Черный КузьмаВялiкае сэрца (на белорусском языке)

Кузьма Чорны

Вялiкае сэрца

Вёска Галаскi выславiлася тым, што ў ёй чалавек малога росту i сярэднiх год, Пархвен Катлубовiч, бiўся з п'яным пеўнем. Гэта было даўно. Малыя хлолцы дасталi гарэлкi i сiлком напаiлi пеўня, злавiўшы яго на Пархвенавым двары. Певень стаў як шалёны i кiнуўся на свайго гаспадара, калi той выйшаў на двор. Пархвен спачатку адмахнуўся ад пеўня, але той падлятаў i дзёўб чалавека ў твар. Пархвен кiнуўся на ўзвар'яцелую птушку, i так яны ўдвух качалiся па зямлi, аж пакуль Пархвену не ўдалося, нарэшце, адкiнуць пеўня на той бок свiнушнiка. Пра гэтае смешнае здарэнне доўга гаварылi, а пасля з году ў год так i хадзiла погаласка пра бойку чалавека з пеўнем. На Пархвенавым агародзе рос вялiкi стары дуб. Можна сказаць, што ён узвышаўся над усёй мясцовасцю, i калi па шашы, якая праходзiла тут непадалёку, ехалi людзi, iм гэты дуб вiдзён быў гадзiны дзве, а вёска Галаскi ўсё яшчэ недзе скрывалася ў полi. Але даволi было i дуба, каб, зiрнуўшы на яго, хто-небудзь не падаў заўвагу:

- А унь i тыя Галаскi, дзе Пархвен з пеўнем бiўся.

I кожнаму, нават самаму далёкаму ад Галаскоў чалавеку, якi нiколi таго Пархвена i не бачыў, здавалася, што Пархвен - чалавек варты смеху i нясталы: вядома, дзе ж гэта на свеце было, каб стары чалавек з пеўнем бiўся. Так i склалася ўяўленне па людзях аб Пархвене Катлубовiчу. У самiх Галасках часта льга было пачуць, як жанчыны крычалi на дзяцей:

- Чаго вы развар'явалiся, як Пархвен каля пеўня!

Што ж да самога Пархвена, то ён, здавалася, не зважаў на такую сваю славу. Магло быць, што гэта быў чалавек можа i дробны сваёй натурай, але ў кожным разе ён быў задаволен тым, што было ў яго: была смешная слава, была хата, пры ёй двор i агарод, у агародзе прадзедаўскi дуб напроцi хатнiх вокнаў i жыццё - цiхае i роўнае, у цягавiтай працы ад усходу сонца да заходу i з панядзелка да панядзелка. Ён быў скупы на словы, i за гэта сусед не ўзяў яго ў суд за сведку: "Ён жа ў гадзiну па слову цэдзiць". Пархвен пра гэта нават i не ведаў, а думаў, што гэта выйшла таму, што на судзе i без яго абышлося. Ён рана аўдавеў, i з дзяцей у яго была адна толькi дачка. Ён тады зусiм як бы ўвайшоў у самога сябе. Упраўляў сваю работу, весну, лета i восень хадзiў босы ("так ямчэй" - казаў), гадаваў сваю дачку Марылю, а яна расла вельмi высокая i, калi дарасла да паўналецця, была вельмi мажная, на галаву вышэй за бацьку, якi, здавалася, пашчуплеў, i новая рыса з'явiлася ў яго: раней ён з малых год наложваў сваю Марылю да работы, а гэта ўсё сам у хаце рабiць стаў: варыў яду, кармiў свiней, насiў з лесу ўвосень кашом апенькi, i нехта пусцiў пра яго новую пагалоску: у яго быццам на левай назе не пяць, а чатыры пальцы. Марыля з кожным годам яшчэ больш мажнела i пайшла замуж за каваля ў мястэчка на тым беразе рэчкi, да якой даходзiлi галаскоўскiя паплавы. Тады Пархвен Катлубовiч быццам змянiўся натурай: стаў бываць на людзях i больш гаварыць. А вядома, што ён мог гаварыць, не бываючы нiколi далей зарэчнага мястэчка. Гаварыў пра буракi i рэдзьку, пра алешнiк i асаку, пра дупляваты асiннiк i пра мак-вiдук. I пайшлося так, што найбольш ён гаварыў пра гэтыя рэчы з жанкамi, а мужчыны пра яго казалi:

- I чорт яго ведае, як такi чалавек адважыўся бiцца з пеўнем, ды яшчэ з п'яным.

Праз некаторы час Пархвен Катлубовiч прынёс з зарэчнага мястэчка ў свой агарод Марылiнага двухгадовага сына i пасадзiў яго пад дубам, сказаўшы яму:

- Ты яшчэ, унуча, малы i не ведаеш, што гэты дуб садзiў твой прапрапрадзед. Ты малы?

- Малы.

- А бачыш, колькi жалудоў насыпалася? Бо цяпер восень. Мне няма часу, i матка твая таксама не мае часу, а ты тут збiрай сабе з травы жалуды i забаўляйся з iмi, а пасля мацi цябе забярэ. А калi будзе заходзiць сонца, то зiрнеш угару, як тады вiдно будзе ў дубовым голлi! Я i сам кожны вечар гляджу. Прывыкай да гэтага дрэва. Можа ты яго кожны дзень праз сваё жыццё будзеш бачыць. Бачыш, якi жолуд! Зялёны з жоўтым. Бо можа табе суджана жыць у гэтай маёй хаце. Хата яшчэ здаровая, а ты ў мяне адзiн. Каму ж хата пасля мяне будзе, як не табе? Можа ты ў вялiкiм дзе свеце апынешся, як вырасцеш. А дуб сабе будзе на гэтым самым месцы расцi, i кожны год жалуды з яго будуць падаць, i табе будзе здавацца, што ты дайшоў ужо да такога месца на свеце, без якога i свет не свет, i людзi не людзi, а тым часам сонца кожны дзень, калi будзе заканчваць сваю дзённую дарогу, прысядзе адпачыць на гэты дуб, а не на тваю галаву, хоць яна i залатая была б. Дык ты i падумаеш, калi чалавекам будзеш, што i дзяды i прадзеды ў цябе былi, i там, дзе яны жылi, сонца на дрэвах бывае кожны дзень... Бачыш унь? Жолуд упаў!

