рушыў далей i скрыўся ў прыдарожных дрэвах. Яшчэ праз колькi дзён гэтай лясной дарогай прайшлi два нямецкiя танкi i густа абстралялi лес паабапал дарогi. А пасля гэтага назаўтра тут праехалi чатыры грузавiкi, паўнюткiя нямецкiмi аўтаматчыкамi. Следам за грузавiкамi iшла лёгкая машына. У ёй сядзеў нямецкi афiцэр, узросту сярэдняга i такой жа афiцэрскай годнасцi. Аўтаматчыкi таксама абстралялi лес паабапал дарогi. Пасля гэтага яны праскочылi праз лес назад i паiмчалiся шляхам на захад. Даехаўшы да Вялiкага скрыжавання, яны выкiравалiся на шашу i спынiлiся на абочыне. Афiцэр закамандаваў чакаць. Салдаты паселi на адкосах, гаварылi, смяялiся i курылi.

У той жа самы дзень ранiшнiм цягнiком з захаду ў Бараванiчы прыехала пара пажылых немцаў, ён i яна. Яна яго называла Густавам, а ён яе Гертрудай. Кожнаму з iх было год пад шэсцьдзесят. Паважна гэтая пара выйшла на пляц перад ганкам Баранавiцкага вакзала, i ён некалькi разоў пiльна азiрнуўся, а да яго ўжо iшоў з роўнай выпраўкай плячысты i разам з тым тонкi ў стане, з вясёлым тварам, i, здаецца, вельмi жыццярадасны чалавек у вайсковай форме, але, можа, ён i не быў чыстым вайскоўцам, бо некалькi чалавек цывiльных чыноўнiкаў абкружвала яго. Iшла за iм i вайсковая ахова - салдаты з аўтаматамi i з iншаю зброяй. Гэта быў нейкi паважны чын, з усяго было вiдаць. Ён подбегам падышоў да таго, каго Гертруда звала Густавам, i яны абнялiся i пацалавалiся. Сама Гертруда з роўнай усмешкай на сцiснутых губах абняла санавiтага чалавека i назвала яго таксама Густавам. А той адказаў старой жанчыне доўгiм пацалункам i пад руку падвёў яе да машын, што стаялi з левага боку ад ганка. Ён пасадзiў Гертруду i Густава ў адну з машын, i побач шафёра сеў аўтаматчык. Сам ён з двума аўтаматчыкамi сеў у другую машыну. Гэтыя дзве машыны пайшлi следам за трыма грузавiкамi з салдатамi, а за iмi пайшлi яшчэ тры грузавiкi з салдатамi. Так усе гэтыя паязджане выехалi з Баранавiч на Сiняўку i далей проста iмчалiся па Маскоўска-Варшаўскай шашы, на ўсход. Ехалi яны доўга без прыпынку i толькi спынiлiся на Вялiкiм скрыжаваннi. Пакуль шафёры правяралi машыны i надзiмалi шыны, Густаў старэйшы высунуўся з машыны i ўглядаўся ў вялiкае дрэва. На твары яго ляжала пячаць здзiўлення, напружання думак i як бы смутку, але пасля твар яго запаланiла рыса ўпэўненасцi, спакою i разам з тым цiкаўнасцi i халоднай разважлiвасцi. Было падобна, што на яго найшло многа жыццярадаснай самаўпэўненасцi ад санавiтага Густава маладзейшага, якi ў гэты час праходжваўся па шашы, а пасля падышоў да старэйшага Густава. Зноў, як на Баранавiцкiм вакзале, пачулася памiж iмi нямецкая мова. Маладзейшы Густаў гаварыў так, быццам захлёбваўся. Старэйшы гаварыў спакайней. Ён выказаў думку, што яго агортвае неспакой душы i што яго мучыць трывожнае ўражанне, што ён ужо калiсьцi бачыў гэтае дрэва. Як страшны кашмар пануе ў iм над усiм выразнае ўяўленне гэтага велiчэзнага дрэва. Больш таго. Нават дома, у Германii, праз добрыя два дзесяткi год, часта яго душылi начамi цяжкiя сны, i ў кожным сне заўсёды, над усiм хаатычным i кашмарным, узвышалася гэтае дрэва i унь той нават сук з палявым каршачком на iм. Божа, як усё выразна, дакладна i ясна! Унь жа на суку сапраўды сядзiць каршачок! Стары Густаў аж уздрыгануўся. Гертруда хапiла яго за руку i сама скаланулася. Густаў маладзейшы стаяў прыбянтэжаны.

- Нiчога дзiўнага няма, - сказаў ён, каб падбадзёрыць i падвесялiць старога. - Бывае, што сны што-небудзь такое пакiнуць у галаве i пасля здаецца... Сны яшчэ не даследаваны навукай.

- Не, - адказаў Густаў старэйшы, - гэтае дрэва я сапраўды ўжо раз бачыў. На гэтым самым скрыжаваннi дарог я тады ўпаў хворы, калi ў тую вайну мяне расейскi салдат вёў у палон. Божа мой, зноў лёс прывёў мяне сюды!

Гертруда ўздрыганулася i прылiпла да пляча свайго Густава. Губы ў яе дрыжэлi i голас перарываўся:

- Я ведаю, чаму мы да канца дарогi не едзем цягнiком, а перасядалi ў машыны. На цягнiкi нападаюць невядомыя.

- Няма нiчога дзiўнага, - строга сказаў стары Густаў. - Цяпер вайна, а мы ў заваяванай краiне. Ты ж бачыш, што на машыне нас ахоўваюць грузавiкi з салдатамi.

- Ты баiшся, што я зноў пачну нашу старую спрэчку? Дык ведай: больш я нiводным словам не папiкну цябе, але доўга тут не буду i назад у Германiю паеду. Заваяваную краiну павiнны асвойваць салдаты, а не жанчыны. Куды ты вязеш мяне?!

Яна ўжо гатова была плакаць. Густаў выйшаў з цярплiвасцi. Ён схмурнеў i шпарка прагаварыў:

- Ты немка, цi ты не дачка вялiкай Германii?!

- А ты, - аж затрэслася яна, - хiба заўсёды быў немцам? Нават у лепшыя маладыя годы ты размякнуць мог, як глiна, i аддаваў чужаземцам i ворагам Германii тое, што павiнен быў бы прынесцi ў Германiю! А ты мяне папiкаеш? Тады б мы не шукалi шчасця ў гэтай невядомасцi, а мелi б шчасце дома.

Стары Густаў аж пазелянеў i сцiснуў зубы. Маладзейшы Густаў сказаў да Гертруды:

- Мама, мы заваявалi гэтую краiну вялiкай Германii. Праз пяцьдзесят, праз сто, праз дзвесце год тут стане карэнная Германiя. I не трэба ператвараць наша падарожжа ў дакляраваную нам лёсам зямлю ў падарожжа вечных валаводнiкаў, якiя едуць з суда.

- Сын мой, але ж мне страшна, мы не можам ехаць без такой моцнай аховы.

- Гэта нiчога. Яшчэ месяц, яшчэ два, i ўсё ўвойдзе ў норму. Тут жывуць не людзi, а казюлi з нявольнiцкай псiхалогiяй. Яны створаны, каб быць слугамi. Павесь над iхнiмi галовамi меч, дык яны адразу ўверуюць, што гэта не меч над iмi, якi кожны момант можа загубiць iх, а што гэта вiсiць найвялiкшая справядлiвасць усей светабудовы, i пачнуць з удзячнасцю лiзаць боты ў таго, хто павесiў над iмi гэты меч. Вось хто насяляе гэтую зямлю. Так што ты, бацька, сапраўды тады дарэмна быў перад iмi паддаўся парыву радасцi i не захаваў да канца сваю нямецкую вытрыманасць. Хiба хто калi будзе дзякаваць курыцу за тое, што яна глынула муху, якая кусала цябе? Ад курыцы бяруць яйкi i нi за што яе не дзякуюць. А ты да таго быў страцiў сваю нямецкасць, што аддаў iм здабытае на вайне. Чаму? А толькi з-за таго, што заварушылася душа. Германiю зробiш вялiкай не душой, а жалезам.

Вiдаць было, што Густаў маладзейшы нiяк не мог забыцца на нейкую памылку, зробленую калiсьцi Густавам старэйшым. Як бы там нi было, але гэтым самым ён давёў да спакою Гертруду. Яна больш не скардзiлася i не сцiскала губы, а з цiкаўнасцю пачала паглядаць наабапал дарогi. Машыны i грузавiкi з салдатамi рушылi далей. Яны пакiнулi за сабой Вялiкае скрыжаванне, з'ехаўшы на шлях кiрункам туды, куды раней пайшоў быў Сымон Ракуцька, калi следам за iм гналася вайна. Так што праз малы час машыны, едучы бесперапынна, нiкуды нiдзе не зварочваючы з шляху, уехалi ў лес i неўзабаве апынулiся ў тым месцы, дзе не вельмi даўно Акаловiч спавядаўся Сымону i Тамашу Ракуцькам i дзе праходзiў кудысьцi да свае мэты стары Нявада. I цяпер было цiхае гэтае месца, толькi машыны парушылi яго спакой. Бяроза ўсё так жа кiдала на вецер жоўтыя свае лiсты. Iх ужо было многа на дарозе i ў траве. Сонца асвятляла iх, птушкi пырхалi крыллем над гэтым месцам, i цягнула пахам прыгрэтай сонцам травы i смалы. Стары Густаў i Гертруда высунулiся з машыны тварамi i аглядалi дрэвы i зямлю.

- О, колькi гною, - прыйшоў у захапленне Густаў. - Колькi гектар зямлi можна ўгнаiць лiсцем з сотнi такiх бяроз?

- Я думаю, што нямала гектар, - адказала Гертруда, i памiж iмi зноў усталявалася згода. Машыны неўзабаве знiклi з гэтага месца, i зноў тут стала цiха. Змрокам таго дня на гэтым месцы зноў з'явiўся Сымон Ракуцька, i не адзiн. З таго самага боку, адкуль шляхам праз лес праехалi нямецкiя машыны, ён вёў за сабою многа людзей. Усiх было, можа, крыху менш як паўтары сотнi. Яны iшлi ўсе адзiным гуртам, калi сабралiся на гэтай лясной дарозе. Збiралiся яны яшчэ з учарашняга дня на прылессi, i некаторыя з iх бачылi тут нямецкiя i танкi, i машыны. Адзiн за адным яны iшлi, расцягнуўшыся бадай што на кiламетр. Самы пярэднi iшоў Сымон Ракуцька. Далей вялiкай бярозы на шляху праз лес ён не пайшоў. З сярэдзiны ланцуга выйшаў убок Кастусь Лукашэвiч у той жа самай рудой жакетцы i ботах, як тады апошнi раз гаварыў з Нявадам. Усе людзi збочылi з дарогi ў лес, спускаючы з плеч свае аўтаматы i вiнтоўкi. На дарозе пасталi вартавыя. Кастусь Лукашэвiч i Сымон Ракуцька селi на ствол таго самага паваленага дрэва i доўга так сядзелi моўчкi. Ужо i зоры высвецiлi, а яны ўсё сядзелi i маўчалi.

- Дык ты ляж i спi, а я павартую цябе, - сказаў Ракуцька.

- Я не засну. Лепш ты спi.

- А калi Тамаш раптам гук падасць - толькi я адзiн пазнаю яго.

Зноў яны, можа, з гадзiну маўчалi.

- Дык я сам не свой без перадыху явiўся дадому, - задудукаў раптам Сымон Ракуцька. - Толькi бачу - дзве машыны стаяць пасярод вулiцы. Лiзавета ўжо, думаю, даўно дома. Уляцеў у двор - аж спатыкае мяне вачыма жонка. Стаiць, бедная, пасярод двара белая як палатно. Я ткнуўся ў сенцы i аслупянеў. Там у мяне поўнае вешала адзежы вiсела. Гэта яшчэ я запасiў дзецям, калi яны гадавалiся без мяне па той бок тае гранiцы, каб мой смак да яе сто год трымцеў у варшаўскiм горле! Дык стаiць пад тым вешалам немец i абчышчае яго. Знiмае боты, чаравiкi, хусткi, сукенкi, нагавiцы, паясы, рубашкi i кашулi i ўсё тохцiць у чамадан. Божа лiтасцiвы! Тады ўкралi дзяцей! А гэта зноў явiўся зладзюга. Самую памяць аб дваццацi маiх гадах, калi я дзяцей чакаў, крадзе! Парадкуецца, гаспадарыць! Колькi ж на свеце гэтых зладзеяў на маю шыю! Нi ў маладосцi, нi ў старасцi няма ад iх ратунку! Я яшчэ нiчога не ведаю, што ў мяне ў хаце робiцца. Як хаплю я немца ззаду за карак i як тузяну к сабе, дык ён, як тая падла, валiцца на мяне. Я яго штурхануў ад сябе, ён носам у падлогу i як зараве! Бог даў шчасце, што я паспеў падняць з жорнаў камень i накрыць iм нямецкую галаву, так што не разабраць стала, цi была ў немца галава, цi так толькi гэтая крывавая каша. Паспеў я яшчэ заўважыць, як дрыгнулi нямецкiя ногi i апруцянелi навек.

- Уцякай! - закрычала жонка. Я даў ходу на вулiцу, аж бачу праз адчыненае акно, што ў мяне ў хаце поўнае застолле немцаў i хапаюць з лавы зброю, а мой Тамаш замкнуў з надворку сенечныя дзверы i да мяне бяжыць з нямецкiм аўтаматам. Мы з iм цераз вулiцу i ў сад i адтуль бачым, што яе, жонку, гоняць па вулiцы i страляюць па ёй. Яна ўпала. Мы з Тамашом пабеглi да яе, дык i па нас страляюць. Тамаш як сыпане з аўтамата! Немцы змоўклi. Але iх набегла зноў як плоймы. У Тамаша не было больш набояў у аўтамат, так ён i сеў макам. Адным словам, жонку забралi, а па нас стралялi, аж пакуль мы не адкацiлiся за крайнюю хату. З палавiну нашага пасёлка, i жонку маю, пагналi ў лагер, а мы з Тамашом разам з усiмi. Ну... Тамаш хлопец бывалы i камандаваць на вайне ўмее.

- А пра Лiзавету што?

- А Бог жа яе ведае. Анiчагуткi нiякага слыху. Думай што хочаш. Больш я i не бачыў яе. I ў цябе ж, кажаш, дачка малая Лiза. Адкуль ты ведаеш, што яна ў лагеры?