Ён так разгаварыўся, што нават гаварыў, калi ў хату ўвайшоў. Так з iм бывала цяпер. У гэты свой час ён думаў, што можа мала песцiў i шкадаваў сваю Марылю, а калi гора яе спасцiгне, то што яна добрага ўспомнiць са свайго маленства?

- А ты ж не даваў ёй нават у печы палiць, а рабiў гэта сам, калi яна была ўжо вялiкая, - сказалi яму, калi ён пачаў раз гаварыць аб сваёй Марылi.

- I добра рабiў, што не даваў, хоць выгулялася дзеўка, - адказаў ён.

I дзiўна было людзям бачыць дробнага ростам Пархвена Катлубовiча, якi стаяў ужо на парозе сваёй старасцi i так клапацiўся аб сваёй Марылi, якая жыла асобна, мела сваю сям'ю, ростам, размахам плячэй, даўжынёй рук i сiлай была падобна на здаровага мужчыну i мела са сваiм кавалём багатую дамоўку.

Аднойчы Пархвен Катлубовiч захаладзiўся, пакашлiваў, i яму здалося, што прыйшла нейкая бяда. Ён лёг на ложак, каб адляжацца ад хваробы, i наказаў праз людзей Марылi, што захварэў. Таго ж дня падвечар Марыля, як бура, уляцела ў хату, а за ёю ўвайшоў яе каваль. Зяць закурыў, седзячы каля Пархвена, а Марыля падмяла хату, памыла вокны i мiскi i пагаварыла з бацькам. I яму стала лепш.

- Заўтра, Марылька, я буду здароў, не прыходзь, - сказаў ён, а сам сабе падумаў: "Заўтра сёе-тое яшчэ мне пабалiць, а паслязаўтра ўжо ўсё пройдзе".

Назаўтра ён, як i заўсёды, устаў нацямочку i да падвячорка спускаў сухастой у лесе, а першым прыцемкам сядзеў на прызбе i глядзеў, як апошняе сонечнае праменне ляжыць на дубовай вяршалiне, а ўвесь агарод пад дубам агортваецца вечарам. Адбывалася i яшчэ многа важнага i патрэбнага: за Галаскамi пракрычала балотная птушка, з шашы доўга чуўся грузавы аўтамабiль, запахла роснаю травою, i неба за агародамi цьмела, зламаная саломiна гойдалася на браме: узнiмаўся нанач вецер. "Вось я i здаровы", - думаў Пархвен, хоць i сам не ведаў, чаму якраз з гэтай хвiлiны ён стаў здаровы, а, кладучыся спаць, думаў, што ён жыве адзiн, i што прыйшла старасць, i што ён у сваiм жыццi занадта мала зрабiў для сваёй Марылi. "Ну, што ж, няхай ужо са сваiм кавалём там як-небудзь", - суцешыў ён сябе, нарэшце, i заснуў да самай ранiцы на доўгую вераснёўскую ноч. Усю тую восень, а пасля зiму i вясну ён пражыў з нейкiм цьмяным адчуваннем, што прыйшла старасць, i што ўжо скончаны яго вялiкiя справы, i што трэба ўжо толькi дажываць веку, i невядомая раней горыч прыйшла да яго. "Я толькi i зрабiў, што пабiўся з пеўнем", - падумаў ён раз. Але суджана яму было вельмi хутка адцурацца гэтых думак, як самай брыдкай непатрэбшчыны. Прыйшла пара гора i думак толькi аб тым, што навiсла над душой i перад чым ранейшыя клопаты i гора сталi дробнай забаўкай. Вось дзе была праўда, вялiкая i горкая: жылося, былося i прычакалася. Дзеля чаго ж так добра было жыць, калi да такога канца дайшло? Вось калi смутак сапраўдным болем разануў душу аб тым, што Марыля не так многа мела шчасця ў мiнулым i ўжо не можа ўспамiнамi заглушыць сваей беспрасветнасцi. Як яна зблажэла! Страшна стала глядзець, якая яна высокая! I твар яе ўчарнеў за тры днi. Асталася яна адна як ёсць i вярнулася назад да яго i жыве ў роднай хаце. Але гэта ўжо не была тая Марыля, якую ён гадаваў i шкадаваў. Гэта была ўжо пажылая жанчына, праз жыццё якой прайшоў добры чалавек, каваль з зарэчнага мястэчка, i сын, якому iшоў ужо чацвёрты год.

На трэцiм тыднi вайны ў зарэчньм мястэчку асеў нямецкi камендант, а яшчэ раней з Галаскоў чутно было, як па шашы грукаюць i равуць нямецкiя машыны. У мястэчку пачалi шукаць неадмабiлiзаваных мужчын. Яны i сапраўды былi i прыхоўвалiся, дзе хто мог. Такi самы быў i Марылiн каваль. Яму горка было i дом з сям'ёй кiнуць, i аставацца яшчэ горш было: на ўездзе ў мястэчка ўжо чатыры днi вiсеў на дрэве нехта нiкому невядомы, якога гiтлераўцы злавiлi на шашы i ў той жа дзень павесiлi. Каваль сядзеў у лесе, i Марыля насiла яму есцi. Калi пачалася ў мястэчку аблава, Марылi ўдалося з хлапчуком на руках выбегчы на паплавы. Прыгiнаючыся да прырэчных зараснiкаў, яна дайшла да лесу i перад вечарам там жа развiталася з мужам. Iншай рады не было, як iсцi яму адгэтуль. Пацалаваўшы Марылю i сына, ён рушыў змрокам дня ў вялiкую дарогу. Дзе i як ён пяройдзе фронт i выйдзе да сваiх - гэта здавалася яму лягчэйшай справай, чым тое, што Марылiн твар стаў востры i сухi. Ён шпарка iшоў усю ноч i не мог хоць на момант вырваць са сваёй галавы пакутнай думкi аб яблыньках пры доме, якiя гэтай вясной першы раз зацвiталi.

Калi яна падыходзiла агародамi да свайго дома, хлопчык штосьцi пачаў ёй гаварыць.

- Маўчы, сынок, - сказала яна, - а то пачуе немец.

Спалоханае дзiця сцiхла, але ад ворага не ўратавалася: ён сядзеў у сенцах, замок з якiх сарваў з прабоем. Ён толькi яе i чакаў, нават i ў хату не пусцiў, так з сянец i пагнаў разам з хлопчыкам у каменданцкую ўправу. Тры днi там яе дапытвалi, дзе яе муж. Ужо ёй выкруцiлi палец на левай руцэ, ужо ўвесь твар быў у крывавых сiняках, i апроч таго, што каваль у армii, яна нiчога не магла сказаць. Уначы на чацвёрты дзень камендант прыклаў рэвальверную рулю да хлопчыкавага вуха i цiха сабе, быццам гэта ён адрэзваў прыгожымi нажнiчкамi кончык цыгары, стрэлiў. Марыля спачатку закрычала, пасля анямела. Так яе выпхнулi на двор i, б'ючы рамянямi, прагналi далёка ад каменданцкага дома, i яна ўжо не бачыла, як салдат выкiнуў яе нежывое дзiця праз акно на дарогу памiж травянiстым капяжом i плотам. Больш за тыдзень яна, як адзiчэлая, прабадзялася па лесе, полi i прырэчных паплавах, а пасля прыйшла да бацькi чакаць нечага таго, што наблiжаецца з кожным пражытым днём.

Час - найлепшы доктар чалавеку. Ён уцiхамiрыць хоць якi боль. Пасля лета прыйшла восень, а пасля зiма. Марыля ўсё жыла ў бацькi i аднойчы ў сярэдзiне лютага змрокам дня сказала бацьку:

- Нешта сёння больш як заўсёды верх дуба на агародзе стаiць на сонцы.

- Бо дзень пабольшаў i вясна блiзка, - адказаў Пархвен Катлубовiч, ужо сiвы каля вушэй i аблыселы наверсе галавы стары чалавек. Ён аж выйшаў на двор, пакуль не змеркла, глядзеў адтуль цераз вулiцу на дуб у агародзе i ўсё гаварыў сам сабе, быццам спяваў:

- Вось i зiма прайшла, i дзень вялiкi, i перазiмавалi, i вясны дачакалiся...

Якiя прыйшлi неўзабаве ночы! Лес трашчаў i гуў ад густога ветру. Снег пачаў асядаць, i на свiтаннi дзён ружовы водблiск неба ляжаў у снегавой вадзе. Шаша за Галаскамi стала чорнай. Вароны бадзялiся па голай мокрай зямлi, i яснымi адвячоркамi сонца ўсё больш i больш затрымлiвалася на дубовай вяршалiне. А тым часам у зарэчным мястэчку з'явiўся новы чалавек высокi, сярэднiх год i як бы прысутулены. З гэтай прысутуленасцi i з паходкi яго пачалi пазнаваць тутэйшыя пажылыя людзi. Пазнаў i Пархвен Катлубовiч. Раз, стоячы пры акне i гледзячы на вулiцу, ён сказаў Марылi:

- Паглядзi, вулiцаю iдзе чалавек i з iм салдат. Каб стары Пфайфель не памёр, я падумаў бы, што гэта ён.

- А хто такi Пфайфель? - запытала Марыля.

- А па той бок рэчкi пры самым мястэчку быў у старыя часы маёнтак пана Гальцовiча, i правiў усiм маёнткам наняты немец Пфайфель. Гальцовiч пасля злавiў яго на тым, што ён цягнуў у сваю кiшэню з маёнтка больш, чым аддаваў самому Гальцовiчу, i прагнаў яго, i той паехаў назад у сваю Нямеччыну, а пасля прыехаў да другога пана, па той бок шашы, i перад самаю той вайной памёр. А гэты, што iшоў цяпер вулiцай, кропля ў кроплю - той.

Праз некалькi дзён усiх галаскоўцаў i местачкоўцаў сагналi разам, i той, падобны на Пфайфеля, сказаў перад людзьмi прамову:

- Я прыехаў на гэтую зямлю, якую некалi мой бацька даводзiў да ладу. Ён, нябожчык, многа сiл аддаў гэтай зямлi. Ратунак гэтай зямлi ў нямецкай культуры i арганiзаванасцi. Даўней паны, а пасля бальшавiкi тут не ўмелi гаспадарыць. Я навучу вас культурнай працы на зямлi.