- Я напэўна не ведаю.

Зноў Сымон Ракуцька i Кастусь Лукашэвiч змоўклi на доўгi час. Неба на ўсходзе пачынала шарэць, i зоры цьмелi.

- А цi даўно я так глядзеў на зоры, калi шукаў яшчэ сабе дарогi на ўсё жыццё! Усё прайшло як адзiн дзень. I зноў як прыйшлося. Лiзачка, дачушка!

Кастусь Лукашэвiч шпарка ўстаў i закурыў. Ён i Ракуцька яшчэ цэлыя суткi так прагутарылi тут, пасля кожнай гаворкi даючы па гадзiне маўчання. А яшчэ цераз дзень тут з'явiўся Тамаш i з iм людзi. Усе аставалiся тут яшчэ нешта з паўтыдня. Цяпер успамiнаюць, што ў тыя днi Сымон Ракуцька многа бываў на людзях i любiў слухаць, калi хто што расказваў. Тамаш мала быў вiдзён. Кастусь жа Лукашэвiч быў вельмi задумёны, бадай што сумны. У апошнюю ноч перад выхадам адсюль з'явiлася тут Волька. Яна нашмат змянiлася з таго, калi пакiнула Сумлiчы. Здавалася, што яна стала вышэйшая ростам, рысы твару яе сталi вострымi. Яна была ў мужчынскай жакетцы з саматканага сукна i рукi трымала ў кiшэнях. Некалькi гадзiн, да ранiцы, яна праседзела з Кастусём на паваленым дрэве, i скарга прарывалася ў яе голасе. Яна доўга расказвала Кастусю, як тыдняў два хадзiла наводдалек па лясах i полi там, пад лагерам, i як нарэшце выбрала зручнасць падысцi да лагернай агароджы так на вярсту. Там было тарфяное балота, праз якое цякла павольна ржавая рачулка. "Я ляжала ў чорным куп'i некалькi дзён. Раз на дзень да той рачулкi нявольнiкi з лагера з'яўлялiся па воду. Саматугам яны кацiлi бочку на колах. Вартавы немец не iшоў следам за iмi, а садзiўся са сваiм аўтаматам на купiну i зводдалеку сачыў за людзьмi. Адзiн раз я падпаўзла да самай рачулкi i, калi яны ўжо налiлi ў бочку вады i пхалi яе назад, я запытала ў iх, цi няма там у лагеры Лiзы прозвiшча Лукашэвiч... Маладая жанчына з распушчанымi валасамi адагнулася ад бочкi i сказала, што нейкая Лiза ёсць i ўжо даўно ляжыць каля слупа ад агароджы хворая на крываўку. А колькi год можа быць гэтай Лiзе? запытала я, але немец там крыкнуў, i людзi наляглi на бочку. Можа, гэта i яна, даўно ляжыць..." Вельмi доўга яны маўчалi. Канчалася ноч, Волька раптам ткнулася тварам у Кастусёва плячо i зарыдала.

- Нашто цябе благi лёс прывёў тады да мяне, калi я была малая... Божа, якая пакута!

Кастусь змрочна запытаў:

- Дык дзе ж бацька?

- Не ведаю, дзе бацька. Знiк. Я яшчэ раз вярнулася была ў хату. Пуста. Павукi адбiтае ад дошчак акно заплятаюць.

Як прайшоў дзень i сцямнела, гэтае месца зноў стала пустое. Нi голасу, нi шоргату. Стала поўная цiшыня. I ветру не было, але лiсце з бярозы падала ўсю ноч, так што зранку ўся зямля пад бярозай была выслана жаўталiсцем. Але не было каму цешыцца хараством гэтага малюнка. Тут не было нi душы. Птушкi, што збiралiся зiмаваць у лесе, смела садзiлiся на паваленае дрэва, i за цэлы дзень нiхто нi разу не спудзiў iх.

III

I тут было скрыжаванне дарог, але малое i своеасаблiвае. Хто ведае, чым падтрымлiваецца iснаванне некаторых глухiх дарог, па якiх мала хто калi ездзiць i якiх нiколi нiхто не правiць i не глядзiць. Але вельмi можа быць, што такая дарога больш бачыла на сабе чалавечага ўтрапення, чым бiты шлях. На тым шляху, калi ўпадзе чалавек, яго неўзабаве падымуць. Тут жа ён можа заходзiцца тыднямi ў адзiноце. Малое скрыжаванне было на самым узлессi, кiламетраў за чатыры ад паваленага дрэва i вялiкай бярозы. Вялiкi шлях, што праходзiў праз гэты лес i далёка ад лесу на паўночны захад, на Вялiкiм скрыжаваннi скрыжоўваўся з Маскоўска-Варшаўскай шашою, тут, за лесам, перасякаў вельмi вузкую, на выгляд толькi палявую дарогу, з пяском, ператоўчаным конскiмi капытамi на пыл. Перакрыжаванне тут было простым кутам. Калi вялiкi грунтавы шлях iшоў з усходняга поўдня на заходнюю поўнач, то скрыжаваная тут з iм дарога злучала заходнi поўдзень з поўднем усходнiм. Гэтым апошнiм кiрункам дарога прыводзiла да Маскоўска-Варшаўскай шашы даволi-такi далёка ад Вялiкага скрыжавання. Ад лесу цi ад малога скрыжавання да самай шашы дарога iшла паўз невялiкiя лясы i скрозь узгорыстым полем i спрэс усюды паўз густыя паселiшчы. Так што зранку тут на гэтай дарозе льга было часта пачуць пах дыму з хатнiх комiнаў. Першы ж кiрунак вёў дарогу найбольш чыстым полем, з чыстымi ж узгоркамi. Мясцовасць тут была вышэйшая, узгорыстасць гусцейшая, i дарога не заўсёды ўздымалася ўгару, а давала кругу. Тут яна абвакольвала вядомую на ўсю ўсходнюю Случчыну Малiбажкаву гару памiж Заняведамскiмi i Вераб'ёўскiмi лясамi i рэзалася проста ў некалькi шырозных тарфяных балот. Кiламетраў за сорак з гэтага боку да малога скрыжавання пры гэтай дарозе ляжаў у полi вялiкi, як гара, камень дзiўнай формы i не менш дзiўнымi на iм слядамi мiнуўшчыны. Камень меў трохкутную форму, як бы палавiну куба, разрэзанага напалам ад аднаго рога да другога i ўбiтага ў зямлю адным рабром сваiм. Так што было падобна, што гэта каменны зуб увязiўся ў зямлю, а здалёк здавалася, што гэта нешта нейкае стаiць на адной назе. Камень гэтакi высокi, што пад iм мог стаяць чалавек, крыху прыгнуўшыся, i мог такiм парадкам закрыцца зверху i ад бомбы i ад дажджу. Верх каменя быў пляскаты i бадай што правiльны чатырохкутнiк, быццам дошка стала. Нага гэтага каменя абрасла iмхом, верх жа аставаўся зусiм чыстым. Узлезцi на верх гэтага каменя было вельмi цяжка. Малыя пастушкi, найпярвейшыя лазуны, станавiлiся пры каменi адзiн на аднаго i верхняга падсаджвалi, ды i то мала каторы мог здзержацца, вiсючы на руках, i не ўпасцi на зямлю. На сподняй старане каменя, пад якой чалавек мог хавацца ад якой-небудзь прыгоды, немаведама кiм i калi, быў выразаны рысунак тонкiмi i неглыбокiмi рысамi, але вельмi выразны. Рысунак не быў удалы i тым больш не быў нават блiзак да мастацтва. Гэта была вельмi недакладная зарысоўка, i калi добра i доўга прыглядацца да яе, то тады рысунак праступаў выразней: з напятага добра лука страла прыцэлена ў галаву аднарогага быка. Цi гэты рысунак нарадзiўся сваiм замыслам у быце тае самае асобы, што пакiнула яго тут, цi гэта была простая стылiзацыя, цяжка сказаць. У кожным разе рысунак быў старадаўнi, гэта вiдно было з таго, што некаторыя рысы яго даволi-такi прыцерлiся. Гэты камень называўся ў гэтых мясцовасцях "сухi дзюб", i не толькi ў гэтых мясцовасцях. Вельмi далёка адтуль, кiламетраў, напэўна, не менш як семдзесят, у Леньках пад самым Грэскам, я чуў, як жанчына сказала свайму малому, якi нешта насваволiў: "Iдзi з разгону вытнiся лбом аб сухi дзюб". Паўз гэты "сухi дзюб" дарога iдзе далей роўнай лiнiяй да свае завiлiны, а там, раздвоеная на вiлы, адным рогам iдзе на тую самую "Перабродскую Злыбяду", дзе, як казаў Сымону Ракуцьку Тамаш, немцы зрабiлi канцэнтрацыйны лагер. А другiм рогам дарога даходзiць да вялiкай сялiбы, якая займае шырокi абшар у чыстым полi. Ад усяго тут павявае старадаўшчынай. Да рэвалюцыi гэта быў маёнтак тутэйшага зямельнага магната. Двухпавярховы дом стаяў белым паўкругам, у якiм расло больш як паўсотнi старых дрэў усялякiх парод. Два сады яшчэ захавалiся паабапал дома. Яблынi i iгрушы ўжо дуплявалiся, але яшчэ садавiна адцягвала ўнiз iх голле. Незаўважна стары сад пераходзiў у зону маладых дрэўцаў. Гэты малады сад быў пасаджан год сем таму i займаў гектар не менш дваццацi. На зялёным паплаўцы за гэтым садам стаялi будынкi дробнага з выгляду заводзiка, вiннага браварца, дзе выраблялася яблычнае вiно i гатавалася павiдла. За поплавам былi дзве вулiцы новых хат i дамкоў з жоўтымi шуфлядамi i шалёўкай вокан, з кветнiкамi ад вулiцы i вяндлярнямi на агародах. З усяго было вiдно, што тут будоўля дайшла да свайго завяршэння апошнiмi гадамi. У гэты час ранняй восенi, калi непадалёку ад малога скрыжавання бяроза сыпала на лясную дарогу жоўтае лiсце, тут, на поплаве, каля вiннага завода хадзiла на пашы чарада кароў, у кожнай з якiх вымя адвiсала нiжэй каленных суставаў. У двухпавярховым доме пахла фарбаю i мытаю падлогаю. Вокны былi адчынены, i пад iмi ляжалi на двары зграможджаныя разам абы-як школьныя парты i сталы, шафы i чорныя дошкi для пiсання мелам. Усё гэта было перасыпана i перашпаклёвана кнiгамi, некалькi разоў перамыта дажджамi i бесперапынна прысыпалася пылам з навакольнага поля. Было яшчэ невялiкае дапаўненне да агульнага малюнка: некаторыя хаты стаялi з павыбiванымi вокнамi i знятымi з крукоў сенечнымi дзвярыма, а памiж дрэў перад двухпавярховым домам пахаджваў нямецкi палiцай, вiдаць, нейкi тутэйшы хамула з падстрыжанымi вусамi. З другой стараны дома стаялi грузавiкi i лёгкая машына, i два нямецкiя салдаты мылi яе. Невядома, якi гэта быў дзень пасля таго, як Гертруду i старога Густава малады Густаў спаткаў на Баранавiцкiм вакзале, але гэта было праз нядоўгi час пасля таго. У адным з пакояў двухпавярховага дома сядзела за сталом Гертруда i цераз стол насупроць яе той сярэднi афiцэр, што камандаваў салдатамi, калi яны ахоўвалi маладзейшага Густава ў Баранавiчах i па дарозе i абстрэльвалi лес паабапал дарогi. Вельмi можа быць, што яны заседзелiся пасля абеду, бо на стале былi ласункi, а час хiлiўся на вечар.

- Я стаў за гэты час вашым блiзкiм чалавекам. I мне яшчэ доўга прыйдзецца ахоўваць вас, - сказаў афiцэр. - Тут шчаслiвая выпадковасць. Недалёка адгэтуль канцэнтрацыйны лагер, каля якога стаiць вялiкая часць канвою i варты. Я са сваiмi салдатамi належу да гэтай часцi. Так што адначасна мы ахоўваем i вас i лагер. Вам тут смела можна жыць i працаваць.

- Гэта не выпадкова, - сказала Гертруда. - Наш Густаў, калi выбiраў месца для лагера, сумысля падумаў аб блiзасцi да гэтага маёнтка. Тут жа яшчэ адно: маёнтак вялiкi, а тутэйшых людзей асталося мала, дзе яны падзелiся, невядома, хаты пустуюць...

- Яны паразыходзiлiся па лясах i пасталi бандытамi.

- Дык у першыя гады, пакуль вайна, маёнтак будзе трымацца на рабоце забраных у лагер.

- Тым больш я тут доўга буду.

- I я так думаю. Учора, калi мылi падлогу, адна дзеўка так на мяне паглядзела, што я пакiнула верыць майму сыну, якi кажа, што над тутэйшым народам трэба павесiць меч, i ён уверуе, што гэта тая праўда, да якой ён сам павiнен iмкнуцца. Божа мой, я не думала, што мне ў мае гады прыйдзецца быць так далёка ад Германii i перажываць такую трывогу. Усё жыццё мы марылi мець маёнтак у самой Германii. Дзiўна сказаць, але мой Густаў на тую яшчэ, першую, вайну пайшоў ахвотна. Ён быў радавы. Мы былi арандатарамi. На той вайне ён меў ужо каштоўнасцей на цэлы маёнтак. Але ён не вытрыманы чалавек. У хваробе ён даў дурную волю сваiм пачуццям i аддаў чорт ведае каму вялiкае багацце. Праз усё жыццё я казала яму, што ён зрабiў злачынства перад Германiяй. Ён гэта i сам разумеў. Ён праклiнаў той свой душэўны парыў. Калi з'явiлася вучэнне фюрэра аб заваёве Германiяй свету, ён быў адным з тых першых, што ўбачылi тут адлюстраванне сваiх асабiстых думак. Гэта ўжо не быў парыў. Наш Густаў з маладых год пачаў рыхтавацца да змагання за ўвесь свет для Германii. Усё прайшло, як сон. Божа, наш Густаў не будзе арандатарам! Але чаму я сама не свая! Наш маёнтак не ў Германii, а так далёка. Мы яшчэ не прычакаем, пакуль тут стане карэнная Германiя.