Так галаскоўцы дазналiся, што гэта прыехаў да iх уладаць тым даўнейшым маёнткам сын таго Пфайфеля. Ён асталяваўся жыць на краю мястэчка ў былым калiсьцi панскiм доме. Дом стаяў на высокiм месцы, i з галаскоўскай вулiцы з тых дзён вiдно стала, што пры доме стаiць на варце нямецкi салдат. I галаскоўцам пачало здавацца, што дарога iм туды, на той бок рэчкi, загароджана. I гэта было адчуванне такое, што як быццам ад чалавека адабралi паўсвету. Адтуль жа салдату Галаскi былi вiдны толькi вярхамi стрэх, а нiжэй густа раслi сады, а цераз стрэхi чарнелася лiнiя шасейнай дарогi, далёка, за шэрым полем. У гэтым полi была доўгая града хмызняку, яна цягнулася да самай шашы i на той бок яе. Аглядаючы праз бiнокль мясцовасць, Пфайфель заўважыў, што вартавы салдат не можа са свайго месца бачыць гэтую хмызнячную граду з-за нейкага вялiкага дрэва, якое густым сваiм голлем нават i цяпер, калi яно бязлiстае, закрывае даволi шырокi прагалак за Галаскамi. Пфайфель зацiкавiўся гэтым дрэвам з трывогай: хмызняком могуць iсцi партызаны, а пасля хмызняку ўжо i полем могуць iсцi проста сюды: iх будзе скрываць дрэва, а лепш за ўсё яму самому па некалькi разоў на дзень аглядаць праз бiнокль усю шырыню мясцовасцi. Ён нацэлiўся на невядомае яму чужое дрэва i пачаў удакладняць, дзе яно расце. Два салдаты-iнвалiды закончылi пошукi тым, што нарэшце апынулiся ў агародзе Пархвена Катлубовiча пад дубам. Вось яно, тое дрэва! Цэлы тыдзень пасля гэтага клопат тачыў i Пфайфеля, i каменданта: выгнаныя на спiлаванне дуба галаскоўцы нiякай рады даць не маглi: дуб быў у некалькi абхватаў i таўсцейшы за даўжыню пiл. Пiлы рвалiся, а дуб стаяў. Спiлаваць яго нельга было. Прайшоў тыдзень марна. Тады камендант загадаў Пархвену Катлубовiчу за два днi прыбраць з агарода дуб. Пархвен, як стаяў перад камендантам зняўшы шапку, так i дадому прыйшоў з шапкаю ў руцэ i так прасядзеў на лаве каля стала да самага вечара. А змрокам ён пераабуўся ў навейшыя боты i выйшаў з дома, i хоць ён нiчога пэўнага не сказаў на адвiтаннi Марылi, але яна i так ведала, што ён проста толькi сышоў, бо жыцця ўжо тут больш не будзе. "А я буду пiльнаваць хаты", - цвёрда падумала яна i перабыла тую першую ноч з вялiкiм смуткам. Зранку ўзышло сонца, i ёй стала лягчэй на душы. Праз два днi сам Пфайфель з салдатам-iнвалiдам прыйшлi ў Галаскi i доўга глядзелi на дуб. Ён стаяў сабе вышэй над усёй мясцовасцю, а пад iм ляжалi парваныя i пашчэрбленыя пiлы. Пфайфель тым днём гаварыў каменданту, што гэты дуб трэба адправiць у Германiю, каб там пабачылi, якiя дзiвы вырастаюць тут i якую багатую краiну заваявалi нямецкiя салдаты. Камендант быў салдат, а не мяккадушны летуценнiк. Ён адказаў:

- Кругом тут з'яўляюцца партызаны, i трэба хутчэй прыбраць дуб з вока.

- А як жа яго так скора зняць? - абазваўся перапалоханы Пфайфель.

- Я распараджуся, - сказаў камендант.

Выконваючы яго новы загад, назаўтра зранку пацяглiся ў агарод Пархвена Катлубовiча галаскоўцы i местачкоўцы. Кожны нёс бярэмя дроў. Пры дубе наклалi дроў у сажань вышынi i падпалiлi. За гадзiны дзве дровы згарэлi, дуб знiзу абсмалiўся, i агонь патух. Пасля абеду Пфайфель зiрнуў праз бiнокль i ўбачыў дуб. Ён закалацiўся ад незразумелай яму самому трывогi i пабег да каменданта. Той, як мог, давёў яго да спакою, але ненадоўга. Як толькi пачало змяркацца, Пфайфелю пачало здавацца, што дуб з Галаскоў прысунуўся да самага мястэчка i ўжо зусiм блiзка стаiць каля дома. Пфайфель доўга не мог заснуць у тую ноч i сонны i злосны пайшоў на ранiцы да каменданта i зрабiў яму заўвагу, што гаспадар дуба недзе знiк з дома i нiхто яго не шукае, а дуб стаiць сабе, як i стаяў. Пасля ён нават сказаў штосьцi каменданту аб сваiх нейкiх адмысловых паўнамоцтвах. Камендант нiчога не адказаў i толькi ткнуў пальцам кудысьцi за дом на дарогу, дзе ехаў цэлы абоз з дрывамi. Пфайфель здагадаўся i з двума салдатамi-iнвалiдамi пайшоў у Галаскi глядзець. Там ён застаў на Пархвенавым агародзе вялiкi гармiдар. Гiтлераўскi салдат крычаў на людзей, а яны цэлыя шуркi дроў укладвалi пад дубам. Пфайфель не вытрымаў i сам пайшоў падпальваць. Ён запалiў укладзеную ў дровы кудзелю i рушыў назад у мястэчка. На ўваходзе ў вулiцу ён прыпынiўся i азiрнуўся. Дым i агонь вельмi выразна вiдзён быў яму адгэтуль. У каменданта ён узяў новага салдата i зноў пайшоў туды.