Яна падышла да акна i стала глядзець у яго. Вiдно было поле, вялiкi абшар з рэдкiмi дрэвамi i на даляглядзе сiнiя iстужкi лясоў. Вiдно было з другога паверха, як у адным месцы сыходзяцца ў вузел палявыя дарогi i непадалёку вiдно ў лагчыне мястэчка. Гертруда яшчэ не асвойталася тут. Яна не ведала нi назваў, нi iмёнаў, не трымала ў памяцi яшчэ анiводнага твару сярод тутэйшых людзей. Часамi смутак сцiскаў ёй грудзi. Як вялiкага свята, яна заўсёды чакала тых дзён, калi прыязджаў сюды Густаў, яе сын i ваенны начальнiк тутэйшай акругi. Ён заязджаў сюды даволi часта. Ён ведаў трывогi i сум свае мацi, ён быў ёй добрым i ласкавым сынам. Гэта быў дзейны чалавек i практычны работнiк. У яго акрузе былi чатыры канцэнтрацыйныя лагеры, i ён сам займаўся iмi. Дзеля iх ён нават зрабiў змены ў агульным для лагера рэжыме. Туды, пад Вялiкае скрыжаванне, былi напады на гарнiзоны i транспарты, тут жа было чамусьцi спакойна, i вышэйшае начальства лiчыла гэта заслугай Густава Шрэдэра. I ён, нiколi нiчым не выхваляючыся, чакаў таго часу, калi стане на паўкрока блiжэй да свайго фюрэра. Ён да таго любiў дакладнасць i завяршэнне ўсялякай справы, што два разы сам прыязджаў у лагер на "Перабродскай Злыбядзе" i на свае вочы бачыў, як на зямлi ляжаць людзi каля агароджы i навокал бочкi на колах. Што ж да яго мацi, то яна нават i ўяўлення не мела, што гэта такое канцэнтрацыйны лагер. Яна толькi ведала тую праўдзiвую сапраўднасць, што там многа людзей, якiя робяць усялякую работу, калi iх на гэта выганяць...

Перабродскi канцэнтрацыйны лагер меў такi выгляд. Гэта было месца поблiзу тарфянога балота з куп'ём i наводдалек ад невялiкага лесу. А з двух бакоў было поле. Вялiкая прастора была абгароджана калючым дротам, навокал гэтай агароджы стаялi вартавыя салдаты. У адным месцы, ад поля, праз якое тут жа праходзiла дарога, на метраў дваццаць агароджы не было, i гэта было штосьцi накшталт уезду i ўваходу ў лагер. Тут не было анiякага будынка, i толькi на полi за агароджай стаяў барак з дошак, дзе жылi салдаты i адкуль проста з парога iшла пратаптаная сцежка ў дробнае мястэчка, схаванае тут жа ў лагчыне. У сярэдзiне агароджы трава была вытаптана, а больш як на палавiне плошчы засыпана пяском невядома дзеля чаго. Гэта было распараджэнне самога начальнiка акругi Густава Шрэдэра маладзейшага. Некалькi тыдняў забраныя ў лагер людзi насiлi на сабе ў торбах, хустках i ў дапасаванай да гэтага сваёй адзежы пясок з поля i засыпалi траву быццам бы для гiгiенiчнасцi. Людзей тут было то менш, то больш. Быў момант, калi тут было забраных пад дзесяць тысяч. Iх усё адпраўлялi кудысьцi на работу. Цяпер тут было людзей пад дзве тысячы. У агароджы, насупраць уезду ў лагер, стаяла пустая бочка на колах. Раз на дзень забраныя па чарзе прывозiлi сюды ў бочцы ваду з рачулкi i ставiлi бочку на гэтае месца. Хто першы дабiваўся, каб хапiць сабе ў бляшанку з-пад кансерваў вады, той мог лiчыць сябе шчаслiвым. Месца навакол бочкi было, вядома, самым зручным, каб дастаць вады. Таму, хто ўжо раз заняў сабе тут месца, той i не сыходзiў з яго тыднямi, каб захаваць яго за сабою. Тут так было густа людзей, што ляжаць не было месца. Тут людзi толькi сядзелi. Тут былi толькi здаровыя, што мелi сiлу, каб заўладаць тут месцам. Хворыя ляжалi на пяску глыбей у разлегласць, хворыя на крываўку асобна, блiжэй да агароджы. Аслабелыя, але не хворыя - на траве. Ночы цяпер стаялi зорныя i прыхаладалыя, i да самай ранiцы чулiся тут: моцны шэпт, кашаль, стагнанне, божканне, моцная малiтва таго, хто ўжо не верыў у Бога, i моцная знявага Бога з вуснаў таго, хто датуль шчыра верыў у яго. Ранiцаю сонца высушвала слабую восенную расу, i над хворымi яшчэ пачыналi раiцца мухi. Чуўся крык i каманда. Прыносiлi тую вечную ва ўсiх турмах, катаргах i арыштных месцах страву, што пры ўсiх уладах i рэжымах завецца "баланда", незалежна ад таго, цi там на вядро вады прыходзiцца бурак цi бульбiна. Усе прывыклi ўжо, што той, каго забiралi адсюль на работу, больш сюды не варочаўся. А цi на благое гэта, цi на добрае, кожнаму нельга было нават i падумаць, а нi то што каб ведаць. Спачатку выгараджаная лагерная плошча была меншая, пасля яе пашырылi, i ад старое агароджы асталося некалькi слупоў без дроту. Прыткнуўшыся галавою да аднаго з гэтых слупоў, тут ужо трэцi тыдзень ляжала Лукашэвiчава Лiза, у сукенцы, якая была раней светлая, а цяпер стала чорная ад зямлi. Асеннiя мухi раiлiся над ёю, калi прыпякала сонца, а яна ўсё ляжала i ляжала бадай што ў бяздум'i. Бяздум'е было яе ратункам, i iшло яно ад вялiкай слабасцi яе цела, боль i ныццё ў якiм сталi ўжо яе звычайнасцю. Калi прыносiлi баланду i ўсе кiдалiся да яе з бляшанкамi ад кансерваў, яна нават не паднiмала галавы i не бачыла таго страшнага малюнка, калi чалавек, загнаны ў няволю, у загарадзь i ў натоўп сабе падобных няшчасных, ад якiх адабрана права, самае першапачатковае, патрэбнае нават i некаторым жывёлiнам - дзеля сваiх прыродных патрэб пабыць часам у адзiноце, - яна не наглядала, як чалавек тут ператвараўся ў жывёлiну, а натоўп у чараду. Каля вядра з баландой людзi збiвалi адзiн аднаго з ног, ратуючыся ад галоднай смерцi i хваробы. Тыя ж, што былi цвярдзейшыя воляй, угаворвалi гэтых i словам i крыкам наладзiць сталасць. I пры баландзе i пры бочцы з вадой заўсёды стаяў шум сотняў галасоў. Спакайнейшыя i вытрыманейшыя аставалiся дзе-небудзь убаку, але затое мала калi i баланду i ваду бралi ў рот. Сярод iх нараджалiся думкi i планы аб уцёках, аб змаганнi з нямецкай салдатнёй, аб арганiзацыi ўсiх дзеля паўстання i масавым уцёку. Да гэтых належала адна высокая жанчына, да жудасцi хударлявая з постацi i з твару. Яна была не маладая i не тое каб старая. Так ёй магло быць год мала-менш як пяцьдзесят. Рысы твару строгiя i, можа, нават халодныя. Позiрк спакойны, мала рухавы, ён як бы быў выяўленнем чалавечай упэўненасцi, што нiчога новага на гэтым старым свеце не ўбачыш. Спачатку i яна кiдалася ў натоўп па баланду i ваду, але пасля ўбачыла, што лепш быць галодным, чым з памятымi касцьмi. Тады яна пачала ўгаворваць многiх устанавiць чаргу на баланду i ваду. Пачынанне яе перадалося да iншых, i, калi чарга пачала ўстанаўляцца, яна раптам адчула сябе так, што як бы ўжо зачапiлася за нейкую справу цi мэту, i гэта вывела яе душу з стану бязвер'я i безнадзейнасцi i дало ёй сiлы лягчэй цярпець сваё iснаванне.

Так прыйшоў момант, калi яна аднойчы, седзячы ў адзiноце на стаптанай траве i выбiраючы адтуль нейкiя, вядомыя ёй травiны, якiя яна ела, загаласiла: "А добры мой, а лепшы за ўсiх мой, а чаму ж ты па мяне не прыходзiш? Хiба ж ты забыўся, як ты нудзеў па мне дваццаць год i як дзецi не ведалi, якi ты, а я зямлю арала i азiралася, а можа ты як-небудзь бачыш мяне? А цi памятаеш ты, як Тамашка наш упаў быў з дрэва i гаварыць не мог..." З таго часу яна пачала галасiць кожны дзень, перабiраючы ў сваiм галошаннi ўсё сваё жыццё ад дзён свае маладосцi, ад той вайны з немцамi да гэтай, i такiм парадкам праз яе галошанне ўсе дазналiся, як яна жыла i што было ў яе душы. Што гэта было за жыццё! Выкiданне з хаты, марнаванне маладосцi, смутак у сталасцi, вечнае выгнанне ў жыццi на родным месцы. Гэта была жонка Сымона Ракуцькi. Вельмi можа быць, што яе галошанне павяло многiх на расказ аб самiм сабе. Адкуль толькi тут не было людзей! Але ў гэтыя днi для Лiзы не iснавала асоб i твараў: усiх i ўсё яна з свайго належанага пры слупе месца бачыла, як праз туман. Блiзкiя галасы i далёкiя гукi да яе даходзiлi аднолькава, як праз сцяну з адзежы i ваты. Бяздум'е ратавала яе ад смутку. Але, нарэшце, прыйшоў смутак, з'явiўся ўладны i бязлiтасны, як i заўсёды ў чалавека, ён быў страшнейшы i цяжэйшы за боль цела, парванага жалезам. Пачаўся ён ад рання яснага дня. Можа яна пачала перасiльваць хваробу, бо магла падняць галаву, калi ў загарадзi пачуўся злiтны ў адзiн гул гоман. Гэта чалавек пад тысячу людзей выстройвалiся перад выхадам з загарадзi. Iх забiралi на тую невядомую работу. Калi гэты вялiкi натоўп рушыў з месца i пачаў скрывацца ў полi, нават праз яго маўчанне чуўся жах няволi. У гэты момант да Лiзы падышла Ракуцькава жонка.

- Ну як, - сказала яна, - ты ўсё ляжала, а сёння сядзiш. Можа твая крываўка пакiдае цябе?

- Мама! - моцна сказала Лiза, ведаючы, што гэта не мацi. I з гэтага моманту пачаў душыць яе смутак. Ракуцьчыха скаланулася i шпарка адышлася да свайго ранейшага месца. Быццам бы хто рваў з яе душу. Магiчнае слова "мама" ў абедзвюх iх скаланула душу, у малое i ў старое. Ракуцьчыха ўпала тварам на пясок i зарыдала. Лiза асталася сядзець нерухома на ўвесь дзень i на ўсю ноч, так смутак скаваў яе ўсю i яе вочы; бадай што суткi яны не сышлi з аднаго пункта дзесьцi ў прасторы.

Я ў маленстве бачыў, як птушка далася аб тэлеграфны дрот i, скаваная ранамi ў нагах i крыллях, канчалася на зямлi пад дротам. У яе вачах маглi змясцiцца смутак i скруха ўсяго свету. А якi ж шлях трэба прайсцi ад птушкi да чалавека! Лiзiн позiрк змянiўся толькi на рассвiтаннi пасля той ночы, якая стала апошняй ноччу яе жыцця ў лагеры.

Тым самым тыднем, а можа, на колькi дзён раней, здушаны смуткам аб Лiзе, скрухай, небытам, кашлем, стары Нявада падышоў да мэты свайго доўгага падарожжа. Ён ужо даўно, з першых жа дзён, iшоў глухiмi сцежкамi, узмежкамi, цалiною - полем i паплавамi. Чым блiжэй ён падыходзiў да месца, да якога так доўга iшоў, тым мацней авалодвала iм пачуццё неспакою i трывогi. Ён гэтулькi пытаўся ў людзей пра гэтае месца, i дзе яно i хто тут жыве, i хто iм уладае - што ўжо больш i не правяраў свае дарогi, а iшоў ад нейкага свайго чуцця. Хада яго была ўжо цяжкая i павольная. Дарога яго скончылася змрокам яснага дня. Ён убачыў перад сабою бялявыя ад рэштак змытай дажджамi вапны камляватыя ствалы старога саду. Паўз увесь сад быў роў i зарослы травою вал над iм. Ад такой доўгай хады i трывогi ногi яго падгiналiся. Ён сеў на вал над ровам i падумаў: "Божа мой, як далёка да Сумлiч". Сапраўды ён зайшоў вельмi далёка. Гэта была нават i не тая акруга, у якой былi Сумлiчы. I не тая гэта была акруга, начальнiкам якой быў маладзейшы Густаў Шрэдэр i ў якой была цяпер у лагеры Лiза, дзеля якой ён прыйшоў сюды. Ён сядзеў над ровам i не ведаў, як жа пачаць сваю справу, i калi, i з кiм, i дзе таго шукаць тут. Яшчэ не ўмеркла, i постаць яго вельмi выразна вырысоўвалася. Сярэднiх год жанчына iшла з кашом яблык паўз вал над ровам, спалохалася незнаёмага чалавека i стала абыходзiць яго стараной. Ён яшчэ больш узнепакоiўся. Душа яго ныла i трывожылася, i, каб ён мог у гэты момант праверыць сам сябе, ён знайшоў бы ў сабе больш безнадзейнасцi, чым веры, i больш боязнi, чым надзеi. Ён падняў вочы на жанчыну i запытаў:

- Цi тутэйшая ты, галубка?

- Ой, дзядзюхна, хто гэта!

I жанчына пайшла шпарка. Нявада заварушыўся:

- А скажы, цi Палiводскага гэты маёнтак?

- Нашто табе? Хто ты? Унь немец павярнуў сюды галаву, стаiць з аўтаматам ля брамы.

Яна подбегам пайшла к дому, веранды i балконы якога здалёк вырысоўвалiся зялёным сваiм колерам на фоне белых сцен.

- Калi ты маеш доступ да Палiводскага, - крыкнуў жанчыне Нявада, - дык накажы яму, што тут сядзiць чалавек, якi прынёс яму тое, што ў яго адабралi на той вайне i чаго ён шукаў праз усё жыццё.

Жанчына выслухала iдучы i ўжо сапраўды-такi пабегла i знiкла з вачэй. Нявада рашуча ўстаў i шпарка пайшоў к дому. Нямецкi салдат пераступiў з нагi па нагу i закрычаў нешта на Няваду так, што здавалася, гэта ён прагаўкаў, цвелячы сабак. Нявада падняў рукi ўгару i стаў на месцы. Мусiць-такi сапраўды тая жанчына мела нейкi доступ цi да самога Палiводскага, цi да якога-небудзь яго слугi, цi да кухароў, цi пакаёвак. Бо нешта вельмi адразу, як толькi Нявада стаў перад салдатам, з дома на ганак выйшлi двое ў палiцэйскай форме, i адзiн штосьцi сказаў салдату, а пасля расейскай мовай запытаў у Нявады, трымаючы на губах штосьцi падобнае да цiкаўнасцi i ўсмешкi:

- Гэта ты прынёс тое, чаго шукаюць праз усё жыццё?

- Гэта я, - абазваўся Нявада.

- Дык хадзi сюды.

Салдат адступiў ад Нявады, i Няваду павялi праз цёмныя i асветленыя свечкамi пакоi i калiдоры. Многа прайшлi дзвярэй i нарэшце спынiлiся ў вялiкiм пакоi, акно ў якiм, высокае i шырокае, было адчынена. Было вiдно, як на небе патухалi апошнiя праменнi яснага захаду. Няваду паставiлi ў кут каля дзвярэй i пачалi выварочваць яму кiшэнi, шукаць запазухай i мацаць па ўсей яго адзежы. У гэты момант адчынiлiся дзверы, тыя, праз якiя Нявада яшчэ не праходзiў, i двое людзей выйшлi адтуль i, штосьцi ўзбуджана гаворачы па-нямецку, пайшлi поплеч праз пакой да выхада. Тыя, што выварочвалi Нявадавы кiшэнi, павыцягвалiся, як пруты. Адзiн з тых двух быў высокi i ўжо стары i ў цывiльнай адзежы, другi сярэднi i ростам i гадамi i ў форме нямецкага афiцэра. У дзвярах яны пацiснулi адзiн аднаму рукi, i вайсковец выйшаў, а высокi цывiльны астаўся, i раптам адбылася дзiўная Няваду з'ява: яго выпусцiлi з рук i пакiнулi шукаць у яго чагосьцi, а самi знiклi следам за вайсковым, i высокi цывiльны вярнуўся ў свой пакой. Нявада астаўся адзiн. Ён схiлен быў радавацца гэтаму. Адразу ён стаў увiшны i рухавы. Прыгнуўся i мацнуў месца, дзе ў вопратцы падшэўка сшыта з верхам. Аж у галаве яго закружылася: яны яшчэ не дайшлi былi да гэтага месца, i тое, што ён нёс Палiводскаму, было пры iм. Узбуджаны i з наплывам надзеi, ён зазiрнуў у акно i ўбачыў, як той вайсковец сеў у машыну i як той салдат, што запынiў быў яго на двары, палез у грузавiк, дзе сядзелi больш салдаты. I машыны адразу паехалi. На двары стала адразу пуста, i з-за дрэў чулася, як нехта вучыўся граць на дудцы. Падобна было, што як толькi паехаў, а з iм i салдаты з аўтаматамi, дык тут не асталося нiякай варты. Праўда, два палiцаi падышлi аднекуль, узлеглi грудзьмi на плот i сталi курыць, але Няваду яны здавалiся чымсьцi як бы не вельмi жорсткiм. Яны хоць не гаўкаюць так па-нямецку. Пустэча, цiшыня i дудка з-за дрэў запоўнiлi час Нявадавага чакання. Так адзiн ён стаяў, можа, з паўгадзiны. Зноў трывога i ўтрапенне пачалi авалодваць iм. Раптам адчынiлiся дзверы, за якiмi знiк высокi цывiльны, i палiцэйскi выйшаў адтуль i беларускаю моваю (вiдаць, быў тутэйшы) сказаў да Нявады:

- Гэта ты той самы, што нешта прынёс?

- Я, - устрапянуўся Нявада.

- Дык увайдзi. Цябе, здаецца, глядзелi i абмацвалi?

- Абмацвалi.

- Дык iдзi, iдзi туды. - Ён паказаў на дзверы, з якiх сам выйшаў, i сеў на цвёрдае крэсла ў паставе такой, у якой ён тут маецца сядзець доўга, можа нават цэлую ноч. Нявада ўвайшоў у наступны пакой i ўбачыў таго самага высокага цывiльнага. Ён стаяў пасярод пакоя, заклаўшы за спiну рукi, i нервовы цiк перасмыкваў яго губы.

- Стой, стой, - шпарка сказаў ён, як толькi Нявада зрабiў крок ад дзвярэй. - Ты быў на той вайне?

- Быў.

- Ты аграбiў раненага афiцэра?

- Не я, а немец. А як той немец трапiў у палон i ляжаў хворы ў маёй хаце, дык за добры догляд пакiнуў усё тое маiм дзецям. Усё захавалася як ёсць. Я прынёс пану Палiводскаму.

- Гэта я Палiводскi, - нецярплiва сказаў высокi.

Няваду быццам праняло электрычным токам. Перад iм стаяў стары чалавек, хударлявы, з тварам такiм, што, здавалася, да яго прысохла вечнае чаканне. Нявада зрабiў рух да акна, дзе святлей, i загарнуў сподам наверх крысо свае вопраткi. Палiводскi не спускаў з яго вачэй, i губы яго перасмыквалiся часцей, ужо дробна i бесперастанку. Было маўчанне i цiшыня. Угнуты Нявада пацягнуў за канец суровае нiткi, i пачуўся сухi трэск, i насупраць акна льга было ўбачыць, як з таго месца вопраткi, дзе рванулася нiтка, пайшоў пыл. Не адгiнаючыся, Нявада ўсадзiў пальцы пад адпораную падшэўку i абмацваў там. Тут пачуўся яго голас. Ён гаварыў:

- Мой ласкавец, я праз дваццаць, а можа, i праз усе трыццаць год хаваў, не пускаў куды, трымаў, а нёс i шукаў вас, i прапытваў у людзей больш як... не лiчыў дзён, але больш як месяц. Я ў балотных закутках i ў сабачых норах хаваўся i туляўся, абы каб не напаткаць каго i каб цэлае данесцi... Божа мой. Каб жа льга было верыць у чалавечае сэрца i каб пранялi яго пакуты дзiцяцi, яшчэ зусiм недарослая дзяўчынка... (Тут ён абмацаў i дастаў з-пад падшэўкi гадзiннiкi. Палiводскi ўцягнуў нiжнюю губу ў рот i сцiснуў яе так.) Яна там без ратунку i без... без... без жыцця можа ўжо! (Ён павысiў голас i дастаў з-пад падшэўкi звязаныя пярсцёнкi.) Вам жа гэта слова сказаць, i пакiне яна мучыцца...

- Пра каго ты гаворыш! - крыкнуў нецярплiва Палiводскi, не маючы сiл адарваць вочы ад Нявадавых пальцаў.

- Ласкавенькi мой, любенькi мой, дарагi мой, душою i целам прашу, дастаньце яе з лагера i аддайце мне, каб я мог хоць пачуць, як пахне яе галава - цi пылам, цi мылам, як калi бывала ў яе. Ратуйце яе i мяне цераз гэта... Каб праз вашы вушы да сэрца дайшло... Чалавек жа, нават i акамянелы, не бывае без сэрца. Я так прашу, што аж не ведаю, цi глядзеў я калi на каго з сваiм гонарам... Дзеля просьбы мае я нёс сюды цэлы месяц, прапытваў, туляўся...

Тут ён дастаў з-пад падшэўкi крыж i застыў маўклiва. Можа, ён успамiнаў, цi не асталося яшчэ чаго, i не бачыў, як Палiводскi раптам збялеў тварам i рукамi зрабiў рух туды да яго. Нявада выпрастаўся i паклаў усё на стол. Поўны вялiкага чакання, ён стаў перад Палiводскiм i не зводзiў вачэй з яго твару. Некалькi разоў твар Палiводскага зменьваў свой колер: то чырванеў, то зелянеў, то бялеў, то зноў чырванеў. Нарэшце ён як бы абмярцвеў, i вочы быццам ашклянелi. Ён падсеў да стала i глядзеў на крыж, на якiм мiльгацелi нават у сваёй нерухомасцi каменнi.

- Нявiннае дзiця... Можа там яна дрыжыць ад крыку тоўстага салдата...

Нявада прыдумляў словы, ён не ведаў, што Палiводскi пражыў жыццё адзiн, без сям'i i без дзяцей, i тое, што яму, Няваду, магло быць мэтай, Палiводскаму было нiчым. Нарэшце i Нявада змоўк, i маўчанне гэтае, здаецца, навалiлася нязносным цяжарам на ўвесь свет. Палiводскi раптам падпёр твар рукамi i прамыляў губамi так, што Нявада ледзь пачуў:

- Позна ўжо... няма... i не трэба! - апошняе слова ён выгукнуў мацней i зноў замыляў губамi. - Жыццё пражыта чорт ведае як... I нiчога не ўдалося...

Губы яго зноў пачалi перасмыквацца, i ён стаў у ранейшай паставе, з рукамi за спiной. Нявада з жахам уздрыгануўся, спазма здушыла яму горла, i ён прахрыпеў:

- Позна? Яе расстралялi? - I ён закалацiўся, як прыгавораны к смерцi.

Палiводскi закрычаў:

- Прынёс позна! Трэба было дваццаць год таму назад! - Палiцэйскi з'явiўся ў дзвярах, падазрона зiрнуў на Няваду i цiха сказаў да Палiводскага:

- Яшчэ просiцца... там увесь час сядзiць. Гаворыць, што яго ўспомняць, каб сказаць, што ён сын Стафана Акаловiча.

Палiводскi разоў дзесяць засаб перасмыкнуў губамi i ўсiм тварам i сказаў:

- Няхай увойдзе.

Твар яго як быццам праяснiўся. Здавалася, што з думак яго сышло ўжо ўсё, апроч таго, што папрасiўся сюды. Ён падышоў да дзвярэй, каб сустрэць сына Стафана Акаловiча. Нявада трымаўся, каб не застагнаць, так цiснула яму ў грудзi i горла. Ён аж хiстануўся ўбок ад жаху, убачыўшы, што ў дзвярах з'явiўся той самы малады i абарваны, якога ён тады, даўно ўжо, траха не забiў жалезам па галаве. Цяпер ён быў яшчэ больш абарваны i больш быў падобны да абцягненага скурай шкiлета, як да чалавека. Палiводскi працягнуў яму руку, а той дзiка азiраўся каля сябе.

- Я сын таго Акаловiча, якi меў знаёмства з вамi многа год i да якога, пад Клецак, вы заязджалi...

- Ваш бацька быў самым блiзкiм мне чалавекам з усiх...

- Майго бацьку немцы павесiлi, - сказаў з узнятасцю Акаловiч. - Я не маю дзе галаву прытулiць, за мною, як за воўкам, палююць, дзе б хто нi сустрэў мяне... Увесь свет цесны мне. Дзе ж тая вялiкая Польшча? I малое яе няма! Хто мяне адарваў ад таго месца, дзе мне прасторна было?..

Ён задыхваўся. Нявада прылiп плячыма да сцяны. Палiводскi сеў к сталу i ўнурыў твар. Акаловiч пачаў калацiцца, як пасаджаны на пакуту. Палiводскi крыкнуў Няваду (вiдаць было, што раптам успомнiў):

- Выйдзi! - I ўставiўся сухiмi вачыма ў Нявадаў твар.

Нявада, iрвануўшыся з месца, бачыў, як Акаловiч затрапятаў рукой пад запазухай i двума крокамi апынуўся перад самым Палiводскiм. Нявада застыў на месцы. Акаловiч iрвануў з нетраў дзiравае адзежы штосьцi малое, цёмнае, чаго Нявада не мог разгледзець. Палiводскi сядзеў унураны. Акаловiч кiнуў у яго бок сваю руку. Нявада не паспеў нiчога нi падумаць, нi разгледзець. Траскучы гук i дым, i Палiводскi тузануўся ўнiз i грунуўся аб падлогу, галавою пад стол. Акаловiч пераскочыў цераз яго i рынуўся ў акно, але адразу ўзаскочыць на падаконнiк не мог, а паспеў яшчэ прыткнуць да сцяны крэсла i тады ўжо кiнуцца на двор. Нявада не паспеў апамятавацца. Палiцай, утрапёны i перапалоханы, сыпануў у пакой кулямi, але ў самы пакой не ўбег i закрычаў. Нявада падбег да акна i толькi цяпер заўважыў, што рука ў Палiводскага адкiнута з-пад стала па падлозе на праход памiж сталом i акном. Палiводскi быў мёртвы - толькi цяпер уцямiў Нявада. Ён шпарка апынуўся на акне i, трымаючыся за падаконнiк, гупнуў нагамi на зямлю. Як у спёку смага, яго мучыла прага хутчэй аддалiцца ад гэтага месца, да якога ён iшоў цэлы месяц i якое стала яму цяпер страшным i агiдным. Ён пабег куды вочы глядзелi i заўважыў, што пад нагамi ў яго мокрая трава. Задыхваючыся, ён бег у цемень ранняй ночы, чуючы, як бяда завязвае яму свет i смутак, большы яшчэ, як калi раней, цiсне яго ў зямлю. Ён не меў пачуцця таго, цi многа ён прабег. Сэрца распiрала яму грудзi. Ён пайшоў павальней, i кожная нага здалася яму стопудовай. Колькi жыў ён на свеце, ён яшчэ не быў у такiм жаху. Гэта была яго апошняя думка. Ззаду пачалi зноў страляць. Штосьцi падобнае на кулямётную чаргу пачало абзывацца за iм раз-поразу. Ён упаў на зямлю, перачакаў, устаў i зноў пайшоў. На пятым кроку зноў трэснула i стукнула ззаду. Яго тузанула ў спiне. Ён упаў у той жа момант адразу. Ён быў мёртвы ўжо ў момант, калi дакрануўся грудзьмi i тварам зямлi.