Дуб стаяў, здушаны вогненнымi сцiртамi дроў. Цэлыя бярвеннi гарэлi пад iм. Людзей ужо не было. Толькi адна нейкая жанчына ў кароткай ватовай вопратцы стаяла, узлёгшы локцямi на загарадзь. Яна была высокая i нейк дзiўна паглядзела на яго, калi ён з'явiўся.

- Што глядзiш? - запытаў ён па-расейску.

Яна не адказала i пайшла ў хату напроцi агарода. Яго быццам укалола яе маўклiвасць, i ён пайшоў назад: за гэты дзень ён ужо даволi нахадзiўся, i лiшняя турбацыя не ўваходзiла ў яго планы. Да абеду яму яшчэ трэба было пагалiцца i абдумаць сёе-тое на далейшае, а пасля - абед, i якраз у той дзень са смажанымi трусамi, а трусiнага мяса ён ужо не спрабаваў дзён тры, а гэта парушала яго планы ў гэтай краiне, распрацаваныя iм да канца вайны. Так ён з лёгкiм сэрцам забыўся пра маўклiвую жанчыну. Але яна не магла забыцца на яго. Ноч прыйшла пасля таго дня шумная, з ветрам i дажджом, у полi гуло i ў прырэчных зараснiках трашчала голле. Нiколi раней так моцна жанчына не адчувала сваю адзiноту, як цяпер, - быццам бы толькi цяпер дайшло да яе свядомасцi, што страчана навек самае важнае i дарагое: i застрэленае дзiця, i муж, i стары бацька, i тыя гады, якiя трэба яшчэ пражыць, i гады, што пражылiся, - i нiчога як i не было, i нiчога як i не будзе. На свiтаннi ёй здалося, што бацька прайшоў каля вокнаў. Яна выйшла на панадворак, i нiкога там не было. Дзень пачынаўся мокры. Скрозь стаяла вада i са стрэх капала. Дуб стаяў на агародзе над асмалкамi, вуголлем i попелам, сам увесь апалены i з далёка працягненай нiжняй тоўстай галiнай. А верх яго такi ж самы, як i быў, але знiзу дробнае голле патлела. Цяпер ён ужо не закрые сабой шашы i хмызняку ад Пфайфелевых i салдацкiх воч. Марыля ледзьве перабыла той дзень. Усё, што ўжо з часам уцiхамiрылася, зноў паўстала перад ёю, як з магiлы. Так прыйшла ноч. Зноў доўгая, i зноў з дажджом i ветрам. Ужо даўно спяваў певень у прыгрэбцы, i свiтанне цадзiлася паволi. У смутку i горы яна выйшла з хаты i кiнула позiркам на мястэчка. Там, як мурашка малы, вiдзён быў здалёк нямецкi салдат на варце.

- Ты мне свет завязаў, - заплакала яна, адварочваючыся.

Тут яна ўбачыла, што палiцэйскi залез на верх дуба.

- Куды ты палез, хамула! - крыкнула яна.

- А мне загадалi абцерабiць дуб: колькi яго нi палiлi, усё роўна закрывае дарогу. От бо ўдаўся, i агонь яго не бярэ!

Праз гадзiну дуб стаяў без верхняга голля. Марыля ўвесь той дзень выходзiла глядзець, як стаiць далёка постаць нямецкага салдата. I так было кожны дзень. Нарэшце яна пачала думаць, што далей так не вытрымае, што ўсё гэтае невядомае чаканне скончыцца вялiкай бядой, мусiць, нейкай страшнай хваробай. Яна пачала баяцца сваёй адзiноты, i ночы ёй сталi пакутай. А вартавы немец усё стаяў на тым жа месцы. Так i вясна пачала ўбiрацца ў сiлу. Аднойчы Марыля захацела ўспомнiць мiнулыя маладыя дзявочыя гады i прайшла босая сваiм дваром па халоднай i яшчэ мокрай зямлi. Так яна хадзiла калiсьцi, але тады быў пры ёй бацька. А цяпер яна адна. I вось яна ўсвядомiла сваю адзiноту i падумала, што ёй трэба сысцi зусiм адгэтуль, можа нават i назаўсёды. Можа ёй трэба пашукаць бацькi. Счакаўшы дзён два, яна пачала збiрацца ў невядомую дарогу: сядзела ў куце i плакала. Тады якраз прыйшлi па яе. Усе галаскоўскiя жанчыны стаялi ўжо на вулiцы цесным натоўпам. Паставiлi ўсiх пры сцяне, i доўга адзiн з палiцаяў тлумачыў, што ўсiм трэба iсцi ў новую сялiбу да Пфайфеля i вычысцiць яму стары панскi сад i ўскапаць у агародзе грады пад пасадку гароднiны. I выйшла так, што Марыля з дня ў дзень працавала ў Пфайфеля - то ў агародзе, то ў садзе. Яна не адпрошвалася ад работы, як усе: агарод пры бацькавай хаце ў яе пуставаў, ёй нi разу не прыйшло ў галаву рабiць што-небудзь каля дому. Тупы смутак увесь час ныў у яе душы.

Палiцай, што ганяў жанчын на работу да Пфайфеля, ужо добра ведаў гэтую жанчыну, яна не адрываецца ад працы i ўсё маўчыць. Раз i сам Пфайфель накiраваў на яе пiльную ўвагу. У той дзень многа жанчын i некалькi старых галаскоўскiх мужчын працавалi ў яго садзе, i ён з веранды ўбачыў i пазнаў тую самую жанчыну, што калiсьцi маўчала, гледзячы на абсмалены дуб у агародзе. У добрым настроi цяпер ён лёгкiмi крокамi падышоў да яе i захацеў з ёю пагаварыць.