Акаловiч выйшаў на ўзлессе з палявой цалiны, калi яшчэ як мае быць не развiднела на наступны дзень. За ноч ён прайшоў нямала дарогi. Нервовае ўзбуджэнне зрабiла яму лёгкiмi ногi. Але нiколi яшчэ ён не меў такога страшнага выгляду. Вочы, як промнi, здаецца яны палалi i кожную секунду пераменьвалi сваё месца па твары. Здаралася, што гэты чалавек зараз перагарыць i ператлее ад таго, што з'ядае яго з сярэдзiны. З адной нагi ў яго згубiўся чаравiк, у другiм валачылася падэшва. Вышэй кален ён быў мокры, без шапкi i з распаласаванай напалам калашыной нагавiц да самай паяснiцы. Iшоў ён няроўна. То ледзьве цягнуў ногi, то ўваходзiў у подбег. Дзiка азiрнуўшыся на ўзлессi, ён стаў, пачаў глядзець угару i прыслухоўвацца. Але гэта было так сабе. Нiчога нiдзе ён не заўважаў, бо неўзабаве ўжо быццам смела прысеў на мокры камень, але не надоўга. Праз паўгадзiны ён ужо iшоў нейкаю лясною сцежкаю, i напэўна сам не ведаючы куды. Раптам выбiлася з-за тумановага засцiлу сонца, чырвонае, круглае i вялiкае, у прасвеццi памiж дрэў яно стаяла, як аглядальнiк зямлi. "Усход! Там усход! А супроцьлеглы яму захад! А на захадзе, адгэтуль на захад, родны дом, i клён той, i можа хоць адзiн якi яшчэ знойдзецца там блiзкi знаёмы твар. Можа там яшчэ гаварыць будзе з кiм, доўга, штодзень, аб былым маленстве, аб колiшнiх надзеях..." Ён сцiснуў зубы ад крыўды i нянавiсцi. I дзiўна. Яго надзея не спраўдзiлася. Тое, што Палiводскага ўжо няма жывога, не дало яму палёгкi. Безнадзейнасць i чорны смутак душылi яго. Але ён павярнуўся плячыма да сонца, якое ўсё вышэй усплывала ў неба. "Iсцi ад сонца - дык прыйсцi на захад". Ён як бы працверазiўся. Ён стараўся ўжо разабрацца, куды ж завялi яго за ноч ногi? Мясцовасць была незнаёмая. Лес, поле, вада ў лагчынах, крыклiвыя вароны, скрыжованыя сцежкi цераз поле, i чалавек нейкi.

Гэты чалавек стаяў у нiзкiх зараснiках на мяжы поля i лесу i вiдзён быў увесь ад пояса. Ёы быў так блiзка, што Акаловiч выразна заўважыў, што ён даўно не галiўся. Адзiн на аднаго яны глядзелi, i той раптам гукнуў:

- Эй, хто ты, падыдзi сюды!

Акаловiч нехаця i з такiм адчуваннем, быццам сэрца яго ў грудзях адарвалася ад свайго месца, падышоў да чалавека. Той адразу прыцэлiўся ў яго з аўтаматычнай вiнтоўкi, кашлянуў мокра i хрыпла i сказаў захалоджаным голасам:

- Хто ты?!

Акаловiч уныў i варухнуў губамi.

- Ну, кажы, хто ты? Дэзертыр з Чырвонай Армii?! Ну! А мо шпiён нямецкi, ходзiш тут, вiжуеш!

- Нашто ж тут немцам шпiёны, калi яны тут... - стараючыся гаварыць развязна i з нуднай усмешкай, адказаў Акаловiч.

- Калi яны тут? Не яны тут, а мы тут! - крыкнуў чалавек, i Акаловiч бачыў, што праз паўсекунды чалавек стрэлiць. Акаловiч са страшнай сiлай адчуў непераможную прагу дацягнуцца туды, пад Клецак, i гэта ўжо рабiлася яго адзiнай мэтай у жыццi. Iнстынктыўна, не думаючы, ён, само сабой, узяў у момант панiбрацкi тон:

- Што ты робiш! Спусцi стрэльбу! Дурань!

- А ты чаму не кажаш, хто ты! Кажы! Кажы, бо зараз стрэлю!

- Я iду з аперацыi.

Чалавек спусцiў унiз вiнтоўку.

- Ну дык прысядзем, закурым. "Божа! Чалавечае слова! Упершыню за ўвесь гэты страшны час!"

- Сядзець мне няма калi.

- Далёка табе iсцi трэба?

- Пад Клецак.

- А дзе гэта?

- Ад Нясвiжа пятнаццаць кiламетраў.

- Нясвiж чуў, а як жа. То пакажы дакумент.

Акаловiч адгарнуў ад жывата транты свае адзежыны i пачаў абмацваць у кашулi вышэй жывата лiштву, па якой зашпiльвалася кашуля. У адным месцы лiштва не была прышыта, а толькi зарублена. Удала дзе-нiдзе прафастрыгованая, яна шчыльна прылягала да кашулi. Акаловiч засунуў пад яе палец i пачаў там iм шнарыць. Чалавек чакаў. Акаловiч дастаў адтуль скручаную ў валiк паперку. Раскруцiў, паглядзеў i падаў чалавеку. Той пачаў пра сябе чытаць. Гэта было пасведчанне Нясвiжскага райсавета, што Люцыян Акаловiч ёсць селянiн з Рымашоўскiх хутароў, Нясвiжскага раёна, Баранавiцкай вобласцi. I штамп, i пячатка, i подпiсы - усё было на месцы, i нельга было здагадацца, што паперка рабiлася не ў Нясвiжы, а дзесьцi ў Германii. Прачытаўшы паперку, чалавек падазрона паглядзеў на Акаловiча i, не аддаючы яму яго пасведчання, сказаў:

- Дык ты туды i iдзеш?

- Туды.

- А дарогу ты ведаеш?

Акаловiч зразумеў недавер'е i пачаў гаварыць:

- Мне на Маскоўска-Варшаўскую шашу трэба выбiцца, а там я ўжо ведаю.

- А там як?

- А там як?! Пасля Слуцка праз Селiцкiя крыжы, Лядныя, Гулевiчы, Пiлiпавiчы i кiламетраў сорак не даходзячы да Сiняўкi...

- Дык табе ж гэта круг будзе, - дапытваў чалавек, не спускаючы з Акаловiча пiльных вачэй.

- Дык можна i iнакш, - адразу схамянуўся Акаловiч. - Мусiць-такi я пайду з-пад Гулевiч на Цiмкавiчы, на Пузава...

- Чакай, а яшчэ?

- Шашою да Слуцка, а там з шашы сысцi зусiм, а прысадамi да Нясвiжа, а там, не ўваходзячы ў горад, а толькi прайшоўшы Новае Места i ля брамнага ўезду ў горад, адразу налева да Мураванкi...

- Чакай, чакай, разгаварыўся! Зброя якая ў цябе ёсць?

- Пiсталет без набояў...

- Ну што ж, iдзi хiба...

Акаловiч ажыў, увесь смутак яго скончыўся. Свет i сябе ў iм ён адчуў у гэты момант так: "Дайсцi туды, чакаць, хавацца, служыць таму, хто б там нi быў i хто б там навек нi астаўся. Адслужыць штодзень яму колькi яму трэба, а рэшту дня сам з сабою, адзiн, цi гной корпаць, цi што там будзе... "

Раптам чалавек заўважыў у Акаловiча на грудзях штосьцi падазронае для сябе. Штосьцi вытыркала з-за лiштвы, адкуль ён даставаў тое пасведчанне. Чалавек зноў пачаў дапытвацца:

- А з якое ты аперацыi iдзеш?

- Ну з аперацыi.

- Адкуль?

- З Лядскага маёнтка.

- А што там рабiў?

- Як што рабiў?

- Дай сюды, - унь у цябе нешта тырчыць з кашулi.

Акаловiч хапiўся за лiштву, i ўтрапенне скалынула яго. Чалавек зноў падняў вiнтоўку.

- З якое аперацыi?

- Я забiў Палiводскага.

- Гэта ты?

- Я.

- Хто табе даваў заданне? Чаму ты так здалёку iшоў на гэта, i так далёка назад?! Тут зусiм iншая акруга!

Тут чалавек, усё сочачы за Акаловiчам, убачыў, што ён тое, што тырчэла ў яго з лiштвы, ужо скамячыў у пальцах, змяў у жмуток, быццам бы выцiраючы пальцамi нос, паклаў у рот i ўжо клычыць зубамi i языком. Зараз глыне.

- Выплюнь! - закрычаў чалавек i зварухнуў пальцамi на вiнтоўцы. Акаловiч плюнуў. Чалавек хапiў мокры ад слiны жмуток i, расцягнуўшы яго ў пальцах, убачыў, што гэта кавалачак паркалю, на якiм штосьцi дробна надрукавана па-нямецку.

- Я забiў Палiводскага, - голасам як з-пад зямлi абазваўся Акаловiч, падаючыся задам да першых зараснiкаў на самым узлессi.

- Я ведаю i без цябе, што Палiводскага сёння ўночы забiлi, - прахрыпеў чалавек i стрэлiў. Акаловiч упаў i больш ужо не паварушыўся.

З таго дня i гэты куток, дзе сярод кустоў ляжаў нежывы Акаловiч, i той маёнтак, адкуль на трэцi дзень пасля першых допытаў i доследаў вывезлi на блiжэйшы могiльнiк Палiводскага, i ўсе тутэйшыя дарогi пачалi часта агалашацца стукатам нямецкiх матацыклаў i грузавiкоў i скогатным бразгатам танкаў i танкетак. Кожную легкавую машыну ахоўвала танкетка, а калi ехаў якi-небудзь санавiты немец, то за iм iшоў танк, або i два. Пачалi з'яўляцца i станавiцца тут часцi вялiкага карнага злучэння. Аўтаматчыкi на грузавiках штодзень кудысьцi ехалi дарогамi. Грунтавым жа шляхам, якi ляжаў тут, час ад часу праходзiлi танкi. Можа гэты захад быў не так дзеля аховы нямецкiх заваёваў, як дзеля таго, каб нагнаць страх па насельнiцтва. Танкi, хоць па адным цi па два, пачалi часамi шнураваць па вялiкiх дарогах i суседнiх з гэтаю акруг. Смерць Палiводскага перакiнула трывогу i туды. Нямецкiя начальнiкi толькi за вялiкаю патрэбаю выязджалi са сваiх месц i старалiся трымаць каля сябе як найбольш салдат. Што ж да людзей, то ўсюды гаварылi пра пахаванне Палiводскага: завезлi, засыпалi ў яму, i нiхто з людзей на пахаваннi не быў, толькi палiцэйскiя i два немцы. Нiхто не ўздыхнуў i не дакрануўся хустачкай цi пальцамi да вачэй. З гэтай прычыны пайшла старая прымаўка на новы лад: "Служы немцу верна, дык ён ад цябе нос адверне". Так шырока погаласка i трывога пайшла, што задалёку ад месца смерцi Палiводскага, у сваiм неўладаваным яшчэ маёнтку, Гертруда i яе стары Густаў былi няшчасныя ўсе тыя днi, калi не быў з iмi iх сын. А ён пачаў бываць тут вельмi зрэдку. У яго быў iншы клопат: у яго было больш, як у iншай якой акрузе, канцэнтрацыйных лагераў, i гэта пачало вельмi непакоiць яго. Ён павялiчыў i пашырыў разведку i "прачосванне" лясоў. Але салдат было ў яго мала, бо з цэнтра закамандавалi некаторым гарнiзонам перамясцiцца адсюль у акругу, дзе быў забiты Палiводскi. У яго такiм парадкам узнiкла думка злiць усе канцэнтрацыйныя лагеры ў адзiн, каб злучаныя разам вартавыя вайсковыя часцi сталi моцнай сiлай. Яго гэтую думку прынялi. Але пакуль што тут было яшчэ спакойна. Ад Перабродскага лагера да маёнтка, куды ён пасадзiў на ўладанне свайго бацьку, было кiламетраў дваццаць. Ад маёнтка да вялiкага грунтавога шляху, якi iшоў ад Гомельшчыны цераз Бабруйшчыну на Вялiкае скрыжаванне з Маскоўскаю шашою на Случчыне, было кiламетраў пад семдзесят. Па гэтым шляху i пачалi шнураваць танкi час ад часу. Нi танкi, нi салдаты нiводнай сутычкi нi з кiм не мелi, i ўсё пачало як быццам спакайнець.

Па людзях жа пайшла гамана, што па лясах збiраецца вялiкая сiла, мноства людзей i ўсё пры зброi, i многа там чырвонаармейцаў i камандзiраў, i што нешта вялiкае неўзабаве можа адбыцца. Што ж да справаў на фронце, то прайшла чутка, што падышлi вялiкiя папаўненнi i Чырвоная Армiя хутка пачне наступаць. Тым часам вельмi шырока стала вядома, што каля Сумлiч на Вялiкiм скрыжаваннi адбыўся напад на нямецкую аўтакалону: звыш як семдзесят нежывых немцаў ляжаць на самым скрыжаваннi пад недаломкамi васьмi машын. А ў суседняй з Сумлiчамi воласцi ўночы раптоўна невядомыя перастралялi ўсю палiцыю i схапiлi i забралi жывога з сабою каменданта. Хоць нiхто цяпер нiкуды ад свайго дома далёка не ад'язджаў i не адыходзiў, але ўсюды, на шырокую навакольнасць, ведалi, дзе ляжыць вытрушчаны i выгнуты на кучу ламачча нямецкi поезд. З-пад скалечанага паравоза i разбiтых вагонаў тырчаць акрываўленыя нямецкiя косцi. Ведалi яшчэ i гаварылi пра тое, што на грунтавым шляху ў лесе непадалёку, нават зусiм блiзка ад малога скрыжавання, стаiць адным бокам, з паднятым на паветра другiм бокам i з пагнутым i парваным сподам нямецкi танк. Дакладна называлi месца: калi прайсцi ад малога скрыжавання колькi кiламетраў шляху ў бок да таго месца, дзе ён каля Сумлiч крыжуецца з шашою, то, мiнуўшы вялiкую бярозу, будзе зараз жа i той танк. I па глухiх кутках, i па дарогах нават усё часцей льга стала напаткаць узброенага чалавека або некалькi iх. I ўсё гэта была праўда. Каму з якой-небудзь добрай цi злой прыгоды здаралася трапiць у тыя месцы, той сапраўды бачыў i поезд пад адкосам, i падарваны танк на шляху ў лесе. Казалi, што ад споду быў вельмi заквэцан у гразь, а з яго люка вытыркала i матлялася на ветры сiняя кашуля з вышыўкамi на рукавах.

Танк гэты стаяў узняты левым бокам у паветра, аднак жа не так блiзка ад вялiкай бярозы, не блiжэй як за паўкiламетра. Пад узнятым угару левым бокам была яма ад гранатнага ўзрыву. Абгарэлым i абкуродымленым задам ён сядзеў нiзка ў зямлi. Што здарылася з гэтым танкам, ведала толькi адна Ракуцькава Лiзавета. Самi ж танкiсты ўжо нiчога не маглi расказаць, бо яны былi мёртвыя. Канчаўся ўжо трэцi тыдзень вайны, калi Лiзавета падышла да бацькавай хаты. Выкiравалася яна сюды не ад шляху, а ўжо з супрацьлеглага боку. Яна дала вялiкага круга, каб не iсцi шляхам. Яе ўразiла пустэча i цiшыня ў пасёлку. Дзверы ў хатах усюды былi паадчынены, i хоць бы дзе жывая душа. З дрыжаннем сэрца яна ўвайшла ў бацькаў двор. Яе хустка, у краткi i з фрэнзлямi, валялася пасярод двара. Яна ўвайшла ў адчыненыя на ўвесь мах дзвярэй сенцы. Шырока раскiнуты дзвюма палавiнамi чамадан з жоўтай скуры стаяў на лаве. У iм, напханыя туга, былi чаравiкi, кашулi, боты, нагавiцы, сукенкi. Гэта яе i Тамашова, тое самае, што бацька збiраў праз доўгiя гады. Камень з жорнаў у засохлай крывi ляжаў пасярод сянец. З-пад яго вытыркаў пляскаты кавалак чарапной касцi з скурай i пукам рыжых валасоў. Яна скалынулася i шпарка зазiрнула ў хату. Валачашчая сука прыбiлася сюды i паспела ўжо тут ашчанiцца. Вялiкая, худая, выцягнутая, доўгая i тонкая, яна ляжала на падлозе, i шасцёра сляпых шчанят смакталi яе. Яна вышчарыла зубы i забурчала, пачуўшы чалавека. Лiзавета выбегла з хаты, абышла ўвесь пасёлак, не спаткала нiдзе нi душы i пакiнула гэтае сумнае месца. Вось i ўсё. I няма ўжо больш нi там нi тут нi прытулку, нi прыпынку. I можа бацькi i мацi ўжо няма. Вось i прыйшла самая спелая пара яе юнацтва!

Яна пераначавала ў блiзкай вёсцы пры шляху i вярнулася назад. У яе з'явiлася патрэба яшчэ раз зiрнуць на бацькаву хату. Дзесьцi ў глыбiнi душы ажыла ў яе надзея, слабая i няпэўная: а можа праз якi-небудзь цуд яна там нападзе на бацькаў след. Менш як праз гадзiну яна зноў зазiрнула ў бацькавы сенцы. Адзежы i чамадана ўжо не было. У хаце не было ўжо i сукi, адны толькi шчаняты спалi ў цесным клубку на падлозе, у пуку сонечнага прамення з акна. Раптам ускочыла ў хату сука i брэхам выгнала Лiзавету на вулiцу. Лiзавета пайшла ўнурыўшыся, а сука рвала яе ззаду за адзенне. Лiзавета азiрнулася. Сука адбеглася i зноў пачала нападаць. Лiзавета падняла пошвырак. Сука ўскочыла ў двор, у сенцы, у хату, дзе раптам залямантавалi шчаняты. Лiзавета зашчапiла дзверы i зноў пайшла, чуючы ўвесь час брэх зачыненай у хаце сукi. Тут яна ўбачыла, як з'явiлася на вулiцы фурманка i трое нейкiх невядомых мужчын, аброслых, у рубашках без падпяразкi, пачалi цягаць з хат усё, што толькi маглi i што было там. Воз напаўняўся адзеннем, посудам, усялякiм прыладдзем i рыштункам. Лiзавета скрылася ў першы двор i агародамi i садамi выйшла на доўгую сцежку праз поплаў да тарфянога балота i ўзгорыстага поля. Яна ўжо мiнула i тую вёску, у якой начавала, i палявою дарогаю iшла туды, дзе праходзiў вялiкi шлях. Дарога паднялася на крутое ўзвышша. Лiзавета азiрнулася з гэтага высокага месца i з вострай трывогай убачыла, як над пасёлкам, дзе стаяла бацькава хата, выбухнуў высока агонь з дымам i шпарка пачаў распоўзвацца ўшыркi. Лiзавета пайшла далей i праз сотню крокаў азiрнулася. Агонь бушаваў, як навальнiчныя перуны. Тут, на дарозе, пахла ўжо дымам i гарэлым дрэвам i чуўся дзiкi лямант. Проста на Лiзавету з усiх сiл iмчалася сука. Лiзавета пазнала яе не з масцi, а з усяго выгляду. Сука была ўжо без шэрсцi, уся абсмаленая i абсквараная. Яе адцягненыя шчанятамi цыцкi былi абвугленыя, i ўсё чэрава было падобна на абсмаленую дошку. Зад яе быў высквараны i ад бягi патрэскаўся i змочваўся крывёй. Ад яе тхнула гарэлым мясам. Дагнаўшы Лiзавету, сука ўпала на зямлю, i, валакучы зад, дапаўзла да ног апанованай утрапеннем дзяўчыны i зноў заенчыла i заскуголiла. Вялiкiя вочы яна ўставiла ў Лiзавецiн твар, i здавалася, скогат яе чуцён на ўсё шырокае наваколле. Лiзавета пабегла. Адбегшыся, яна азiрнулася i ўбачыла, што сука ляжыць i дзярэ лапамi зямлю, а агонь i дым удалечынi пачалi ападаць. Подбегам Лiзавета дайшла да вялiкага шляху, спынiлася апанованая одумам, паглядзела ў залiтую сонцам прастору i зарыдала. Пайшла яна шляхам у той бок, з якога так доўга бралася сюды, да бацькавай хаты. Да самай ночы, i ўсю ноч, i палову наступнага дня яна iшла i выйшла на большы шлях i ўсё iшла. I ўвесь час душу яе цiснула гора i смутак. Так дайшла яна да малога скрыжавання i ўвайшла ў лес. Яе дагнала i пачала мiнаць невялiкая калона нямецкiх танкаў. Танкi iшлi адзiн за адным на вялiкай разлегласцi. Яна перастаяла iх усе, стулiўшыся за дрэвам. Ужо i гул iх знiкаў. Яна рушыла далей, ужо выразна дайшоўшы да думкi вярнуцца туды, дзе прайшло яе маленства, i там шукаць бацькi. Пачаткi нейкай надзеi нараджалiся ў яе. Яна iшла, i ўсё недзе гуло. Яна думала, што гэта ад тых танкаў наперадзе. Раптам забразгала ззаду. Яна азiрнулася. Танк стаяў пасярод дарогi. З яго выйшаў немец i махаў ёй рукой. У яе заныла сэрца. Немец пайшоў проста да яе. Усмiхнуўшыся, ён узяў яе за локаць i тузануў iсцi з iм. Ён падвёў яе да самага танка i паказаў рукой, каб яна ўлазiла ў сярэдзiну. Яна стаяла моўчкi. Ён прыўзняў яе пад пахi i ўсадзiў у танк. Там быў яшчэ адзiн немец. I той ранейшы ўлез следам за ею. Танк рушыў у ход. Два немцы i яна цесна сядзелi адзiн пры адным. Танк быў напакован жаночым адзеннем i абуткам. Раптам танк спынiўся. Немцы пачалi штосьцi шпарка гаварыць памiж сабою. Было падобна, што яны спрачаюцца. Нарэшце адзiн немец вылез з танка, а другi пасядзеў, памаўчаў, быццам да чагосьцi прыслухоўваўся. I пацягнуў Лiзавету да сябе. Яна хацела адшатнуцца, але немец трымаў яе моцна. Твар яго быў як набрынялы, i кадык выпiраў з расшпiленага мундзiрнага каўняра. Яна тузанулася i дакранулася зубамi да яго горла. Ён выцягнуў шыю. Яна рванулася да яго горла зубамi. Ёй здавалася, што рот увесь напоўнiўся. Як мага, яна цiснула зубы, усё больш i больш. Не могучы апамятацца ад вялiкай трывогi, яна змагалася яшчэ i з немцавымi рукамi, якiя адпiхалi яе. Чуючы, што ўласнае сэрца гатова разарваць i задушыць яе, яна ўсё больш сцiскала зубы, чула, як немец захроп i як ёй пырснула ў твар.

- Э, э, Генрых! - пачаў абзывацца той другi дзесьцi за танкам. Яна шатнулася ад немца i з нейкага iнстынкту хапiла з-пад яго падол светлай жаночай сукенкi i два разы шмарганула сябе па мокрых губах. Не трапляючы дрыжачымi i аслабелымi рукамi куды трэба, яна, з яснай думкай, адарвала ад немца тры гранаты, якiя добра бачыла ў бялявым святле, што падала сюды.

- Генрых! - моцна сказаў за танкам немец i нешта засвiстаў. Свiст яго пачаў аддаляцца. Яна вылезла з танка, са страхам шукаючы вачыма немца. А ён стаяў за дарогай i ачышчаў рукаў ад засохлай гразi. Ён убачыў яе, штосьцi сказаў i паказаў пальцамi сабе на грудзi. Тулячы пры боку гранаты так, каб не бачыў iх немец, яна пайшла ад танка ў лес. Немец закрычаў, шпарка падышоў да танка i зазiрнуў у сярэдзiну. Яна збялела тварам, ледзьве перадыхнула, шпурнула гранату да немцавых ног. Калi яна апамяталася, абсыпаны зямлёй танк стаяў на месцы, каля яго была яма, i цераз дарогу, памiж двух дрэў, ляжала немцава рука разам з кавалкам пляча i мундзiрным каўняром у крывi i зямлi. Яна шпурнула пад танк дзве гранаты зараз. Танк падняўся адным бокам угару, а другiм асеў у зямлю. Зад яго палаў i пасля атух. Так ён i астаўся стаяць адным бокам. Лiзавета подбегам пайшла, думаючы пра тое, што з кожным крокам яна аддаляецца ад гэтага месца. Так мiнула яна вялiкую бярозу з першымi жоўтымi лiсткамi на ёй i iшла ўсё далей. Пасля гранатных узрываў пад танкам гэтае месца на доўгi час зноў аставалася цiхiм i пустым. Толькi пасля таго як у суседняй акрузе Акаловiч забiў Палiводскага, гэтым месцам зноў пачалi праходзiць нямецкiя танкi. Бяроза тады стаяла зусiм ужо голая, i зямля пад ею пачынала прымярзаць. У тыя часы на гэтым месцы з'явiўся старэйшы Густаў Шрэдэр у выглядзе такiм жа дзiўным, як i страшным. Гэтае новае падарожжа яго пачалося i скончылася вось як.

Перабродскi лагер апусцеў бадай што больш як на палавiну да тых дзён, калi Ракуцькава жонка пачала выгалошваць сваё гора i калi Лукашэвiчава Лiза як бы адчула сябе лепш ад свае крываўкi i сядзела дзень i ноч на зямлi каля слупа з позiркам, якi мог скалынуць душу кожнага.

Многа людзей з лагера немцы адправiлi на работу. Ночы былi ўжо доўгiя i халодныя, але днём яшчэ грэла сонца, i пад iм вяў i запыльваўся трыпутнiк i спарыш на сцежцы, па якой уваходзiлi ў лагерную загарадзь. Тая ноч, якую Лiза ўсю праседзела з накiраваным у прастору позiркам, была нешта вельмi халодная. Перад самым рассвiтаннем Лiза прыпала шчакой да слупа. Можа гэта было самаашуканства, але ёй здалося, што так цяплей. Узбуджанне нерваў у яе павялiчвалася. Позiрк стаў вастрэйшы i стаяў на мяжы з адчаем. Яна не заўважала, як зашарэла ноч i неба на ўсходзе пабялела. Не вывелi яе з забыцця i частыя выстралы. Немцы для смеласцi часта тут стралялi. Пасля пачаў гарэць знадворку ад агароджы, у полi, салдацкi барак. Агонь выбухнуў так высока, што тут, на зямлi, стала вiдно, як у сонечны дзень. Лiза ўсё сядзела i раптам убачыла: сюды пабеглi людзi. Па той бок агароджы немец упаў. Яна ўсё глядзела туды i не магла здагадацца. Позiрк яе аставаўся яшчэ ранейшы. Праз разгароджанае месца сюды ўбег Ракуцька з аўтаматам. Твар яго быў чырвоны, i вочы свяцiлiся белым полымем. Перад iм неяк дзiўна, то задам, то бокам бег немец з паднятымi рукамi i нешта лапатаў. Ракуцька не бег, а iмчаўся, неяк калоцячыся, iрвучыся. I раптам яму дарогу загарадзiў Лiзiн позiрк. Ён быццам даўся ў сцяну i на момант застыў аслупянелы. Трэба думаць, што Лiзiн позiрк уразiў яго з найвялiкшай сiлай. Можа, i гэта напэўна так, тут было закранута балючае месца яго душы. Можа няўяўны прывiд Лiзаветы паўстаў перад iм. Ён увесь як бы закалацiўся перад Лiзiным позiркам. У наступны момант ён закрычаў немцу:

- Стой! Падай!

Немец угнуў галаву i рынуўся яму ў ногi. Можа ён хацеў збiць сабою Ракуцьку з ног. А можа ён шалеў ад страху. Ракуцька хапiў яго за плечы, i можа нават тады, калi апошнi раз ён глядзеў на свайго малога Тамаша ўночы пад навальнiцай, у яго не было такога вялiкага ўтрапення. Душа яго калацiлася, i думка ўзнiмала пакутныя вобразы мiнуўшчыны. Уся iстота яго прагла расплаты. Немец ляжаў у яго пад нагамi. Руляю аўтамата ён раструшчыў яму твар i адчуў яшчэ большую прагу сеяць смерць. Можа, якраз у гэты момант у iм нарадзiўся той чалавек, што блiзкiм часам узвысiў сваё iмя, пасля чаго Лiзавета пачула пра яго i прыйшла да яго. Цяпер ён падбег да Лiзы. Яе позiрк з'iначыўся ў гэты момант. Тонкая i хiсткая, як травiна ў суш, яна разам з iм пайшла ў натоўп, дзе раптам загаласiла Ракуцькава жонка i закрычаў Тамаш:

- Хто можа бiцца?! Хто хоча зброю?!