- Што ты ўсё маўчыш? - сказаў ён. - Ну, не маўчы! Муж у цябе ёсць?

- Ёсць.

- I дзецi?

- Сын. Чатыры гады яму. I муж, i сын, i стары бацька, i мужаў дом у мястэчку, i хата бацькава ў Галасках, i я сама як хачу, так i жыву з мужам, з сынам, з бацькам.

Тут яна махнула рыдлёўкай i адным ударам раскроiла яму чэрап. Ён упаў разам з акрываўленай рыдлёўкай на леташняе непрыбранае прэлае лiсце, доўгi i тонкi, не паспеўшы пагаварыць з невядомай яму жанчынай, асвойванне душы якой ён увёў у свае планы разам з аднаўленнем гэтай старой панскай сялiбы i з будаваннем новай трусiнай фермы.

Ужо i сонца рушыла ў поўдзень, а ён ляжаў нечапаны нiкiм, i на стале ў яго ляжала недапiсанае пiсьмо ў Германiю, дзе ён паведамляў свайму швагру, што аднаўленне сялiбы падыходзiць да канца i што патрэбен прыезд яшчэ двух новых гаспадароў. Пiсьмо было перарвана на тым месцы, дзе ён угаварваў швагра хутчэй закончыць у родным горадзе свае справы i прыязджаць сюды.

Марыля падышла да жанок i сказала:

- Унь там ляжыць спруцянелы Пфайфель. Я яго забiла.

Жанкi анямелi. Марыля пайшла сцежкаю ў поле.

- Куды? - загарадзiў ёй дарогу палiцэйскi.

- Браток, ты ж местачковы, хамула ты дурны, ты ж мяне змалку ведаеш, пусцi.

- Iдзi назад, - загадаў ён, - раз я служу, то я павiнен.

Яна пайшла назад i сказала жанкам:

- Палiцэйскi не пускае.

I гэта ўзварушыла ўсiх, з рыдлёўкамi, граблямi i вiламi ўсе пабеглi ў палявую сцежку, палiцыянт стрэлiў у паветра, адна з жанчын пхнула яго ў грудзi, ён упаў, i ўсе беглi цераз яго. Праз колькi хвiлiн усё тут апусцела. Некалькi дзён i Галаскi пуставалi, i толькi пасля то той, то сёй з'яўляўся дадому. Пайшлi тыдзень за тыднем, i хата Пархвена Катлубовiча стаяла пустая. Сенечныя дзверы былi адчынены, адно акно ад двара аставалася таксама адчыненае i ўдзень i ўночы, i праз колькi дзён вецер з дажджом вырваў гэтую фортку i пабiў шкло. Запуставала i старая панская сялiба на краi мястэчка.

Ужо час падыходзiў да пачатку лета. Яшчэ не змяркалася, як Пархвен увайшоў у свой двор з паплавоў. Над Галаскамi вiсла вялiкая цiшыня. Пархвен як сам не свой патупаў па двары, зазiрнуў ва ўсе куткi, увайшоў у хату, заўважыў вырванае акно i, сумеўшыся, пастаяў перад iм. На зямлi было ўжо змрочна, але неба яшчэ было яснае. Раптоўнае хваляванне зварухнула Пархвенаў твар. Ён шпарка падышоў да вулiчнага акна i зiрнуў туды, дзе па той бок вулiцы, на агародзе, сонца павiнна было ўжо быць на вяршалiне дуба. I раптам ён уздрыгануўся: ён убачыў у небе чорны высокi ствол без голля, i толькi адна тоўстая i таксама чорная галiна знiзу зелянелася густымi новымi парасткамi. А сонца ляжала дзесьцi не тут, а далей, за далёкай шашою ў полi. Гэта быў нiколi раней, з самых малых дзён, не знаны iм свет, i нiчога таго, што было ў яго праз усё жыццё, ужо не было тут. Усё было чужой рукой вырвана i знявечана. Яшчэ не было ў яго такога вялiкага смутку нават тады, калi ён пакiдаў родную хату.

- Божа мой, - сказаў ён, шпарка i з вялiкiм страхам выходзячы з хаты i ныючы душой.

"Хоць бы хто на вулiцы быў! Хоць бы дзе адна жывая душа! Можа хто сказаў бы, чаму пустуе хата, i як, i цi даўно ўжо?" Калi прайшоў ён паўз дзве суседнiя хаты - укалола яго жудасная здагадка: Галаскi пустыя як ёсць. Ён парадкам пачаў заходзiць у кожную хату, стукаў у вокны i дзверы, а дзе не былi замкнёныя сенцы - уваходзiў у хату i ўсюды казаў:

- Хто жывы, абзавiся!

I нiхто яму не адказваў нiдзе. Асмялелыя мышы сядзелi на сталах i лавах, пацукi пазвешвалi з палiц нерухомыя хвасты, усюды была нежывая вiльгаць, адзiчэлыя каты зазiралi яму ў вочы i кiдалiся ад яго. Так ён перабраў усю вулiцу i, гнучыся, уцягваючы галаву ў плечы, рушыў назад да сваёй хаты. З трывожным чаканнем ён адчуў, што слабее. Лёг на край халоднай печы i неўзабаве задрамаў. Дрымота перайшла ў сон. Пабудзiў яго жаночы голас; нараспеў нейкая жанчына гаварыла просьбу:

А галубочкi родныя,

А не дайце прапасцi,

А дайце хлеба на раз укусiць,

А пераначаваць пусцiце.

А было ж у мяне многа ўсяго...

Сонны Пархвен падняў галаву i чамусьцi крыкнуў:

- Адкуль ты?

- З Малога Прысынка.

- А хто ты такая?