А пасля Тамаш сказаў усё невядомым Лiзе людзям:

- Кiруйцеся вы на гэты маёнтак, дзе немец, забiрайце ўсе конi i вазы i назад сюды! Тут многа хворых.

У гэты момант толькi яшчэ заружавела неба на ўсходзе. Калi ж узышло сонца i паднялося так, што цень ад хвоi быў толькi напалову даўжэйшы за яе, людзi цiха пачалi выходзiць адусюль з поля i збiрацца ў адным месцы за старым паркам. Нямецкi салдат ляжаў там у дрэвах з прабiтымi штыхом грудзьмi. Густаў Шрэдэр старэйшы чакаў у гэты дзень прыезду свайго сына. Ён хадзiў навокал дома. Калi грунуў першы залп з вiнтовак i закрычаў каманду сваiм падначаленым старшы палiцай, Шрэдэр выйшаў за глухую сцяну дома i ўбачыў многа людзей памiж стайнямi i свiрнам. Душа яго заныла, i ён пачаў беспарадна азiрацца. Як i кожны дзень, у Гертруды быў дрэнны настрой. У незашнураваных чаравiках яна хадзiла па пакоi i падлiчвала, праз колькi гадзiн можа прыехаць яе сын. Ёй здалося падазроным, што па малым дворыку перад домам нешта занадта часта прабягаюць людзi. Залп з вiнтовак яе ўстрывожыў не больш як i заўсёды: салдаты i палiцаi тут часта практыкавалiся ў стральбе. Яна зазiрнула ў памежны пакой, дзе павiнна была быць служанка, тутэйшая жанчына, цiхая i працавiтая, якая ўсё тужыла аб сваiм мужу, якi мабiлiзаваўся ў армiю ў першыя днi вайны. Яна збiралася прасаваць i ладзiла ля акна прасавальную дошку. Гертруда сумна на яе глянула i, цераз дзесятае ў пятае трапляючы на пакалечаныя расейскiя словы, папрасiла жанчыну пайсцi даведацца, чаго па двары ходзяць людзi. Жанчына нiчога не зразумела, але выйшла сама, з свайго жадання. Гертруда асталася чакаць адна ў пакоi. Раптам у дзвярах паказалася служанка. На злёгку васпаватым твары яе было штосьцi падобнае да ўсмешкi.

- Партызаны! - крыкнула жанчына, iдучы далей у пакой.

Гертруда закруцiлася па пакоi, не могучы нават падаць голасу. Жанчына хапiла прасавальную дошку i дала ею Гертрудзе ў плечы. Гертруда пабегла ў дзверы, чуючы за сабою рогат жанчыны. Збягаючы з ганка, яна пагубiла з ног незашнураваныя чаравiкi i босая, колючы з непрывычкi ногi i абдзiраючы iх, выбегла за дом i ўбачыла там салдата на зямлi з доўгiм i тонкiм нажом у жываце. Тронак ад нажа высока тырчэў над мёртвым салдатам.

- Густаў! - закрычала Гертруда i адна пабегла ў поле дарожкаю паўз сад. Многа галасоў чула яна за садам. Там ужо людзi запрагалi ў вазы конi. Густаў дагнаў Гертруду ў чыстым полi, у вельмi нiзкай лагчыне, падобнай на яму. Высока па яе краях рос крушыннiк, зрэдку было яшчэ на iм жоўтае лiсце. Гертруда плакала i малiлася. Густаў моцна трымаў яе пад плячо. Ступенi яе ног былi ўжо спрэс у крывi. Доўга ўзыходзiлi яны на край лагчыны, з кожным крокам усё аддаляючыся ад жудаснага для iх месца на заваяванай зямлi. Так дайшлi яны да вузкай грады лазы i ядлоўцу. Да гэтага моманту ў iх ужо i заваду не было пачуцця страху. Iх толькi прыгнечвала адчуванне гiбелi. Была прага, каб адбыўся цуд i каб перад iмi з'явiўся iх сын, у якога яны верылi. Яны не ведалi i не хацелi ведаць, што ў гэты дзень рабiлася ў маёнтку, уладанне якiм ператварылася так хутка ў горкi здзек над iх марай пакiнуць быць арандатарамi. У гэты дзень людзi выгналi з маёнтка жывёлу i вывезлi запас хлеба i садавiны. Вялiкi абоз на маёнткавых конях выехаў адтуль у той час, калi Гертруда i яе Густаў сядзелi ў лазе i аддыхвалiся. Абоз даехаў да Перабродскага лагера i там доўга не затрымаўся. Пасля таго, калi на фурманкi паклалi i пасадзiлi хворых, абоз рушыў на вялiкi шлях, i ўсе, хто быў тут, пайшлi следам. Нават хто i жыў паблiзу Перабродскага лагера, пакiдалi свае хаты i таксама пайшлi следам за тымi i разам з iмi, хто прыйшоў сюды ратаваць забраных у лагер. Увесь гаты людскi рух прайшоў скрозь па вялiкiм грунтавым шляху цераз малое скрыжаванне i далей паўз скалечаны танк, дзе людзi закрывалi далонямi раты i насы: там патыхала трупным духам. Людскi рух мiнуў вялiкую бярозу i кiраваўся далей у бок Вялiкага скрыжавання.

Гертруда i Густаў у той самай лазе дабылi да ночы, i, як сцямнела, iмi апанаваў адчай. Якое было шчасце, што ў тую страшную ранiцу Густаў спацыраваў са скручаным парасонам у руках! Парасон так i астаўся ў яго. Ён зняў з сябе пiнжак i камiзэльку i надзеў усё гэта на Гертруду. Ён быў вiнават перад ею. А яна ўзводзiла яго вiну ў найвышэйшы стан. Яна вечна сцвярджала, што ён вiнават перад усей Германiяй. Ён распусцiў парасон, i, прытулiўшыся адзiн да аднаго, яны ўсю ноч прастаялi пад парасонам, i гэта была iлюзiя, што яны не зусiм у чыстым полi. На мокрай i прымерзлай зямлi яны сядзець не маглi. Нервовае ўзбуджэнне было ў iх такое вялiкае, што нi ў яго, i тым больш нi ў яе, за ўсю ноч нават не прыжмурылiся вочы. З першым дзённым святлом, калi яно яшчэ толькi пачало цадзiцца, яны рушылi далей. Куды? Абы далей ад гэтага месца. Абы далей! А збавенне будзе. Бо тут жа заваяваная зямля, тут жа нямецкае войска i ўлада, i iх сын! Раптам - цi гэта было сапраўды, цi можа толькi галюцынацыя, але адзiнокi вiнтовачны стрэл прагучаў вельмi выразна. Гертруда крыкнула: "Густаў!" Густаў шпарчэй пацягнуў яе. Узбуджанне iх расло больш. Ужо яны не заўважалi, цi гэта дзень, цi гэта ноч. Далей ад гэтага месца! Блiжэй да ратунку, якi сам падбае пра iх. Не ногi, а нервы вялi iх нейкаю палявою дарогаю. Не еўшы, не спаўшы, нават не сядзеўшы нiдзе, яны сцiшылi хаду толькi тады, калi прыйшоў час адчуць iм адзеравянеласць ног. Тады яны пайшлi быццам спацырам. I тут скончылася iх надзея на ратунак. Дзьмуў у полi вецер, поблiзу гаманiў лес, Гертруда пакiдала крывавы след ад сваiх ног. Шырокi свет з сонцам, з ветрам, з пахам дажджоў i зiхаценнем дзён стаў цесным склепам. Не толькi гадзiн, а нават i дзён яны ўжо не маглi лiчыць. I невядома, цi гэта змяркалася, цi гэта свiтала, калi штосьцi ў полi зачарнелася перад iмi. Усё роўна што гэта, абы толькi што-небудзь каб было наперадзе! Не сыходзячы з дарогi, яны праз колькi гадзiн дацяглiся да чагосьцi маўклiвага i нерухомага. Гэта быў "сухi дзюб". Вялiкi камень мог здавацца ўвасабленнем магiльнага маўчання. У адным месцы пад iм, дзе адна старана яго навiсала як бы столлю, зямля была сухая, чысты белы пясок i нi саломiны, нi травiны на iм. Раптоўная радасць цюкнула Густава, як бы гэты сухi пясок быў знойдзеным сэнсам светабудовы. Ён хацеў зняць з сябе якую-небудзь адзежыну, каб разаслаць на пяску i пакласцi Гертруду. Але ён быў толькi ў адной, упушчанай у нагавiцы, кашулi i з чорным гальштукам на шыi. Гертруда лягла на голы пясок i адразу заплюшчыла вочы. Побач яе пад каменнай навiссю лёг i Густаў. Вецер шастаў незазябленым iржышчам i абвакольваў гулам камень. Раптам Гертруда расплюшчыла вочы. Яна штурханула яго локцем, быццам бы правяраючы, цi тут ён. I тады ён пачуў яе голас, упершыню пасля выгнання з маёнтка. Раз-поразу аблiзваючы сухiя губы, ледзьве адцягваючы голас, яна гаварыла, i гэты слабы голас гучэў яму, як гнеў помслiвага лёсу:

- Ты раскрыў быў сваю душу перад чужаземцамi. У цябе перад iмi нарадзiлiся добрыя пачуццi, i ты не астаўся халодны, а пайшоў на сардэчнасць перад тымi, у каго нават далёкiя продкi не мелi i заваду германства. Гэта лёс Германii за цябе расплачваецца з намi! Гэта ты згубiў мяне! - Яна ледзь не задушылася апошнiмi словамi. Памаўчала i зноў пачала, але павальней i цiшэй: - Я ўмiраю, а з таго, што ты аддаў быў немаведама каму, яны, тыя, шчаслiва пражылi дзесяткi год... Божая рука ў нашай гiбелi...

Апошнiя яе словы ён ужо ледзьве разабраў i з жахам усхапiўся. Яна маўчала i адно бесперастанна варушыла губамi i з кожным момантам павальней. Акамянелы, аслупянелы, анямелы, ён стаяў над ею, аж пакуль думка, што яна ўжо мёртвая, не з'явiлася ў яго. Гэтая думка не страсянула яго, так многа ён перажыў ужо. Ён нагнуўся i дакрануўся яе твару. Гертруда ўжо сканала. Ён распусцiў парасон i паставiў яго над яе тварам. Але тут ён падумаў, што парасон здалёку могуць заўважыць i згарнуў парасон. I зноў (сапраўды цi галюцынацыя?) вiнтовачны стрэл здалёку. Ён падняў галаву. Пачыналася новая квадра яго пошукаў ратунку: без Гертруды. Ён пачаў азiрацца, а пасля цвёрдая думка, што сляза мёртвага не паднiме, выразна пачала авалодваць iм. Ён выцягнуў з-пад Гертруды свой пiнжак, адзеўся ў яго, паглядзеў на Гертрудзiны ногi i неўзабаве рушыў па той самай дарозе. Праз колькi кiламетраў ён азiрнуўся i больш як хвiлiну глядзеў, як чарнеецца ўдалечынi "сухi дзюб". Пiнжак абагрэў яго, i звечара ён нават падрамаў у полi на пакiненым пярэбiрку гнiлой грэчкi. Але хутка ён пайшоў далей, ратуючыся ад холаду. Досвiткам ён дайшоў да поля, дзе стаялi мэндлiкi нязвезенага жыта. Ён ушыўся ў снапы i пачаў церцi счарнелыя пад дажджамi каласы. Ён наеўся гнiлога зерня i зноў рушыў у дарогу. Нi надзеi, нi якiх бы там планаў у яго яшчэ не было, але ён ужо ачомаўся пасля першага дня выгнання i Гертрудзiнай смерцi. Так перайшоў ён малое скрыжаванне i ўвайшоў у лес. I сам ён не ведаў, колькi дзён ён ужо вандруе. Можа было ўжо больш за тыдзень, а можа паўмесяца - ён не мог бы сказаць. I так дайшоў ён да скалечанага Ракуцькавай Лiзаветай танка. Голад з'ядаў яго. Чырвоныя вочы яго часта мiргалi, i твар уздрыгваў. Ён так прывык ужо не заўважаць, на чым ён ляжыць, што есць i што нюхае, што адразу не ўзяў на ўвагу трупнага духу, якi панаваў у гэтым кутку лесу. I самога танка ён спачатку не заўважыў. Пiнжак на iм быў ужо расшастаны на шматкi, i абутак злазiў з ног. Калi дзе траплялася, ён выграбаў рукамi з зямлi бульбу i еў яе сырую. Скура каля пазногцяў на яго пальцах паздзiралася, пазакасвалася i крывавiлася. Барада i вусы выраслi пукамi, i вочы пачалi западаць. Раптам яго ўвагу ўзяла на сябе чорная птушка. Гэта быў груган. Ён сядзеў на дрэве, на вытырклай сухой галiне i пiльна ўглядаўся ўнiз. Здавалася, што птушка гэта ёсць увасабленне самай найвялiкшай на свеце ўвагi. Густаў iнстынктыўна спусцiў свой позiрк з птушкi ўнiз, куды яна ўглядалася i чаго, здаецца, пабойвалася. I сапраўды, мусiць зроду не бачыла яна такога мерцвяка. Гэта было нейкае страшыдла, нахiленае набок, але пахла яно па-сапраўднаму, па-мярцвяцкаму. Густаў падышоў да танка i адчуў на сабе раўнiвы позiрк агiднай птушкi. Ён падняў твар, i позiркi iх спаткалiся. Густаў махнуў рукамi, але птушка нават i не зварухнулася. Тады Густаў, перамагаючы ў сабе страх, палез у танк i, нiчога спачатку там не разабраўшы, пачаў абмацваць па кутках рукамi. Божа! Галеты! Цэлы нячэпаны пачак! I другi! I тут ён адчуў, што можа задыхнуцца ад трупнага духу. Ён прыцiснуў галеты пад паху i пачаў вылазiць з танка, шмаргануўся каленам аб жалеза i ўпаў тварам на смярдзючыя грудзi мёртвага танкiста. Ахоплены жахам, ён выскачыў з танка i на ўсе жылы даў ходу. Трупны дух ужо iшоў з яго ўласнай барады, носа i рук i мучыў яго. Iдучы, ён абцiраўся то тыльным бокам рукi, то рукавом. А гадзiн праз дзве пачаў жаваць галеты. I ўсё яму здавалася, што на iм ляжыць урачысты позiрк гругана. На другi дзень усё яшчэ цягнуўся лес. А ён усё iшоў. Некуды ж прывядзе гэтая дарога, тым больш што iшла яна як бы ў супроцьлеглы бок ад усходу. Ён заўважыў гэта аднойчы ранiцаю. Перад самым выхадам шляху з лесу, ён пачуў нейкi роўны скрып. Трывожна ён азiрнуўся i ўбачыў: галiна аднаго дрэва на самай дарозе адцягнулася ўнiз, надламалася пры ствале, пагойдваецца i паскрыпвае. На дрэве вiсеў чалавек, у ботах, у тутэйшай адзежы i з дошкаю на шыi, на якой было напiсана: "Я партызан". Павешан ён быў крукам пад скiвiцу, i шыя i плячо яго былi ў крывi, ужо закарэлай. У гэты момант у Густава i з'явiлася думка, якая ажывiла яго i ратавала ў далейшым яго падарожжы. Ён аж затрапятаўся, так натхнiў яго ўбачаны iм малюнак. Значыцца, тут жыве германская ўлада! Тут ратунак i тут смерць тым, што ператварылi ў здзек над iм яго ж мару. Тут, можа, i сын яго дзе. Але каб вытрымаць, каб перахавацца, каб не трапiць iм у рукi! Ён пацягнуў, як толькi мог, павешанага чалавека за ногi. Галiна адламалася, i труп упаў на зямлю. Добрага паўдня прайшло, пакуль Шрэдэр зняў з трупа боты i ўсю адзежу i пераадзеўся ў яе сам. Цяпер ён быў крыху падобен да якога-небудзь тутэйшага няшчаснага, якi вылузаўся з якой-небудзь бяды i цягнецца ў свой бок. Ён паддаў ходу як толькi маглi вытрымаць яго аслабелыя ногi. Ён iшоў дзень за днём, i дзiўная рэч, нiдзе ён не напаткаў нiводнай нямецкай машыны i нiводнага нямецкага салдата. Неспакой усё большы выростаў у iм. I нiводнай нiдзе жывой душы. Кожны дзень ён сачыў за ўсходам i заходам сонца - цi не кiруецца хаця ён у супроцьлеглы ад захаду бок? Раз на дарозе ён спаткаўся з жанчынай i запытаўся, цi далёка да Баранавiч.