- Няшчасная мацi, у якой гiтлераўцы забiлi дзяцей. Божачка мой, лiтасцiвы мой!

-А цi не чула ты, чаму гэта Галаскi абязлюдзелi?

- А ты ж чаго сам апынуўся тут?

- Вярнуўся з уцёкаў, i мне пустэча як сто пудамi на грудзi i - канцы могуць прыйсцi.

- А тут, кажуць, быў такi Пархвен, што з п'яным пеўнем бiўся. Дык яго дачка, дай Божа ёй здароўя, нямецкага пана, нейкага Пфайфеля, на той свет адправiла. Гiтлераўцы яе шукаюць i траслi Галаскi так, што ўсе з хат, хто куды мог, разышлiся.

- А дзе яна?

Жанчына на яго паглядзела:

- Як жа ты так пытаеш? Цi маеш ты, чалавеча, розум? Хто ж гэта можа ведаць, дзе яна? А каб i ведала, то - хiба я ведаю, дзе яна? Няхай яе Бог ратуе.

- Я ж яе - ты ведаеш? - бацька.

- Што ты выдумляеш?

- Дальбог жа, гэта я з пеўнем бiўся. З мяне ж праз усё жыццё смяялiся. Гэта я. Не верыш? Дык сядзi ж у гэтай хаце. Аддаю яе табе.

Жанчына ўздыхнула i пайшла, а ён убачыў, што заходзiць сонца. Стаў перад акном i зноў жахнуўся: недзе там, далёка, ляжала сонца, дуб стаяў чорным асмалкам, а адна галiна зелянелася. Толькi яна адна i асталася. Ледзьве прычакаў ён, пакуль сцямнела, а тады рушыў на другi канец Галаскоў, дзе, ён праз усё жыццё ведаў, у чалавека пад свiрнам заўсёды ляжаў лом. З радасцю ён абмацаў яго, узяў на плячо i пайшоў, сам сабе шэпчучы:

- Гаспадара няма, а ты, ламок, ляжыш сабе. Вылежаўся, выкачаўся.

Ён iшоў гадзiны са дзве цiха i бесперастанку. Ён пакiдаў за сабою ўсё, што калiсьцi поўнiла яго жыццё. Вось ён мiнуў доўгую граду хмызу, перайшоў упоперак шашу i як бы ўпаў у вiльгаць логу, а адтуль iшоў проста. Свяцiлi зоры, i стаяла цiшыня. Сэрца яго калацiлася, але разам з тым цвёрдасць намераў уцiхамiрвала яго хаду. Усе гэтыя кiламетраў сем ён прайшоў паволi: ён ведаў, што доўга яму трэба будзе выбiраць месца i зручны момант. Вось ён i два ляскi мiнуў, i балота, i азярцо абышоў, i хутарская паляна мiльгацела светлякамi. Унь там! Трыма крокамi ён перайшоў схiлiсты адкос, лёг на зямлю i прыгледзеўся. Нерухомая постаць нямецкага салдата вiдна была ў змроку. Цягнучы за сабою лом, ён адпоўз на ранейшае месца i выйшаў на адкос праз чвэртку кiламетра. Позiрк направа i налева - нiкога нiдзе. Божа, памажы! Сэрца распiрала яму грудзi. Ён падклаў лом пад рэйку i павярнуў угару. Божа, якая цяжкая рэйка! Утапiць бы яе ў лужу. Ён яе спусцiў з адкосу i некалькi разоў калупнуў пад яе ломам. Балота! I рэйка пайшла ў прорву. Зараз можа быць усё, чаго так прагне яго змучаная душа. Ён адышоўся можа за паўкiламетра, i лёг на зямлю, вухам на траву, i чакаў. Вось яно, грымiць зводдалеку, звонiць, дыхае. Божа, як марудна, канца няма, але раптам гром, грукат, стукат, бразгат, i ўстанавiлася цiшыня. Шчасце! Палавiна страчанага жыцця вярнулася да чалавека. Каб так кожную ноч! Але ж лома няма. З рэйкай ён уплыў у балота. У мястэчку, у зяця, у каваля, два ламы былi, ляжалi ў прыбудоўцы к сенцам. А што каб цiхом пайсцi i ўзяць да наступнай ночы? Як бы там нi было - трэба хутчэй даваць адгэтуль ходу. Сонца ўжо застала яго каля Галаскоў. Па той бок рэчкi мястэчка вiдно было яму выразна. Ён падумаў: напэўна, i мястэчка абязлюдзела. Чаму там так цiха i нiякага руху? Нацянькi ён рушыў проста да кавалёвага дома. I як толькi апынуўся ля шула кавалёвай брамы, убачыў: ён вельмi неасцярожны - проста перад iм усю вулiцу акiдае позiркам немец. Ён кiўком пальца паклiкаў да сябе Пархвена. I калi той ступiў тры крокi, гiтлеравец крыкнуў i паказаў яму пальцам, куды iсцi. Пархвен цiха рушыў да вялiкага натоўпу, якi нерухома i маўклiва займаў усю вулiцу. Пархвен бачыў, як стаяць местачкоўцы. Чаго яны так пасталi тут? Унь стаiць муляр Костусь, а унь Юрась-мельнiк, Раман-шавец. Унь настаўнiк, у якога яшчэ вучылася Марыля. (Божа мой, дзе яна!) Унь стаiць Тамаш Васiлюк, той самы, што ў юнацкiх гадах вельмi сябраваў з iм, Пархвенам. Унь Васiль Сцяпуцкi, якi разам з Пархвенам калiсьцi хадзiў у заработкi. Унь Янук Кастэцкi, дачка якога Ганнуся дружыла з Марыляй. Усе стаяць. I Раман Шабуня, i Змiтрок Ярмалiцкi, i Канстанцiн Шкуцька, i Мiкалай Цвiркевiч... Пархвен стаў, не дайшоўшы да натоўпу. Тут нямецкi крык загадаў яму ўвайсцi ў натоўп. I толькi ў гэтую апошнюю хвiлiну Пархвен заўважыў, што аўтаматчыкi трымалi наведзены на натоўп цэлы рад аўтаматаў. I ў гэты момант як бы нейк загаўкаў прарэзлiвы i крыклiвы гiтлеравец:

- Чацвёрты раз заяўляю: калi зараз жа не будзе сказана, хто забiў афiцэра сельскай гаспадаркi Пфайфеля, аўтаматчыкi расстраляюць адным залпам усiх да аднаго!

Тут Пархвен убачыў, як наводшыбе ад усiх чамусьцi стаiць Марцiн Лагута. Натоўп не зварухнуўся. I зноў нямецкi галасiна:

- Апошнi раз заяўляю: калi i цяпер не скажаце, - спачатку страляю яго (гiтлеравец паказаў на Марцiна Лагуту). А тады - усiм капут!

Натоўп маўчаў. Фашыст махнуў рукой, бухнуў стрэл, i Марцiн Лагута ўпаў мёртвы. Пархвен уздрыгануўся.

- Апошнi раз заяўляю! - зноў крычыць гiтлеравец.

Божа! Лiтасцiвы! Яны ўсiх зараз заб'юць. I Рамана, i Кастэцкага, i Костусь ляжа, i ўсе яны - мiлыя, любыя сябры, браты, таварышы. Як жа ратаваць iх? Вось дзе пакута!

- I калi не скажаце, хто забiў... - iрве вушы нямецкi голас... Хвiлiна маўчання i...

- Гэта я забiў! - пачуўся раптам Пархвенаў голас.

Тут рух адбыўся сярод немцаў.

- Ну, iдзi!

Рад - няволя, а iсцi трэба. Пархвен выйшаў з натоўпу, i два немцы сталi паабапал яго. Каманда аўтаматчыкам, i яны пайшлi ў вулiцу. Натоўп загуў i заварушыўся. Пархвен бачыў перад сабою лес i над iм сонца. Ужо яно не ляжыць больш на дубе. Ужо i Марылi няма, i яе сынка няма, i каваля - хто ведае, што з iм! I Галаскi пустыя, i пацукi там з палiц хвасты пазвешвалi... I тут Пархвен крыкнуў, iдучы:

- Чаго ж вы стаiце, местачкоўцы? Ратуйце свае галовы!

- Чуем! - пачуў Пархвен голас ужо дзесьцi з агародаў. Ён скоса азiрнуўся i бачыў, як людзi па адным мiльгацелi ўжо за мястэчкам. Натоўпу даўно ўжо не было на вулiцы. ("А я крычу!") Як яго ўводзiлi ў двор каменданцкага дома, ён убачыў, як тая ўжо знаёмая яму жабрачка iдзе агародамi з торбамi i з кiем. Змрокам таго дня ён стаяў пасярод вялiкага пакоя ў тым доме, дзе жыў камендант. Твар яго быў у крывi, адзежа вiсела на iм шматкамi, у вуха яго была ўстаўлена з паперы труба, i ў яе немец крычаў:

- Не ты забiў! Гавары, нашто бярэш на сябе вiну?!

Крык за сценамi можа сотнi галасоў перарваў немца. Людзi ўварвалiся ў дом i ў гэты пакой. Следчы гiтлеравец спалатнеў, закалацiўся i падняў рукi ўгару. За мястэчкам стральба чутна была да самай ранiцы.

Месяц у тую ноч змеркнуў позна, ужо ружавела неба на ўсходзе.

Стараючыся не рабiць многа шуму ў гэты раннi час, iмшыстай сцежкай памiж балотам i лесам iшло многа людзей, расцягнуўшыся доўгiм ланцугом. Адным з самых заднiх iшоў Пархвен. Твар яго ўжо быў абмыты ад крывi, i толькi на тую парваную адзежу была ўжо накiнута суконная жакетка. Яны мiнулi балотнае азярцо i выйшлi да чыгуначнага насыпу. Многа ўзброеных людзей было на траве пад дрэвамi. Тыя, што прыйшлi, спынiлiся ля гэтых, i Пархвен заўважыў сярод iх тую жабрачку, а пасля i трох сваiх галаскоўцаў. Раптам ён убачыў Марылю, i вялiкiм выбухам радасць стукнула ў яго грудзях. Праз дзён некалькi Пархвен i ўсе, з якiмi ён iшоў цяпер, былi ў адным з блiзкiх адсюль лясоў. Камандзiр партызанскага атрада пытаў у яго:

- Гэта ты i ёсць з тых самых Галаскоў, з якiх Пархвен выратаваў цэлае мястэчка ад расстрэлу?

- З тых самых, - адказаў Пархвен.

- Там яшчэ быў такi Пархвен, што з п'яным пеўнем бiўся, - пачуўся голас.

- Там яшчэ ёсць такi Пархвен, што нямецкi поезд пад адкос спусцiў нядаўна, - сказаў Пархвен.

- Яшчэ i цяпер на тым месцы вецер абсвiствае добрую сотню раструшчаных гiтлераўцаў, - абазваўся ўсё той жа голас. - От бо чалавек, гэты Пархвен! У Галасках, мусiць, некалькi Пархвенаў ёсць!

1944

Каментары

Друкуецца па аўтографе. Упершыню апублiкавана на расейскай мове ў часопiсе "Красноармеец", 1944, № 13-14. Дата напiсання пад тэкстам адсутнiчае.