- А ты хто? - адказала яму запытаннем жанчына, чуючы яго ламаную мову. - Ты можа чэх?

- А тут ёсць чэхi? - хiтра запытаў ён.

- Немцы везлi кудысьцi чэхаў, дык яны ўзбунтавалiся, паўцякалi i бадзяюцца па дарогах, - сказала наiўная старая.

- Я чэх, - адказаў Шрэдэр.

- Дык на Баранавiчы iдзi проста шляхам да скрыжавання, а там па шашы.

Цяпер ён пачаў iсцi начамi, а днём сядзеў дзе-небудзь у зацiшку. Ужо зямля ўмерзла, i ночы сталi доўгiмi вельмi. Бульба на полi была ўжо мерзлая. Але непрыбранае збожжа добра высыпалася з каласоў i многа зерня было нацярушана. Часам высвечвала сонца i яшчэ крыху грэла. Тады зямля пачынала раставаць i чарнець. У iм сфармiраваўся свет вялiкай адзiноты. I вось шлях дайшоў да такога месца, дзе Шрэдэр спынiўся i выразная думка аб блiзкай гiбелi стала ў яго цвёрдай i выразнай. У гэты дзень сеялася мокрая iмгла, але к вечару выяснiлася i заход сонца быў чысты. Ружовасць ляжала на небе, i вочы маглi цешыцца з адзiнокай травiны, якая дзе-нiдзе праз нейкi цуд захавалася на ржышчы. Так дзень пачынаў згасаць, калi Шрэдэр убачыў проста на дарозе абломкi машын i мноства трупаў нямецкiх салдат. Патрушчаныя галовы, паадрываныя ногi i рукi i ўсюды высахлая кроў. Шрэдэр мiнуў гэты жах, i яшчэ не змеркла, калi ён убачыў перад сабою велiчэзнае дрэва. Божа! Ён ужо два разы бачыў яго! Цi гэта сон, цi гэта страшная сапраўднасць?! Калiсьцi ён упаў тут хворы, i канвойны расейскi салдат узяў яго пад руку i павёў далей, дзе пры дарозе стаяла ў полi адзiнокая хвоя. Мiлы Божа! Тады яго паклалi на воз i павезлi. Ён сеў на край нейкай труны... Яму хацелася заплакаць. Але ж ён тады, ад слабасцi свае, не вытрымаў i адчынiў сваю душу перад тымi, хто ратаваў яго i нахiляўся над iм з ясным позiркам. I тое, што ён аддаўся патрэбе свайго сэрца, згубiла Гертруду i цяпер губiць яго. Цi здолее ён цяпер быць цвёрдым да канца i не сказаць сустрэчнаму: "Хоць ты i не немец, але не буду я цябе ненавiдзець. Пашкадуй мяне". У страшным утрапеннi ён прайшоў яшчэ крокаў дзвесце i ўбачыў: збоку пры самай дарозе насыпана зямля, на насыпе ўбiты ў зямлю кол i на iм дошка з надпiсам: "Тут закапана сто семдзесят шэсць немцаў, якiя навалаклiся сюды таптаць нашу зямлю i на гэтым самым месцы падохлi ад партызанскiх куль. Гiтлераўцам сабачая смерць. Чытайце, немцы, i вучыцеся". Шрэдэр прачытаў i зноў рушыў далей. Перад iм была брукаваная паваротка i надпiс на слупе: "На Сумлiчы. Шэсць кiламетраў". Нiчога гэты надпiс не сказаў яму. Але ногi яго захiсталiся, i ён сеў, а пасля лёг на зямлю. Усё цела яго ныла, галава кружылася, i кашаль пачаў iрваць яму грудзi. На Вялiкiм скрыжаваннi ён ляжаў, i раптам страшная думка цюкнула яму: "А цi не ступiў я ўжо на дарогу за сваёй Гертрудай?" Ён падняў галаву. Надпiс на слупе ўжо ледзьве вырысоўваўся ў змроку ранняга вечара. Ён устаў без жадання i волi. Прыпёрся плячыма да вялiкага дрэва i звяў. I толькi кашаль час ад часу вырываў яго з забыцця. Божа, якая доўгая была ноч! Тая чвэрць веку, якую ён пражыў з таго, калi ўпершыню ўбачыў гэтае дрэва, была карацейшая за гэту ноч. Ён сядзеў з усходняй стараны дрэва i, калi ўзышло сонца i паклала на яго страшны твар праменне, ён паварушыўся i падняўся. Надпiс на дошцы зноў стаяў перад яго вачыма: "На Сумлiчы". Тут ён раптам уздрыгануўся. Божа, якi дзiўны лёс! Гэтае слова ён пiсаў калiсьцi свайму малому Густаву, калi думаў, што памрэ сярод чужых людзей. Там была дзяўчынка з яснымi вачыма, тая, што паiла яго малаком. Ён не вытрымаў. Цяпер ужо слова "Сумлiчы" пранiзвала яго вострым болем i смуткам аб нечым навек страчаным i апаганеным. Ахоплепы дзiкай думкай, ён рушыў у брукаваную паваротку. Каля Сумлiч жанчына везла воз дроў. У першай сумлiцкай вулiцы дзяўчынка несла вядро вады. Яна азiрнулася на прысутуленую дзiўную постаць, якая ледзьве грабла нагамi. Стаялi дрэвы без лiсця, i дым iшоў з аднаго комiна. Тут жылi людзi. Шрэдэр падышоў да дзяўчынкi. Ламанай мовай ён сказаў:

- Гэта Сумлiчы?

- Сумлiчы.

- А немцаў не чуваць тут?

- А ты хто?

- Чэх.

- Немцаў няма, тут нашы. Пасля таго як па шашы пачалi душыць немцаў, дык яны сюды i носа не ткнуць. Трасцы!

- Партызаны ўсюды?

- Немцы толькi па гарадах асталiся.

Зноў адчай i трывога выгналi з Шрэдэравай душы нядаўняе жаданне сказаць першаму сустрэчнаму чалавечае слова. Тут падышла другая дзяўчынка, i новае пачуццё ажыло ў Шрэдэра. Гэта быў страх. А страх пачаў зменьвацца слабасцю волi i думкi. Аднак жа думка яго працавала даволi цвёрда. Разам з тым зноў пачало варочацца да яго iмкненне да чалавечага слова кожнаму, хто натрапiцца на яго дарозе. Настрой яго зменьваўся кожную секунду. То хацелася яму крыкнуць: "Густаў, сын мой! Дзе ты? Дзе твае салдаты i слава фюрэра?" То хацелася сказаць: "Пракляцце табе, фюрэр, за тое, што ты павёў мяне туды, куды я прыйшоў!" - i цалаваць гэтых дзяўчынак.

- Гэта чэх, - сказала дзяўчынка з вядром той, другой, якая толькi што падышла.

- Дык чаго ж ты стаiш, - сказала Шрэдэру новая дзяўчынка. - Калi ты чэх, дык iдзi папрасiся ў людзей у хату. Ты ж ледзьве стаiш.

Вось i чалавечае слова! Яго моцна ўразiла. Ён аж хiстануўся на нагах. Раптам ён успомнiў. Дастаў з кiшэнi запiсную кнiжачку i хутка знайшоў запiсанае яшчэ ў Германii, калi збiраўся сюды. Запiсана было рукою Гертруды, перапiсана з яго пiсем. Яна пiсала з нядобрым пачуццём да яго i з пэўнай думкай. Гледзячы ў гэты запiс, ён сказаў:

- Дом Нявады.

- Мы завядзём, - сказалi ў адзiн голас дзяўчаткi.

- А ты праўда чэх, цi можа немец? - сказала адна.

- Чэх, - адказаў ён.

I яны павялi яго на край мястэчка, дзе радзей стаялi хаты i вiдно было поле. У хату яны ўвайшлi разам з iм i ў адзiн голас сказалi:

- Гэта чэх, хоча есцi i спаць.

I выйшлi з хаты. Ён пераступiў з нагi на нагу i ўбачыў: на лаве ляжаць вiнтоўка i патроны, на табурэце сядзiць чалавек, пасярод хаты стаiць жанчына i ў пасцелi ляжыць дзяўчынка. Падлогi ў хаце няма, а ўбiтая зямля. Гэтая зямля i ўразiла яго перш за ўсё. Гэта ж зямля гэтая так была тады асветлена сонцам, калi ён тут скiнуў з сябе хваробу i раскрыў перад людзьмi душу. I вось ён пачаў пазнаваць у гэтай хаце ўсё. А дзяўчынка! Яна ляжыць i, мусiць, хворая. Бо такi худы i жоўты яе твар. Можна падумаць, што яна цэлыя годы праседзела ў турме. I зноў яму душу сцiснула новае ўражанне. Вочы ў гэтай дзяўчынкi. Гэта ж тыя самыя вочы. Можна падумаць, што гэта тая самая, што так даўно, калiсьцi, паiла яго малаком. Ён пачаў калацiцца.

- Ну дык садзiся, чэх, - сказаў чалавек, - зараз цябе накормiм.

Шрэдэр сеў, i думкi яго зноў аслабелi. Яго хiлiла да забыцця. I смутак, вялiкi смутак аб усiм свеце i аб сабе здушыў яго.

- Садзiся блiжэй да стала, налью табе есцi, - сказала жанчына.

Ён сеў за стол i сказаў, хоць ломанай, але расейскай мовай. Вiдаць, ён як мае быць рыхтаваўся ехаць сюды, каб тут пакiнуць быць арандатарам.

- Я некалi падараваў быў вам золата. Гадзiннiкi, пярсцёнкi, крыж. У тую вайну я быў хворы i палонны. Яно пайшло гэтаму дому на карысць?

Ён не памятаў, што казаў. У вачах яго цямнела, душа ныла.

- Божачка! - шпарка прагаварыла жанчына. - Адкуль ты ведаеш?.. А... Гэта быў ты? Я тады была яшчэ малая.

- Дык ты немец? - Раптам заварушыўся чалавек. - I я тады быў малы. А яна цяпер малая, - i чалавек ткнуў рукой туды, дзе ляжала хворая дзяўчынка. - Дык ты немец? Выйдзi з хаты! Чуеш? Iдзi! - Чалавек узяў з лавы вiнтоўку i грукнуў прыкладам у зямлю. Шрэдэр саскочыў з лавы i пайшоў у дзверы.

- У сад iдзi! - закрычаў чалавек. - Унь туды!

Шрэдэр увайшоў у сад, дзе густа стаялi голыя дрэвы, i зямля была зацярушапа мерзлым лiсцем.

- Стой!.. - сказаў чалавек.

Шрэдэр стаў i штосьцi шпарка пачаў гаварыць, перамешваючы нямецкiя словы з расейскiмi.

Чалавек не слухаў, прыцэлiўся i стрэлiў. Шрэдэр упаў i сканаў, лежачы, праз хвiлiн паўтары.

Кастусь Лукашэвiч убачыў на дрэве падмерзлую бэру сярод чорнага лiсця. Падумаў, на яе гледзячы, зазiрнуў у пуньку, узяў з саломы два яблыкi i ўвайшоў у хату.

- На, Лiзачка, еш антонаўкi, - сказаў ён, падыходзячы да хворай дзяўчынкi.

1943-1944

Каментары

Друкуецца па аўтографе. На вокладцы - назва рамана i малюнак, якi належыць пяру К.Чорнага: два дрэвы на першым плане i трэцяе ўдалечынi. На першым лiсце рукапiсу намалявана высокае дрэва i будынак, у якiм можна ўгадаць гумно з шырокiмi варотамi, каля сцяны знаходзiцца фрагмент агароджы. На другiм лiсце слупком выпiсаны iмёны i прозвiшчы галоўных персанажаў рамана. У канцы аўтографа пазначана: "Канец. Кузьма Чорны. 7 гадзiн вечара, 18-га верасня 1943 г. Масква. Гасцiнiца "Якорь". 2 лiпеня 1944 года Чорны запiсаў у сваiм "Дзённiку", што, ачуняўшы пасля цяжкай хваробы, якая суправаджалася амаль поўнай слепатой, ён перапiсваў рукапiс рамана: "А яшчэ шэсць месяцаў таму, калi пачынаў перапiсваць "Пошукi будучынi", мне была пакута выпiсваць роўна загаловак i першы радок".

Упершыню раман публiкаваўся ў часопiсе "Полымя", 1950, № 11-12, дзе быў падвергнуты прыкметнай рэдактарскай апрацоўцы.